Bireysel yaşantılar, bilinen en eski bilgi edinme ve problem çözme yollarından biridir. Ancak bireysel yaşantılar, gözlenen bir durumun ne olduğunun anlamlandırılmasına ve buna bağlı yapılan yoruma dayanır. Aynı durumu gözleyen bireyler bile gözlenen duruma ilişkin farklı sonuçlar çıkarabilir; çünkü bireyler, gözlenen duruma ilişkin ön yargılı olabilir ya da gözlenen durum çok açık olmadığı için gözlem sonuçları yanlış ortaya çıkabilir. Bu yolla elde edilen bilgiler çok güvenilir değildir. Çünkü bireysel yaşantılara dayalı bilgilerin herkes tarafından aynı biçimde elde edilmesi ve kontrol edilmesi çok zordur. Örneğin aile ortamında ve okulda şiddet gören bir çocuk, öteki çocukların da şiddet görmesini doğal karşılayabilir. Çünkü şiddet, bu çocuğun günlük yaşamının olağan bir parçası olabilir.

Bilimsel bilgi;

• İsteyen herkesin paylaşımına açıktır.
• Aynı süreçler izlenerek üretilebilir.
• Tersi ortaya konuncaya kadar doğru kabul edilir.
• Yanlışlıklar ve ön yargılardan arındırılmıştır.
• Genellenebilirliği sınırlandırılmış bilgidir.
• Eleştiri ve değerlendirmelere açıktır.

Bu özellikler, aynı zamanda, bilimsel bilgiyi öteki bilgilerden ayıran temel özelliklerdir.

Eğitim araştırmalarını aşağıdaki biçimde sınıflandırmak mümkündür:

• Temel araştırmalar, uygulamalı araştırmalar, değerlendirme araştırmaları ve eylem (aksiyon) araştırması
• Nicel ve nitel araştırmalar
• Analitik araştırmalar

Temel araştırmaların amacı, kuram üretmek ya da kuramları sınayarak var olan kuramsal bilgilere yenilerini eklemektir. Dolayısıyla temel araştırmalar kuram geliştirmeye ve kuramı test etmeye yönelik araştırmalar olup günlük yaşamda karşılaşılan sorunlara çözüm bulmak amacıyla yapılmazlar. Sosyal bilimlerde genellenebilirliği yüksek kuram oluşturmak çok zordur. Çünkü toplumsal olaylar ve insanların özellikleri, çok karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, toplumsal olayları ve insanların toplumsal yönlerini inceleyen sosyal bilimler kapsamındaki eğitim biliminde de kuram geliştirmek kolay değildir. Örneğin “Birey nasıl öğrenir?” sorusunu yanıtlamak için yapılan temel araştırmalar sonucunda davranışçı öğrenme kuramı, bilişsel öğrenme kuramı, yapılandırmacı öğrenme kuramı gibi birçok kuram oluşturulmuştur. Ancak hiçbir öğrenme kuramının öğrenme olgusunu tam olarak açıklayabildiğini söylemek olanaklı değildir.

Uygulamalı araştırmaların öncelikli amacı, günlük yaşamda karşılaşılan sorunlara çözüm bulmaktır; bilgi üretmek amacı daha sonra gelmektedir. Uygulamalı araştırmaların genellenebilirliği sınırlı olup yerel sorunların çözümüne. Bir ana sınıfında, davranışçı öğrenme kuramındaki ödüllendirme ilkesinin, küçük grup çalışmaları sırasında kullanılan iki farklı ödüllendirme yönteminin etkinliğinin karşılaştırılması, uygulamalı araştırmaya örnek olarak verilebilir. Kimi durumlarda araştırmaların yeni bilgi üretmeye ve uygulamaya yönelik olup olmadığını ayırmak yapay olabilir. Çünkü hangi bilginin temel, hangi bilginin uygulamalı olduğu belirlenemeyebilir. Bu nedenle bir bilim alanı hem temel hem de uygulamalı olabilir.

