SORU: Osmanlı’da kooperatif şirketlerin faaliyete geçme süreci nasıl olmuştur?
CEVAP: Kooperatif fikri Mithat Paşa’nın kurduğu memleket sandıklarına indirilebilecek kadar köklü olmasına rağmen, üretim ve tüketim kooperatifçiliği II. Meşrutiyet’ten sonra Ethem Nejat, Mustafa Suphi, Muhittin [Birgen], Ahmet Cevat [Emre] ve Cemal Bey gibi aydınlar tarafından gündeme getirildi. Düşüncenin hayat bulması ise, hükümetin gündemine girmesiyle oldu. Nitekim, II. Meşrutiyet’ten sonra hazırlanan yeni Ticaret Kanunu tasarısında kooperatif şirketlere de yer verildi; 1913’te de Ziraat Bankası Genel Müdür Yardımcısı Rıfkı Bey başkanlığındaki bir heyet, Romanya, Macaristan, İtalya ve Bulgaristan’daki kooperatif şirketleri inceledi. Bu çalışmalar neticesinde hazırlanan ve kooperatif şirketlere tüzel kişilik tanıyan 88 maddelik Kooperatif Şirketler Kanunu tasarısı Meclis-i Mebusan’a gönderildiyse de, Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine yasalaşamadı. Kooperatif şirketlerle ilgili kanun çıkarılamadı; ancak, savaş şartlarının oluşturduğu zorunluluklar bu şirketlerin fiili olarak hayata geçirilmelerini sağladı. Savaşın yarattığı yüksek enflasyon ve fırsatçıların malları stoklayıp yüksek fiyatla satmaları dar gelirlileri zor duruma soktuğu için tüketicileri örgütleyen İttihatçılar, İstanbul ve taşrada, amacı, ortaklarının ihtiyaç duyduğu erzak ve gıda maddelerini kolay ve ucuza temin etmek olan tüketim kooperatif şirketlerini kurdurdu.
