SORU: XVI. yüzyılda ateist eğilimli sufî çevrelerde de ortaya çıkan tepkiler nelerdir?
CEVAP: Sultan Süleyman döneminde alınan siyasî ve ekonomik tedbirlerin sertliği merkezî idareye karşı geliştirilen muhalefette sufî çevreleri ön plana çıkarmış olmalıdır. Özellikle Bayramî Melamîlerin sosyal sisteme ciddî ölçüde muhalif bir tavır takınmaları ve bunun halk arasında destek bulması dikkate değer gelişmelere yol açmıştır. Mesela hem siyasî hem de ilahî misyonla donatılmış bir şahsiyet olarak görülen İsmail Maşukî (Oğlan şeyh), Bayramî Melamîliği entelektüel çevrelere taşımış ve taşra tarikatından şehir tarikatına dönüşmesini sağlamıştır. Aynı şekilde 1560’larda Bosna’da yaşayan Hamza Bâlî, Osmanlı idaresine karşı siyasî bir kimlikle ortaya çıkmıştı. Bunlar daha sonra yakalanarak Ebussuud Efendi fetvasıyla idam edildiler. Hamzavî hareketi uzun süre Rumeli’de etkili olmuştur. İbrahim Gülşenî, Muhyiddin Karamanî gibi şeyhler de ilhad-zındıklıkla suçlanarak takibata uğramışlardı. Molla Kabız ise Hz. İsa’nın üstünlüğünü savunduğu için sorgulanarak idam edildi.
