Emeğin fiyatı olan ücretin temel belirleyicileri emek arzı ve talebidir.

Tam rekabetçi emek piyasası, işlerin ve işgücünün homojen ve çok sayıda olduğu, şeffaflık ve emek hareketliliğinin tam olduğu, sendikaların olmadığı bir emek piyasasıdır.

Tam rekabetçi bir emek piyasası için aşağıdaki varsayımlar kabul edilmektedir.

• Firmalar kârlarını, işçiler ise faydalarını maksimize etme peşindedirler.
• Piyasa şeffaftır. Firmalar ve işçiler piyasadaki işler ve ücretler hakkında tam bilgiye sahiptirler.
• Piyasada homojenite vardır. İşçiler beceri ve verimlilik bakımından, işler ise ücret dışı gelirler ve çalışma şartları bakımından homojendirler (birbirinin aynı özelliklere sahip).
• İş piyasasında çok sayıda işçi ve işveren vardır, sendikalar yoktur.
• Piyasadaki bütün işler işçilerin rekabetine açıktır. İşçinin bir işten diğerine geçişini engelleyen kıdem şartı veya firma içinden elemanların işe alınması gibi kurumsal engeller yoktur. Mobilite (emek hareketliliği) maliyetsizdir.

Tam rekabetçi bir emek piyasasında piyasa dengesinin emek arz (S_L) ve talep (D_L) eğrilerinin kesiştiği X noktasında kurulduğu görülmektedir (S: 69, Şekil 5.1). X noktasında denge ücreti olan W_TR ücretine razı olup çalışmak isteyen herkes (L_TR kadar işgücü) işverenler tarafından talep edileceğinden, piyasada işsizlik olmayacaktır.

Tam rekabet piyasasında denge kararlı bir dengedir. Örneğin, piyasa ücreti (S:69, Şekil 6.1)'de W₂’ye yükselirse denge bozulacak, yüksek ücret işçiler için cazip olduğundan L₂ kadar işgücü bu ücrette çalışmak isteyecektir. Ancak işverenler böyle bir yüksek ücret düzeyinde sadece L₁ kadar işçi çalıştırmak isteyeceklerinden, L₁-L₂ (veya ab) kadar işgücü ücrete razı oldukları hâlde iş bulamayacaklardır. Piyasada bu şekilde işsizliğin olması, sayıları açık işlere göre fazla olan işçilerin istihdam imkânı bulabilmek için birbirleriyle rekabete girmelerine neden olacaktır. Emek arz fazlasının neden olduğu bu rekabet ücretlerin kademeli olarak tekrar W_TR düzeyine inmesini sağlayacaktır. Bu ücret düzeyinde ücrete razı olup çalışmak isteyen herkes iş imkânı bulduğundan, işçilerin birbirleri ile daha fazla rekabet etmelerine gerek kalmayacak, piyasa X noktasında tekrar dengesine kavuşacaktır.

Aynı şekilde, ücret düzeyi W₁ gibi denge düzeyinin altında olursa, bu durumda yukarıdaki mekanizmanın tersi söz konusu olacaktır. W₁ ücreti düşük olduğu için işverenler için cazip, işçiler için arzulanmayan bir ücret düzeyidir. Bu ücret düzeyinde işverenler L₂ kadar işçi çalıştırmak isteyecekler, ancak L₁ kadar işgücü bu ücrete razı olarak piyasada çalışmak isteyecektir. Buna göre L₁-L₂ (cd) kadar talep fazlası olacak, işverenler çalıştırmak için işçi bulamayacaklardır. Bu durum, işverenlerin az sayıda işgücünü çalıştırmak için rekabete girmelerine neden olacak, ücretler kademeli olarak yükselecektir. W_TR ücret düzeyinde işverenler tam çalıştırmak istedikleri kadar (L_TR) işgücünü piyasada hazır bulacaklarından ücretleri yükseltme rekabeti sona erecektir. Denge ücretinde (W_TR) emek arzı emek talebine eşit olup işsizlik yoktur.

Denge ücreti, emek arz ve talebini eşitleyen ücrettir. İşsizliğin olmadığı bu ücret düzeyine piyasayı temizleyen ücret de denilir.

