MÖ 9. ve 8. yüzyıllarda ortaya çıkan bu yeni güç dengesinin temel öğeleri Doğu Anadolu’da Urartu Krallığı, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da Geç Hitit Beylikleri, Orta Anadolu’da Sakarya havzasında Phryg Krallığı ve bu krallığın batı komşusu olan Lidya Krallığı’dır.

Mısırlılar, Fenikeliler ve Babilliler Hellen uygarlığı üzerinde büyük ölçüde etki yaparak, bugünkü dünya kültürünün oluşmasında önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda Geç Hitit döneminin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Ortostad: Kerpiç yapı tekniğinde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklar. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Geç Hitit heykelciliğinin önemli bir kolu da mezar taşlarıdır (stel). Törensel cenaze yemeklerini ve aile yaşamından sahneleri yansıtan bu taşlarda, ölünün kişiliğini yansıtan özellikler de özel eşyaları ile belirtilmiştir.

Urartuların, başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8-7.yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne kadar bölge egemenlik sınırları içinde idi

Krallık, başında Tanrı Haldi’nin bulunduğu teokratik ve milliyetçi bir sistemle yönetilmekteydi. Kral sınırsız yetkilerle donatılmıştı. Aynı zamanda kral baş rahip ve tanrının yeryüzündeki temsilcisiydi. Krallık tacı babadan, önceden veliaht olarak belirlenen oğula geçiyordu. Devlet yönetiminde gezici başkentleri olan bir sistem benimsense de krallığın başkenti Tuşpa (Van) idi.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya
göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur.

Phryg devletinin bilinen ilk kralı, Gordios’tur

Kremasyon, cesetlerin yakılarak küllerinin bir kap içinde saklanması veya gömülmesidir.

İvriz kaya kabartmasında; • Bölgenin kralı Varpalavas ile • Fırtına Tanrısı Tarhundas tasvir edilmiştir.

Törensel cenaze yemeklerini ve aile yaşamından sahneleri yer almaktadır.

Geç Hitit sanatının bu alandaki en eski örnekleri ise Malatya Kapı Ortostatları’dır.

Ortostad, kerpiç yapı tekniğimde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklar. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Phryglerin, Kimmerlerin karşısında yenilgiye uğradıklarında başlarında Midas’ın bulunduğu antik kaynaklarda bahsedilmektedir.

Yassıhöyük’te 100 kadar Tümülüs mezarın varlığı saptanmıştır.

Urartuların başkenti Tuşpa’dır (Van).

Valiler, yasa ve düzenin korunması, vergi toplanması ve eyaletteki dinsel törenlerin düzenli yürütülmesinden sorumluydu.

Phryg Ana Tanrıçası, Matar Kubileya olarak kabul edilmektedir.

“Dendron = ağaç”, “Kronos = zaman”, “Logos = bilim” sözcüklerinin birleştirilmesi ile oluşturulan “Dendrokronoloji”, ağaçların yıllık oluşturdukları halkalarının yardımıyla, çeşitli amaçlar için, yaş saptama bilimidir.

Urartuların baştanrısını adı Haldi’dir.

İvriz kaya kabartmasında Tanrının karşısındaki kral Varpalavas ise daha küçük ve dua eder durumda tasvir edilmektedir.

Hititlerde, Arinna güneş tanrıçasına verilen addır.

Phrygler’in; • Halys’in (Kızılırmak) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; • Kuzeyde Samsun; • Güneyde Niğde ve Konya; • Güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; • Batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; • Kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır.

Urartular, • Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı (Erzurum çevresinde) ve mahalli beylikler üzerine, • Güneybatıda Hate (Malatya çevresi), • Güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a, • I. Argişti döneminde Hate-Tabal (Tuate’nin ülkesi), • II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili, • II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.

Asur İmparatorluğu MÖ 605 yılında yıkılmıştır.

Citadel, ulaşılması zor, dik ve sarp kayalıklara konuşlandırılmış, savunması kolay kaya yerleşimleridir.

Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur.

Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, kralı unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir.

