Ülke topraklarının yüzde 66’sının birinci ve ikinci derece deprem tehlikesi altında olduğu ve nüfusunun büyük bir çoğunluğunun yani yüzde 71’inin bu bölgelerde yaşadığı ve topraklarının büyük bir çoğunluğunun aktif fay kuşakları içerisinde yer aldığı dikkate alındığında yerleşim birimlerinin, kamu kurum ve kuruluşlarının, okulların, hastanelerin, önemli tesislerin acil müdahaleyi gerektiren günlük olaylar dışında, afet sonucu doğurabilecek olaylarla karşılaşma olasılığının ne kadar yüksek olduğu açıklıkla görülmektedir.

Afet ve acil durum yönetimi; afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla bir afet olayının öncesinde sırasında ve sonrasında yapılması gereken çalışmaların planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi ve uygulanabilmesi için toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla kaynaklarının bu ortak hedefler doğrultusunda yönetilmesi şeklinde tanımlanmaktadır.

Ana hatlarıyla önleme ve risk azaltma (zarar azaltma), hazırlık, afete müdahale ve iyileştirme planları altında afet öncesinde hazırlanması gereken planlama çalışmalarının tümüne afet planlaması denir.

Önleme; zarar ve kayıplara yol açabilecek bir tehlike veya tehdidin meydana gelmesini önlemek veya azaltmak için yapılan çalışma ve tedbirler şeklinde tanımlanır.

Doğal, teknolojik ve insan kaynaklı tehlikelerle çevresel bozulmaların afet sonucunu doğurmasını önlemek veya etkilerini azaltmak amacıyla, afet öncesinde sırasında ve sonrasında alınması gereken yapısal veya yapısal olmayan önlem ve faaliyetlerin tümü ise zarar azaltma diye tanımlanır.

Afet ve acil durum yönetim sisteminin temel amacı; afetler olmadan önce yapılacak çalışmalar ve alınacak önlemlerle meydana gelebilecek olayları ve olayların neden olabileceği olumsuz sonuçları önlemek veya azaltmak ve olaylara karşı hazırlıklı olunmasını sağlamak olmalıdır.

Acil durum ve afet yönetimi planlaması süreci, bir kurum veya yerleşme birimindeki en üst düzey kamu yöneticisinin kararıyla başlar veya geliştirilir. Daha sonra yapılması gereken çalışmalar ise şöyle sıralanabilir:

1. Ülke, bölge, il, ilçe veya kurum dahilinde mevcut tehlike, zarar görebilirlik, etkilenecek unsurlar ve risklerin belirlenmesi ve afet senaryolarının hazırlanması,
2. Ülke, bölge, il, ilçe veya kurum tarafından acil bir durumda kullanılabilecek kaynaklarının envanterinin çıkarılması (insan, ekipman, malzeme, gıda, parasal kaynak vb.),
3. Mevcut resmi ve özel kuruluşlar arasında veya bölümler arasında görev, yetki ve sorumlulukların açıklıkla belirlenmesi,
4. Hızlı, kolay ve etkili yürüyebilecek bir yönetim, komuta, kontrol ve bilgi akışı sisteminin kurulması,
5. Acil bir durumda kimin neyi, nasıl ve hangi kaynakları kullanarak yapacağının açıklıkla belirlenmesi,
6. Bir acil haberleşme ve ulaşım sistemi geliştirilmesi,
7. Birçok kurum ve kuruluş tarafından hazırlanması gereken kuruluşların planları ile uyumun sağlanması,
8. İlk taslak planının yazılması, görev verilen tüm kuruluş ve kişilere dağıtılması ve görüşlerin toplanması,
9. Plan taslağının görüş ve öneriler doğrultusunda yeniden yazılması ve onaya sunulması,
10. Onaylanmış plan hakkında başta görevli kurum ve kişilerden başlanmak üzere tüm çalışanlara, halka, gönüllü kuruluşlara bilgi verilmesi ve acil bir durumda nasıl davranmaları gerektiği konusunda halkın bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi,
11. Planın eğitim ve tatbikatlarla denenmesi ve geliştirilmesi,
12. Planda görev üstlenmiş olan kişi ve kuruluşların sürekli eğitim ve tatbikatlarla eğitilmesi.
13. Mevcut gelişmeler ışığı altında planların sürekli geliştirilmesi ve güncellenmesi.

