SORU: İkilemler nedir örneklerle açıklayınız?
CEVAP: İkisi de hoş olmayan iki seçenek arasında kaldığımız zaman, ikileme düştüğümüzü söyleriz. Türkçe’de Ya kırk katır ya da kırk satır.’’ veya Aşağı tükürsen sakal, yukarı tükürsen bıyık.’’ deyimleri böyle durumları tasvir eder, ikilemler, sık sık tartışmalarda rakibi açmaza sokmak için kullanılır. Tartışan taraflardan biri rakibe Ya A olacak ya da C olacak. şeklinde tikel evetleme veya tekil evetleme önermesi formunda (Ya A ya da B önermesini iki biçimde de yorumlanabilir) iki alternatiften birini seçmek zorunda olduğunu, fakat her iki alternatifin de nahoş sonuçlara götüreceğini -yani aşağı tükürsen sakal yukarı tükürsen bıyık durumunun kaçınılmaz olacağını- kanıtlamaya çalışır. İkilemler genel olarak üç öncül bir sonuçtan oluşur. Öncülün birisi a v P şeklinde bir tikel ya da tekil evetleme önermesidir. Diğer ikisi önbileşenleri a ve P olan koşul önermeleridir. Tikel evetleme önermesi ya koşul önermelerinin önbileşenlerini evetler ya da artbileşenlerini değiller. Önbileşenlerini evetlediğinde, bileşenleri koşul önermelerinin artbileşenleri olan bir tikel evetleme önermesi sonuç olarak çıkarılır. Böyle ikilemlere yapıcı ikilemler denir. Tikel evetleme önermesi koşul önermelerinin artbileşenlerini değillediğinde bileşenleri koşul önermelerinin önbileşenlerinin değillemeleri olan bir tikel evetleme önermesi sonuç olarak çıkarılır. İkilemlerde tikel evetleme önermelerinin iki bileşeni vardır. Fakat bileşenler daha çok olabilir. Tikel evetleme önermesi üç bileşenli olursa içerirse üçlem - örneğin, bir şey ya (1) siyahtır ya (2) beyazdır ya da (3) gridir-, dört bileşenli olursa dörtlem -örneğin: Ya (1) AB’ye gireceğiz ya (2) Karadeniz ekonomik işbirliğini kuracağız ya (3) ABD’ye daha çok yaklaşacağız ya da (4) tek başımıza kalacağız-, daha çok öğe içerirse çoklem elde ederiz. İkilemler tikel veya tekil evetleme önermeleri ile ortaya konabileceği gibi retorik soru cümleleri, koşul önermeleri, soru cümleleri ile de ortaya konabilir. (1) Retorik soru -yani soranın muhatabından cevap beklemediği, cevabı kendi içinde olan soru- şeklinde olabilir. Örneğin, Çocuklar dindar olmasınlar da tinerci mi olsunlar? Bu soru muhatabın önüne dindar olmak ve tinerci olmak üzere iki seçenek sunar. Muhatap bunların ikisini de istemeyecektir. Fakat muhtemelen tinerci olmasını hiç istemeyecektir. Sonuç olarak ikilemi ortaya atan konuşmacının savunduğu seçeneğe, dindar olma seçeneğine, razı olacaktır. (2) Aynı ikilem koşul önermesi ile de ifade edilebilir. Örneğin, Çocuklar dindar olmazlarsa tinerci olurlar. Bu önbileşeni olumsuz koşul önermelerinin tikel evetleme önermeleri olmalarını şöyle açıklayabiliriz: Doğruluk tablosunda — A ^ B önermesi ile A v B önermesi aynı durumlarda aynı doğruluk değerlerini alırlar, yani iki önerme eşdeğerdir. Dolayısıyla bu önerme olarak da koşul önermelerinin artbileşenlerinden en az birinin doğru olduğu, C v D, çıkarılır.
