SORU: Mu‘tezile’nin Basra ve Bağdat kollarının özellikleri nelerdir ?
CEVAP: Abbasîler devrinde Mu‘tezile mezhebi Basra (Basriyyûn) ve Bağdat (Bağdâdiyyûn) kollarına ayrılmış, bu kollar zamanla iki ekol haline dönüşmüştür. Her iki ekol de mezhebin beş esasını kabul etmekle birlikte ayrıntıda farklı görüşler benimsemiştir. Basra okulunun ilk temsilcisi, aynı zamanda mezhebin kurucusu kabul edilen Vâsıl b. Atâdır. Vâsıl mezhebin tevhid, el-menzile beynelmenzileteyn ve emir bil-marûf nehiy ani’l-münker; halefi Amr b. Ubeyd ise adalet, vad ve vaîd esaslarını geliştirmiş olmakla beraber Mu‘tezilenin usûl-i hamseden oluşan inanç sisteminin teşekkülü, Ebül-Hüzeyl el-Allâf’ın (v. 235/850) elUsûlül-hamse adlı kitabıyla tamamlanmıştır. Nazzâm (v. 232/845) ve Câhiz (v. 255/869), Basra okulunun ileri gelenlerindendir. Bağdat Mu‘tezilîliği, Basra okulunun ortaya çıkışından kısa bir süre sonra Bişr b. Mutemir (v. 210/825) tarafından kurulmuştur. Hârûn Reşîdin veziri Fazl b. Yahya el-Bermekî ile temas kurup görüşlerini saray çevresine benimsetmeye çalışmıştır. Bağdat Mu‘tezilîlerine en büyük hizmeti İbn Ebî Duâd (v. 240/854) yapmıştır. "Mu‘tezilenin rahibi" olarak anılan Ebû Mûsâ el-Murdâr (v. 226/840), zâhidâne hayatı ve tesirli vaazlarıyla mezhebin yayılmasına önemli katkıda bulunmuştur.
