CEVAP:

Siyaseten Müslüman kitle hâkim gibi görünse de varsıllık ve ilerleme noktasında gayrimüslimler gücü ellerine geçirmişler. Eğitim (tedris) bakımından ise Gayrimüslimlerin bilim, sanat ve ticarette hızlı yol kat edişi karşısında, dinî ilimlere yoğunlaşan Müslim kitlenin fen bilimleri ile ilişkisi de sınırlı kalmıştır. 17. yüzyıldan sonra has, tımar ve zeamet sisteminin bozulmaya başlaması ile bu defa ekonomik olarak da zorluk çekmeye başlar. Dolayısıyla zihniyeti dinin; üretim ve tüketim alışkanlıklarını ise tarım faaliyetlerinin belirlediği yapı içerisinde halkın giderek pasifleştiği görülür. Özellikle dinin hükmettiği “tevekkül”ün yanlış anlaşılması ile mukaddes devlet anlayışı birleşince gelinen son noktada halkın değişim ve dönüşüm için gayretkeş olmak bir yana şikâyetçi olduğu da pek söylenemez. Doğal olarak bu durum Osmanlı’da muhalefetin doğmasını geciktirmiştir. Çünkü kendi muhalifini oluşturamayan bir erkin hatalarını görme ve kendisine nizam verme imkânı yoktur.