CEVAP:

Batılılaşma öncesi dönemlerdeki muhalefet hareketleri, kurumsal ve ideolojik bir nitelik taşımaktan uzaktır. Batının kimi kurum ve kavramlarını almaya ve devlet düzenini bunlara göre yapılandırmaya başladığımız süreçte ise iki yönlü bir muhalefet olgusunun ortaya çıkmaya başladığı görülür. Bunlardan birisi Batılılaşmaya itiraz ise diğeri de yukarıdan aşağıya ve devletin zorlamasıyla yapılan reformların yetersizliğidir. Her durumda aydın bürokratlar tarafından yürütülen yenileşme çabaları, bazen günlük siyasi çekişmelere kurban gittiği gibi bazen de ideolojik kamplaşmalara yol açar. Bununla birlikte muhalefet hareket ve talepleri 1860’lardan sonra anayasal ve parlamenter bir rejim isteğine dönüşür 1876’daki kısa süreli tecrübenin ardından 1908’de bunun başarılmış olması, Osmanlı’nın son dönemindeki muhalif hareket ve örgütlenmelerin gücünü göstermektedir.