Geçmişte çalışmaların daha çok travmaların olumsuz etkilerine odaklandığı görülmekteyken 1990’lardan itibaren ise yaşanılan olumsuz olayların ardından bireylerin meydana gelen yıkımla başa çıkma çabaları sonucunda olumlu dönüşümler de ifade ettiğini gösteren çalışmaların sayısı artmıştır.

 Afet deneyiminin kendine özgü ayırt edici özellikleri bulunmaktadır. Bunlardan ilki, afetlerin her zaman önceden tahmin edilebilir olmamasıdır. Birçok afet olayında, bireylerin olacaklara kendilerini tam olarak hazırlamaları mümkün olmamaktadır.

Diğer bir özellik, afetlerin kontrol edilebilirliği ile ilgilidir. Bireylerin afetler karşısındaki kontrol algısı sıklıkla azdır. Afet sırasında ve sonrasında olanlar üzerinde her zaman etkili olamazlar ve olanları kontrol edemezler. Afetler, ayrıca, bize zarar görme ihtimalimizi hatırlatmaları açısından da özeldir. Afet deneyimi, bireyin kendisinin ve sevdiklerinin yaralanabileceğinin ve hatta ölebileceğinin, her an her şeyin olabileceğinin farkına varmasına neden olmaktadır.

Son olarak, afetler yaşam ve Dünya hakkındaki beklentilerimizin boşa çıkmasına ve inançlarımızın sarsılmasına da yol açabilmektedir.

Afetler özellikleri nedeniyle, bireylerin fiziksel ve psikolojik sağlığı ile yaşadıkları sosyal çevre üzerinde değişime yol açmaktadır.

‘Psikososyal’ terimi afet psikolojisi alanında psikolojik ve sosyal etkenlerin etkileşimini ifade etmek için kullanılmaktadır. Psikososyal yaklaşım, psikolojik etkenlerin ve sosyal çevrenin birey üzerinde birleşik bir etkisi olduğu ve bu psikolojik ve sosyal etkenlerin bireyin fiziksel ve ruh sağlığını etkilediği varsayımına dayanmaktadır.

Yaşanan zorluklara bağlı olarak, yas, alkol ve madde kötüye kullanımı, çökkünlük, yoğun kaygı, stres tepkileri gibi belirtiler görülebilir. Herkesin bu etkileri hangi düzeyde yaşayacaklarını kesin olarak bilmek çoğu zaman mümkün olmamakla birlikte bazı kişilerin risk gruplarında olabileceği belirtilmektedir.

Yetişkinler arasında, afetten daha olumsuz etkilenme eğilimine sahip risk grupları arasında kadınlar, yaşlılar, engelliler, belirli kültürel ve etnik gruplar, dezavantajlı sosyoekonomik gruplar, acil durum çalışanları gibi bölgede görev yapanların olası risk grupları olduğu bilinmektedir.

Afet sonrası toparlanma ile ilgili olarak dördü afet sonrası olmak üzere altı genel aşamanın varlığından bahsedilmektedir.

 1. Afet öncesi aşama

 2. Etki aşaması

 3. Kurtarma/kahramanlık aşaması

 4. Balayı aşaması

 5. Hayal kırıklığı aşaması

 6. İyileşme/toparlanma aşaması

Bir uluslararası psikiyatrik tanı sınıflandırma sistemi olan DSM-5’e göre, bir olayın ruh sağlığı açısından travmatik olarak tanımı kişinin gerçek ya da göz korkutucu bir biçimde ağır olarak yaralanması, hayatının tehdit edilmesi ya da cinsel saldırıya uğramasını içerir

Afete maruz kalanlar; zarar görenler, kayıp ya­şayanlar, tanık olanlar, kurtulanlar, olayı öğre­nenler, “Benim başıma gelebilirdi” diyenler

• Polis, itfaiye, sağlık ekibi
• Aile, aile yakınları, arkadaşlar
• Psikologlar, öğretmenler, sosyal hizmet uz­manları
• Sosyal medyadan takip edenler
• Olayın gerçekleştiği köy/ilçe/ilde yaşayanlar
• Olayın gerçekleştiği komşu köy/ilçe/ilde yaşayanlar
• Tüm ülke
• Komşu ülkeler

• Maddi kayıplar (ör. ev, eşyalar, iş)

• Ev, iş, okul, düzen, yer değişikliği, alışkanlıklar

• Aile üyeleri, akrabalar, komşular, arkadaşlar

• Kendine ve diğerlerine güven

Afet olaylarına uyumu etkileyen faktörler çeşitlidir. Kişisel geçmiş, kişilik özellikleri, afet öncesi yaşanan travmatik olaylar, başa çıkma tarzı ve sahip olunan kaynaklar gibi kişisel özellikler kişinin olayla nasıl yüzleştiğini etkilemektedir. Ayrıca, afet sırasında kişinin ne kadar şiddetli olarak afet olayına maruz kaldığı da ne kadar etkileneceğini belirleyebilir.