Tam rekabetçi bir emek piyasası kararlı denge hâlinde iken, denge ücretinden sapmalar olsa da piyasa zaman içinde tekrar denge ücretine dönecektir. Bu duruma tam rekabette tek ücret kanunu denilir. Diğer bir ifadeyle tam rekabet piyasalarında kısa dönemde denge ücretinden sapmalar olabilse de uzun dönemde arz ve talep güçlerinin piyasayı tekrar denge ücretine getireceğini ifade eden kuraldır.

Tam rekabet piyasasının varsayımlarının geçerli olduğu A şehrinde denge ücreti 100 TL, B şehrinde ise 50 TL iken söz konusu ücret farklılığı kalıcı olamayacaktır. Tam rekabet piyasasının şeffaflık varsayımı (özelliği) gereği B şehrinde çalışan işçiler A şehrindeki kendileri ile aynı özelliklere sahip (homojenite) meslektaşlarının daha yüksek ücret aldıklarından haberdar olacaklardır. Yine piyasanın mobilitenin tam ve maliyetsiz oluşu varsayımı gereğince düşük ücretle çalışan işçiler A piyasasına gireceklerdir. Çünkü işçilerin düşük ücreti kabullenmeleri onların faydalarını azamileştirme peşinde olacakları varsayımı ile çelişecektir.

İş piyasalarının başlıca görevi, işgücünün etkin dağılımını gerçekleştirmektir. Piyasanın gerek arz gerekse talep yönünün oldukça dinamik olduğu göz önünde bulundurulursa bu gerçekleştirilmesi bir hayli zor bir görevdir.

Arz yönünden her yıl piyasaya yeni işçiler girer ve mevcut çalışanların bir kısmı iş değiştirirken, talep yönünden de kimi işveren firmasını kapatıp piyasadan çekilirken bazıları da piyasaya yeni giriş yapmakla, bir kısmı da işini büyüttüğü için ilave işçiye ihtiyaç duyar. Böylesine dinamik iki unsurun dengede olabilmesi, ücretlerin değişebilmesi ve emeğin hareketliliği sayesinde mümkün olmaktadır.

Tam rekabetçi bir emek piyasasında dengeyi bozan iki durum vardır; talep fazlası ve arz fazlası.

Bir piyasada talep fazlası; ya emek arzı sabitken emek talebinin artması ya da emek talebi sabitken emek arzının azalması nedeniyle olabilir.

Talep fazlası, emek arz veya talep eğrilerindeki kaymaya bağlı olarak veri ücret düzeyinde emek talep miktarının emek arz miktarından fazla olması durumudur.

Arz fazlası, emek arz veya talep eğrilerindeki kaymaya bağlı olarak veri ücret düzeyinde emek arz miktarının emek talep miktarından fazla olması durumudur.

Gerçek hayatta parasal ücretlerin artabildiği halde azalma yönünde yapışkan (rijit) olduğu bilinmektedir. Parasal ücretlerin azalamaması kimi zaman sendikalardan ve toplu sözleşme düzeninden kaynaklandığı halde, bazen de işverenler ücret indirimini arzulamamaktadırlar.

Ücret katılığı, parasal ücretlerin; sendikalar, toplu sözleşme düzeni veya işverenlerden kaynaklanan sebeplerle azalamaması halidir.

Bu soruya evet yanıtı verilebilir. Böyle bir durumda piyasanın yeniden dengeye gelmesini sağlayan unsurlar nispi ücretler ve faktör hareketliliğidir.

