CEVAP: Marx’a göre din, felsefe ve başka bütün kuram biçimleri gibi tarihin de itici gücü idealist eleştiri değil, devrimdir. Tarih Tin’in idesi gibi kendi kendisinin bilincine varmaya dönüşmekle sona ermez, tersine tarihin her aşamasında maddi bir sonuç, bir üretici güçler toplamı bulunur; bireylerle doğa arasında ve bireyler arasında tarihsel olarak yaratılmış olan bu üretim ilişkileri her kuşağa bir önceki tarafından aktarılan bir ilişkidir ve bu maddi sonuç da yeni kuşak tarafından değiştirilir. Aynı zamanda bu yeni koşullar yeni kuşağın da yaşama biçimini belirler ve yeni tarihsel duruma bir gelişme sağlarlar. Değişik kuşakların hazır buldukları bu yaşam koşulları düzenli aralıklarla ortaya çıkan devrimci çalkantıların mevcut düzenin temelini yıkmaya yetecek kadar güçlü olup olmayacağını da belirler. Marx’a göre devrim düşüncesinin ifade edilip edilmemesinden çok devrimin koşullarının oluşması devrimin gerçekleşmesi için itici gücü oluşturur. Bu anlamda da herhangi bir ekonomik yapının devrimci değişmesi düşünceden ya da bilinçten değil, maddi koşulların belirlemesinden doğar. Bu maddi koşullar da her şeyden önce devrimci kitle demektir. Bugüne kadar ki tarih anlayışında göz ardı edilen ve tarihin devinimiyle ilgisiz gibi görülen bir sorundur bu. Hatta Marx’a göre düşünce tarihi bile düşünsel üretimin maddi üretimle biçim değiştirdiğini tanıtlamaya yeter. Dolayısıyla maddi üretim biçimleri her tarih yazımının hareket etmesi gereken öncülleridir.