Hangi amaçla olursa olsun bir planlama faaliyeti;

• Öncelikle sorunlar ve ihtiyaçların belirlenmesi,
• Uygulanması mümkün olan çeşitli eylem yollarının tartışılıp düzenlenmesi,
• İmkân, fırsat ve kaynakların belirlenmesi,
• Mevcut imkân ve kaynaklarla gerçekleştirilmesi mümkün olan eylem yollarının belirlenmesi,
• Amaca ulaşmak için gereken insan gücü, malzeme kaynakları ve örgütlenme şeklinin belirlenmesi,
• Ölçülebilir göstergeler belirleyerek eylemlerin izlenmesi ve gerektiğinde yeni düzenlemeler yapılması gibi bir çok faaliyeti kapsamaktadır.

Zarar azaltma planlaması; ülke, bölge, il ve yerleşme düzeyindeki stratejik planlamayla ele alınarak gelişme hedefleri ile zarar azaltma amaçlarını birleştiren, afet zararları azaltılmış, baş edebilme kapasitesi ve yaşam kalitesi artırılmış bir toplum oluşturma yönünde dinamik ve katılımcı bir planlama süreci şeklinde tanımlanmıştır.

Adından da anlaşılacağı üzere afet öncesinde ve afet planlaması genel çerçevesi içerisinde öncelikle hazırlanması gereken bu plan aşağıdaki hususları içermelidir: 

• İnceleme sahası ve çevresindeki tehlikelerin belirlenmesi, analizi ve değerlendirilmesi,
• Nüfus, yapı, alt yapı ve insan faaliyetleri gibi bütün varlıklara ait envanterin çıkarılması,
• Fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel zarar görebilirliklerin (etkilenme oranları) belirlenmesi,
• Risklerin belirlenmesi (a. Ölüm ve yaralanma riskleri, b. Tehlikenin yol açabileceği zincirleme veya ek tehlike ve riskler, c. Fiziksel riskler (yapı, altyapı, elektrik, mekanik tesisat ve donamın riskleri) d. Sosyal, psikolojik ve ekonomik riskler, e. Çevresel riskler)
• Afet senaryolarının hazırlanması,
• İmkân ve kaynaklarla güçlü ve zayıf yönlerin, fırsat ve tehditlerin belirlenmesi (SWOT analizi),
• Risk azaltma stratejilerinin belirlenmesi ve maliyet yarar analizleri,
• Yasal, kurumsal ve finansal olanakların belirlenmesi,
• En akılcı stratejik amaç, hedef ve eylemlerin belirlenmesi ve uygulanması,
• Performans kriterleri ile izleme ve değerlendirme yöntemlerinin belirlenmesi,
• Uygulamanın izlenmesi, aksayan yönlerin belirlenmesi ve gerekiyorsa planın güncelleştirilmesi.

Ülkemizde yaygın olarak acil durum planlaması veya afet müdahale planı adı ile tanınan müdahale planının ana amacı; acil durum veya afet sonucu doğuran olaylara zamanında hızlı ve etkili olarak müdahale ederek can kaybı ve yaralanmaların artmaması, afetin neden olabileceği yangınlar, patlamalar, salgınlar gibi ek tehlike ve risklerle can ve mal kaybının büyümemesi ve yaşamın normal faaliyetlerine bir an önce dönebilmesi için gerekli tüm faaliyetlerin; hangi örgütlenme şekli ile, kimler tarafından, ne zaman, hangi görev ve yetkiyle, hangi kaynaklar kullanılarak, yürütüleceğini açıkça tanımlayan bir belgedir.

Türkiye’de müdahale planları 18 Aralık 2013 tarih ve 28855 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren “Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği” ve 3 Ocak 2014 tarih ve 28871 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren “Türkiye Afet Müdahale Planı” na göre hazırlanmaktadır.

Afet veya acil durumların neden olduğu fiziksel, eğitsel, yönetsel, psikolojik, sosyal ve çevresel kayıp ve zararların hangi imkân ve kaynaklar kullanılarak nasıl giderilebileceği ile afetin fırsata dönüştürülerek afetten etkilenen bölgenin ve çevresinin nasıl daha güvenli ve emniyetli bir hâle getirilebileceği ve afetlere eskisinden daha dirençli hâle nasıl getirileceğini düzenleyen planlama türüdür.