Emeği tam rekabetçi bir piyasadan istihdam eden firma piyasada bu tür emeği istihdam eden çok sayıda firmadan birisi konumunda olacaktır. Emeğin fiyatı bu durumda (S: 74, Şekil 5.1)’de gösterildiği gibi piyasa emek arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada W_TR olarak belirlenecektir. Tam rekabet piyasasında yer alan tek bir firmanın fiyatı değiştirme gücü olmadığı, yani fiyat alıcısı olduğu hatırlanırsa, firma bu ücreti (W_TR) veri olarak alacak ve bu ücret düzeyinden dilediği kadar işçi çalıştırabilecektir. Firma bütün işçilere aynı ücreti ödeyeceğinden hem ortalama emek maliyeti (AC_L) hem de marjinal emek maliyeti (MC_L) (işe alınan son işçiye ödenen ücret) bu ücrete eşit olacaktır. Dolayısıyla şekilde W_TR ücretinden yatay eksene paralel olarak çizilen doğru hem tam rekabetçi bir firmaya olan emek arzını (S_L) hem de ortalama ve marjinal emek maliyetlerini gösterecektir. Emek arz eğrisinin sonsuz esneklikte olması veri ücret düzeyinde firmanın ücreti değiştirmeksizin dilediği kadar işçi çalıştırabileceğini göstermektedir.

Marjinal ürün değeri (VMP), ilave işçinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun sağladığı ekstra üretimi gösterir ve son işçinin verimliliği ile ürün fiyatının çarpımına eşittir.

Marjinal ürün geliri (MRP), ilave işçinin istihdamı ile firmanın para birimi cinsinden sağladığı ekstra üretimi gösterir ve son işçinin verimliliği ile firmanın marjinal gelirinin (son üretilen malın satımından elde edilecek gelir) çarpımına eşittir.

Ürün piyasasında tam rekabet olduğunda firmanın marjinal geliri, malın fiyatına eşittir. Buna göre, ürün piyasasında tam rekabetçi bir firma için emek talebi (D_L) aynı zamanda marjinal ürün gelirine ve marjinal ürün değerine de eşit olacaktır.

(S:77, Şekil 5.6)’da, ürün piyasasında tekelci bir firmanın emek talep eğrisinin tam rekabetçi bir firmanın emek talep eğrisinin sol tarafında yer aldığı ve daha dik olduğu görülmektedir. Bu farklılığın temel nedeni tam rekabetçi bir firmada marjinal gelirin malın fiyatına eşit olmasına karşılık, tekelci bir firmada marjinal gelirin fiyattan küçük olmasıdır.

Öte yandan, tekelci firma piyasadaki tek firma olduğundan, bu firmanın ürününe olan talep eğrisi aynı zamanda piyasa talep eğrisi olacaktır. Bir malın piyasa talep eğrisinin negatif eğimli bir eğri olduğu hatırlanırsa şunu söylemek mümkündür: Tekelci bir firma daha çok mal satabilmek için fiyatı düşürmek zorundadır. İşte bu nedenle söz konusu firma için marjinal gelir fiyata eşit olmayacaktır.

Diğer şeyler eşitken tekelci firmalar, tam rekabetçi firmalara nazaran daha az sayıda işçi istihdam ederler.

Oligopol piyasası, endüstrideki üretimin büyük bir kısmının az sayıda firma tarafından yapıldığı bir piyasa türüdür.

(S:78, Şekil 5.7)’ de, oligopolcü firmaya olan emek arz eğrisi L₁ istihdam düzeyine kadar sabit bir ücretten (W₀) yatay eksene paralel bir şekilde iken, L₁ istihdam düzeyinden sonra pozitif bir eğim taşımaktadır. Bunun anlamı firmanın piyasadaki geçerli ücretten (W₀) işsizlerin toplamı kadar işgücünü, ücreti yükseltmeksizin istihdam edebileceğidir. Nitekim firmanın emek talebi DL₁’den DL₂’ye arttığında, oligopolcü piyasadaki geçerli ücreti arttırmadan is­tihdamı L₀’dan L₁’e arttırabilecektir. X noktasında firma, piyasadaki işsizlerin tümünü istihdam etmiş olmaktadır.

Oligopolcü firma, istihdamı L₁’in ötesine art­tırmak istiyorsa, başka firmalarda çalışan işçileri kendi firmasına çekebilmek için W₀’dan daha yük­sek ücret (W₁) ödemesi gerekecektir. Bu nedenle şekilde emek arz eğrisi X noktasında dirsek yapan ve o noktadan sonra pozitif bir seyir takip eden bir eğri olacaktır.