Afetler sonrası görülebilecek psikolojik tepkiler arasında endişe, olay hakkında istemeden düşünmek, olayı hatırlatan her şey ve herkesten kaçmak, korku, öfke, üzüntü gibi olumsuz duygular ile hafıza, odaklanma, uyku, iştah ve çeşitli bedensel yakınmalar bulunmaktadır. Bunların yanı sıra, sinirlilik, şiddet eğiliminde artma gibi davranış sorunları ortaya çıkabilmektedir.

• Dikkati toplamada zorlanma

• Geçmişi göre artmış sinirlilik hâli

• İçine kapanıp hiç konuşmama veya sürekli olayla ilgili konuşma, detayları tekrar tekrar anlatma

• Gerginlik, yorgunluk, uyuma güçlüğü

• Ani irkilme ve tedirginlikler

 • Baş ağrısı, bulantı

• Fiziksel ve psikolojik rahatsızlıklarda artış

• İş, evlilik, aile ve arkadaş ilişkilerinde sorunlar

• Huzursuzluk, güvensizlik, insanlardan uzaklaşma, aşırı yargılayıcı ve suçlayıcı olma

• Her şeyi kontrol altında tutma isteği

DSM-5’te, travma sonrası stres bozukluğu dört temel belirti grubunu içerir. Bunlar;

• yeniden yaşama,

• kaçınma,

• aşırı uyarılma ve aşırı tepki gösterme biçiminde yer alan belirgin olumsuz değişiklikler ve

• düşüncelerde ve duygularda olumsuz değişikliklerdir.

• Travmayı bire bir, doğrudan ve şiddetli şekilde yaşayanlar

• Olayda yoğun kayıp yaşayanlar (kişi ve mal/mülk)

• Olay öncesinde yakın bir tarihte kayıp yaşayanlar

• Olay öncesi dönemde psikolojik sıkıntıları olanlar

• Kadınlar

• Evinden ya da yaşadıkları toplumdan ayrılmak zorunda kalanlar

• Boşanma ya da iş kaybı gibi stres verici etkenlere maruz kalanlar

• Sosyal çevreden yeterli destek alamayanlar

• Uzun dönemde uyumlu olmayan başa çıkma yolları (ör. duygu odaklı başa çıkma) kullananlar

• Bazı kişilik özelliklerine (ör. duygusal ve davranışsal tutarsız/dengesiz kişilik özelliği) sahip olanlar

Yaklaşık son yirmi yılda, travma psikolojisi ala­nında, travma sonrası gelişim (TSG) olarak adlan­dırılan bu değişim oldukça popüler bir araştırma konusu olmuştur.

Tedeschi ve Calhoun’un mo­deline (1996) göre, bireyler beş farklı alanda deği­şim yaşamaktadır. Bu değişim alanları ve travmatik olaylar sonrası bu türde gelişim yaşayanlarda çok sık rastlanan ifadeler şöyle sıralanmaktadır:

1. Yeni olanakların algılanması: “Yaşadığım bu olaydan sonra hayatıma yeni bir yön verdim”, “Hayatımı daha iyi ve yararlı şeyler yaparak geçirebileceğimi anladım”
2. Kişiler arası ilişkilerin güçlenmesi: “Bu ya­şadığım olay sonrasında zor zamanlarda baş­kalarına güvenebileceğimi anladım”, “Ken­dimi diğer insanlara daha yakın hissetmeye başladım”
3. Bireysel güçlülük: “Bu olaydan sonra düşün­düğümden daha güçlü olduğumu anladım”, “Olayları olduğu gibi kabullenmeyi öğrendim”
4. Manevi değişim: “Olaydan sonra manevi ko­nuları daha iyi anladım”
5. Yaşamın kıymetini anlama: “Olaydan sonra, yaşadığım her günün değerini anladım”
   

TSG düzeylerini arttıran bazı faktörler bulunmuştur. Bu faktörlerden bazıları (Linley ve Joseph, 2004) şöyle sıralanabilir:

• Sosyodemografik özellikler (kadınlar, evli olanlar, gençler)

• Kişilik özellikleri (iyimser olanlar; deneyime açık olanlar)

• Olaya ilişkin faktörler

• Olay üzerinden geçen zaman

• Olay sonrasında sosyal destek

• Olay hakkında düşünme tarzı

• Olay ile baş etmede kullanılan yöntemler

Dayanıklılık, afetler gibi olumsuz olaylara maruz kalan yetişkinlerin psikolojik ve fiziksel işlevselliğin görece sabit, sağlıklı düzeylerini koruma becerisidir.

Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay dernekleri federasyonlarının raporuna göre (2014), dayanıklı bir toplum, bilgi sahibidir, sağlıklıdır ve kendi ihtiyaçlarını kendi kaynakları ile karşılayabilir. Sosyal açıdan birbirine bağlıdır. Maddi olanakları bulunur. Altyapısı sağlamdır ve hizmetleri erişilebilir durumdadır. Kendi doğal kaynaklarını kendi yönetir. Dış kurumlar ve kaynaklar ile bağlantılara sahiptir. Dayanıklı toplumlarda yaşayan bireyler, kendi dayanıklılığını sürdürmek ve geliştirmek için daha fazla olanağa sahip olacaklardır.

Afet sonrası gerçekleştirilen psikososyal müdahaleler, afete maruz kalan bireylere ve topluma destek vermeyi, uzun vadedeki olası psikolojik sorunları önlemeyi, başa çıkmaya yardımcı içsel kaynakları harekete geçirmeyi ve toplumdaki mevcut dışsal kaynakları harekete geçirerek bireysel güçlü yanları zenginleştirmeyi hedeflemektedir.

1. Afet yaşayan herkes bu deneyimden bir şekilde etkilenir.

2. Afet travması ikiye ayrılır. Bunlar bireysel travma ve toplu/kolektif travmadır.

 3. Afet sırasında ve sonrasında birçok insan kendini toparlayabilir ve hayatına devam edebilir, ancak sosyal ve iş yaşamında daha az etkili olabilir.

4. Afet sonrası bireylerin gösterdikleri stres tepkilerinin çoğu normal dışı bir olaya verilen normal tepkilerdir.

5. Afete maruz kalanların duygusal tepkilerinin çoğu, afetin günlük yaşamda neden olduğu sorunlara bağlı olarak ortaya çıkar.

 6. Afet sonrası destek uygulamaları bazı durumlarda “ikinci bir afet” hâline gelebilir.

 7. Birçok birey afet sonrasında ruh sağlığı hizmetlerine ihtiyaç duymadığını düşünür ve bu nedenle, bu hizmetlere yönelik başvuru yapmayabilir.

 8. Afete maruz kalanlar afet sonrası tüm yardımları ve desteği ret edebilirler.

 9. Afetler sonrası ruh sağlığı hizmetleri sıklıkla psikolojik olmaktan ziyade pratiktir.

 10. Afet ruh sağlığı hizmetlerinin sunuldukları topluma uygun hâle getirilmesi gerekir.

 11. Ruh sağlığı çalışanlarının geleneksel yöntemleri bir kenara koyması, ruh sağlığı etiketlerini kullanmaktan kaçınması ve müdahale için etkin bir destek programı kullanılmalıdır.

12. Afetzedeler diğerlerinden gelen etkin ilgi ve alakaya yanıt verirler. Afetzedeler sıklıkla yaşadık­ları hakkında konuşmak isterler.

 13. Müdahaleler afet sonrası bulunulan aşamalarla uyumlu olmalıdır.

 14. İyileşme için sosyal destek sistemleri çok önemlidir.

Psikososyal destek uygulamaları, sekiz araca ya da bileşene sahiptir.

1. İhtiyaç ve kaynak değerlendirmesi

2. Psikolojik ilk yardım

3. Sevk etme ve yönlendirme

4. Bilgi merkezi oluşturma

5. Toplumu harekete geçirme

6. Sosyal projeler

7. Eğitimler

8. Çalışana destek uygulamaları

PİY’in üç temel eylem ilkesi bulunmaktadır. Bunlar “izle (İng. look)”, “dinle (İng. listen)” ve “bağlantı kur (İng. link)” olarak adlandırılır. Bu üç ilke, kriz durumunda uygulayıcıların nasıl davran­maları ve maruz kalan kişilere nasıl yaklaşmaları gerektiğini anlatmaktadır.