MÖ 1200-1050 tarihleri arasında Doğu Akdeniz bölgesine yapılan çeşitli göçler “Deniz Kavimleri Göçleri” olarak adlandırılmaktadır.

MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırıları eski gücünü kaybeden Hitit İmparatorluğu’na son vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şehirleri yakılıp yıkılmıştır. Bu saldırılardan kurtulabilen Hititler Güney ve Güneydoğu Toroslar’ın dağlık bölgelerine çekilerek tarihte son Hitit Beylikleri çağını yaşamışlardır. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamamış, Hitit geleneği, bu Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan MÖ 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir.

Ulaşılması zor, dik ve sarp kayalıklara konuşlandırılmış, savunması kolay kaya yerleşimleridir.

Kerpiç yapı tekniğimde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklardır. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun hizmetine girmiştir. Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat”diye adlandırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır. Heykeltraşlığın mimaride kullanılan bir başka ögesi de sütun altlıklarıdır. Ustaca desenlenmiş taş sütun altlıkları bağımsız bir öğe olarak, 8.yüzyıldan itibaren Güneydoğu Anadolu ve Suriye’de yaygın bir biçimde kullanılmıştır.

Geç Hitit heykelciliğinde mimariye bağlı olmayan anıtsal örnekler de bulunmaktadır. Oransız vücut ölçüleri ile dikkati çeken bu heykellerden Malatya ve Zincirli Kral Heykelleri en tanınmış olanlarıdır.

Geç Hitit heykelciliğinin önemli bir kolu da mezar taşlarıdır (stel). Törensel cenaze yemeklerini ve aile yaşamından sahneleri yansıtan bu taşlarda, ölünün kişiliğini yansıtan özellikler de özel eşyaları ile belirtilmiştir. Bu bölgedeki atölyeler 8. yüzyıl boyunca süren serbest ticaret ve sanat alanındaki canlılık nedeniyle heykel sanatına yeni bir anlayış getirmişlerdir. Figürlere üzgün, öfkeli, kederli, neşeli ifadeler verilmiş, bu yolla lirik bir gerçekçiliğe varılmıştır. Yerleşimin dışı- na dikilen bu mezar taşlarının önünde dini törenler yapılmaktaydı.

Urartuların, başkenti Tuşpa (Van) idi.

Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8-7.yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne kadar bölge egemenlik sınırları içinde idi.

Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur.

MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu tarihe karışmıştır.

Asur İmparatorluğu’nun yıkılması Urartu Devleti’ni de etkilemiş ve Med ve İskit tehlikesi Urartu üzerine odaklanmıştır. Urartu İmparatorluğu de bu saldırılara dayanamamış ve tarihe karışmıştır.

Urartu İmparatorluğu Med ve İskit saldırılarına dayanamamış ve MÖ 7. yüzyılın sonunda tarih sahnesinden çekilmiştir.