İyileştirme faaliyetleri genel olarak arama-kurtarma ve ilk yardım faaliyetlerinin hemen sonrasında başlar. Bu faaliyetlerin hazırlık faaliyetleri sırasında planlanması, etkin olarak uygulanabilmesinin temel şartıdır.

Afet planlaması; bir plan elde etmek için bir kez yapılan bir çalışma olmayıp gerçek olaylardan elde edilen dersler, eğitim ve tatbikatlar sırasında görülen eksiklikler dikkate alınarak; sürekli güncelleştirilmesi ve geliştirilmesi gereken belgelerdir. Afet planlaması bir eylem değil bir süreçtir ve zaman içerisinde afet türlerinin, büyüklüklerinin ve sıklıklarının değişimi, bilim ve teknolojideki yeni gelişmeler, imkân ve kaynaklardaki artışlara bağlı olarak sürekli güncellenmelidir.

Afet planlarında dikkate alınması gereken ana özellikler aşağıdaki gibidir:

• Planlar gerçekçi ve kabul edilebilir olmalı.
• Tehlikeye maruz kalabilecek bütün varlıklara ait bilgiler ve mevcut kapasite eksiksiz bir şekilde belirlenmiş olmalı.
• Tehlike ve Risk analizi yapılmış olmalı.
• Planlar bilimsel kriterlere uygun bir şekilde yapılmış afet senaryoları esas alınarak hazırlanmalıdır.
• Planlar, farklı gruplar ve kuruluşlar arasında en uygun yardımlaşma, işbirliği ve koordinasyon esaslarını belirlemelidir.
• Planlarda, görev, yetki ve sorumluluklar açıklıkla belirtilmeli, belirsizlik, görev çakışmaları ve tekrarlanmalara fırsat verilmemelidir.
• Planlarda yönetim, komuta ve kontrol mekanizmalarının bilgi akışının nasıl olacağı açıklıkla belirlenmeli ve yönetim karmaşasına neden olunmamalıdır.
• Planlar yeni kaynak ve yeni kuruluşlara ihtiyaç gösteren belgeler yerine, mevcut imkân ve kaynaklarla neler yapılabileceğini, ilave imkân ve kaynakların gerçekçi olarak nereden ve nasıl karşılanacağını gösteren belgeler olmalıdır.
• Planlar, acil haberleşme, ulaşım, arama-kurtarma, ilk-yardım, tahliye, geçici barındırma, lojistik destek, yol, su, elektrik, kanalizasyon gibi hayati teknik altyapının acil onarımı gibi alt planlarıda kapsamalıdır.
• Planlar, yaşanan her afet olayı ve tatbikatlardan elde edilen yeni dersler ve deneyimler doğrultusunda revize edilmeli ve geliştirilmelidir.

Planların hazırlanmasında planların dayandığı unsurlar şunlardır:

• Uluslararası standartlar
• Temel planlama ilkeleri
• Afet yönetimi ilkeleri
• Mevzuat

İyi bir afet planının hazırlanabilmesi ve bunun kullanılabilir olması için şu dört konuya dikkat edilmesi gerekir:

• Pratiktir: Sadece işe yarayacak bilgilerden oluşur. Gereksiz ve ansiklopedik bilgileri içermez.
• Anlaşılırdır: Talimatları uygulamaya koymadan önce test edilir.
• Ulaşılabilirdir: Tüm temel kişilere, bölümlere ve kurullara planın kopyaları önceden verilir.
• Günceldir: Belli yerlerindeki bilgiler değişiklik olunca hemen yenilenir.

Doğal, teknolojik veya insan kökenli tehlike ve tehditler hangi büyüklükte olursa olsun, bunlara karşı önceden bir plan dahilinde koruyucu ve önleyici önlemler almayan ve hazırlıklı olmayan kurum, kuruluş veya yerleşmelerin olaylarla karşılaştığında, olaya zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale etme ve olayı en az zarar ve kayıplarla atlatma şansı bulunmamaktadır.

Afet planlaması afet yönetimi döngüsünde olduğu gibi bir eylem değil, bir süreçtir. Zaman içerisinde afet türlerinin, büyüklüklerinin ve sıklıklarının değişimi; bilim ve teknolojideki yeni gelişmeler; imkân ve kaynaklardaki artışlar; mevcut durumdaki değişmelere ve benzeri nedenlere bağlı olarak sürekli güncellenmelidir.