Krallık, başında Tanrı Haldi’nin bulunduğu teokratik ve milliyetçi bir sistemle yönetilmekteydi. Kral sınırsız yetkilerle donatılmıştı. Aynı zamanda kral baş rahip ve tanrının yeryüzündeki temsilcisiydi. Krallık tacı babadan, önceden veliaht olarak belirlenen oğula geçiyordu. Devlet yönetiminde gezici başkentleri olan bir sistem benimsense de krallığın başkenti Tuşpa (Van) idi. Başkentteki saray ve geniş kapsamlı bürokrasi her şeye egemendi. II.Rusa zamanında sarayda hizmet veren görevlilerin sayısı oldukça fazlaydı. Çalışan bu görevliler arasında harem ağaları, sakiler, ibrikçi başları, kadın dokumacılar, katipler, muhafızlar, köpek bakıcıları gibi görevliler bulunmaktaydı. Çavuştepe, Karmir-Blur gibi kalelerde ortaya çıkartılan büyük boyutlu resmi devlet depoları çok sayıda insanın beslenme sorununa cevap verecek kapasitede inşa edilmişti. Toplum, soylular, savaşçılar, çiftçiler, hizmetliler ve köleler olmak üzere piramidal bir düzende sınışara ayrılmaktaydı. Piramidin en tepesinde krali aile ve saraya yakın görevli ve askerlerden oluşan iki sınışı bir aristokrasi yer alıyordu. Halkın büyük bir bölümü, aileleri ile birlikte başka ülkelerden getirtilip çeşitli işlerde çalıştırılan gruplardan oluşmaktaydı. Genellikle bu gruplar, kale, baraj, su kanalı, yol yapımı vb. gibi ağır işlerde kullanılıyorlardı. Urartu krallığının toprakları eyaletlere bölünmüştü ve başkentten atanan valiler tarafından yönetiliyordu. Bazen ele geçirilen yerel yönetici beyler vali olarak görevlendirilebiliyordu. Eyalet merkezleri, tarıma elveriş ve stratejik noktalar göz önünde bulundurularak seçiliyordu ve buralardaki kalelerde merkezi hükümetin resmi temsilcisi valinin oturduğu bir saray ve Tanrı Haldi’ye adanmış tapınak bulunmaktaydı. Valiler, yasa ve düzenin korunması, vergi toplanması ve eyaletteki dinsel törenlerin düzenli yürütülmesinden sorumluydu. Asker toplamak ve eğitmek, yollar, kanallar, dinlenme tesisleri, kamusal yapılar gibi devlet mallarının bakımını yapmak da görevleri arasındaydı. Krallık iyi eğitilmiş ve çeşitli sınışara ayrılmış bir orduya sahipti. Ordunun savaş görevinin yanı sıra, haraç, ganimet ve tutsak elde etmek gibi görevleri vardı. Her eyaletin bir ordu besleme yükümlüğü vardı ve ordunun başında bazen kral sefere çıkabildiği gibi bazen de yönetimi başkomutana bırakabiliyordu.

Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır.

Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni XIII. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir.

Urartular Ön Asya’da yaşayan diğer halklar gibi çivi yazısı kullanmaktaydılar. Bu yazı Asur çivi yazısından alınmıştı. İlk başlarda tümüyle Asur çivi yazısını benimseyen Urartular bu yazıyı kısa sürede basitleştirerek kendi dillerine uydurmuşlardır. Urartuca yazıtlar daha çok taş eserler üzerine kazılmış ve propagandaya yöneliktir. Bu yazı aynı zamanda pratik amaçlar için, kil tabletler, büyük depo küpleri, tunç eserler ve mühürler üzerine de yazılmıştır. Urartular aynı zamanda Hitiler gibi, çivi yazısının yanında hiyeroglif (resim yazısı) de kullanıyorlardı. Bu tip yazı az gelişmişti ve daha çok gündelik işlerde kullanılıyordu.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da MÖ 9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır.

Hint-Avrupa kökenli bir dil konuşan Phrygler, Arkaik Yunan alfabesine benzeyen bir harf yazısına sahipti. Gordion kazıları Phrygler’in MÖ 8. yüzyılın ikinci yarısından itibaren alfabetik yazıyı kullandıklarını göstermiştir. Bu yazı esas olarak sağ- dan sola doğru yazılır. Bununla birlikte Phrygler soldan sağa yazı şekillerini de kullanmışlardır. Okunabilmekle birlikte henüz anlaşılamayan Phryg dilinde yazılmış yazıtların büyük bir bölümü adak yazıtı karakterinde olup kaya fasadları, nişler, altarlar, taş bloklar ve küçük adak eşyaları üzerinde yer almaktadır. Ayrıca vazo üzerine yazılmış günlük yaşamla ilgili olduğu düşünülen çok sayıda graffiti de mevcuttur. Phryg dili MS 2. ve 3. yüzyılda Geç Phryg yazıtları şeklinde tekrar orta ya çıkmıştır. Bu durum köklü Phryg kültürünün Roma dönemine yansıyan etkileri şeklinde yorumlanmaktadır.

Ölülerin, düz ya da semerdam çatılı, kapısız, ev biçimindeki ahşap mezar odaları içindeki ahşap sedirler üzerine yatırıldığı ve yanlarına değerli armağanların bırakılarak üzerleri bir tepe oluşuncaya kadar toprakla örtülen mezar tipidir.