Değerlendirme araştırmaları, bir programın etkililiği hakkında karar vermek amacıyla yapılan araştırmalardır. Buradaki amaç, program hakkında karar verme konumundakilere bilimsel araştırma sonuçlarına dayalı farklı seçenekler sunmaktır. Değerlendirme araştırmalarında, daha yerel ve özel bir durum ya da farklı program türleri üzerine odaklanılır. Örneğin “İlköğretimde hangi okuma-yazma programı uygulanmalıdır? Yeni eğitim programları nasıl uygulanmaktadır? Bir eğitim bölgesine küçük iki okul mu yoksa büyük bir okul mu yapılmalıdır? Eğitimde bilgisayar kullanmanın öğrenci ve öğretmenlerin bilgi ve tutumlarına etkisi nedir?” gibi soruların yanıtlanması için değerlendirme araştırmaları yapılabilmektedir.

Eylem araştırması, uygulamada ortaya çıkan sorunların anlaşılmasına ve çözülmesine yönelik olarak uygulayıcıların tek başlarına ya da bir araştırmacı ile birlikte uygulama sürecini çalışmasını içerir. Araştırma ile uygulamayı birleştiren ve araştırma sonuçlarının uygulamaya aktarılmasını kolaylaştıran bir araştırma yaklaşımıdır. Eylem araştırması öğretmen araştırması olarak da adlandırılır ve eğitim alanında genelde öğretimi geliştirme amacıyla kullanılır.

Nicel araştırmalara, görgül (amprik) araştırmalar ya da sayısal araştırmalar da denmektedir. Nicel araştırmalar, sosyal bilimlerin biçimlenmeye başladığı 20. yüzyılın başında, fen bilimleri alanındaki araştırma yöntemlerinin ve veri toplama tekniklerinin sosyal bilimler alanlarına uyarlanmasıyla oluşmuştur. Nicel yaklaşıma göre, bilimsel olanla bilimsel olmayan birbirinden kesin sınırlarla ayrılmaktadır. Nicel araştırmalar arasında; deneysel, bağıntısal ve betimsel araştırmalardan söz edilebilir.

Deneysel desen, neden-sonuç ilişkilerini belirlemek amacıyla doğrudan araştırmacının kontrolü altında, gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırmalardır. Tarama desenlerinde var olan durum olduğu biçimiyle değiştirilmeden gözlenirken deneysel desende, gözlenmek istenenlerin araştırmacı tarafından üretilmesi söz konusudur. Deneysel araştırmalarda, bir araştırma ortamı oluşturulur. Bu ortam genelde yapaydır; ancak doğal ortam da olabilir. Bu ortamda, herhangi bir “şeyin” (yeni bir öğrenme yöntemi, yeni bir eğitim programı, yeni bir sınıf düzeni vb.) etkililiğini ölçmek ve ölçüm sonucu olumlu ise bu sonuçlara dayalı olarak önerilerde bulunmak temeldir. Deneysel araştırmada, iki ya da daha fazla araştırma grubu üzerinde belli bir değişkenin etkililiği incelenir. Deneysel araştırma sonucunda elde edilen bulgular, gruplar arası farklılık olduğunu gösterirse neden-sonuç ilişkisi kurulabilir. Deneysel desenlerde, neden-sonuç ilişkisini bulmak amacıyla değişkenler, araştırmacı tarafından doğrudan kontrol altına alınır.

Bir araştırmanın deneysel olarak adlandırılabilmesi için şu özellikleri taşıması gerekir:

• Araştırmacı bağımsız değişken üzerinde değişiklik yapabilmelidir.
• Araştırmacının bağımsız değişkende yaptığı değişimler kontrollü koşullarda yapılmalı ve bağımsız değişkenin dışındaki değişkenlerin etkisi kontrol edilmelidir.
• Araştırmacı bağımsız değişkende yaptığı değişikliğin etkisini kontrol edebilmelidir.

Bağıntısal (korelasyon) araştırma deseni ya kestirim araştırmalarında ya da ilişki araştırmalarında uygulanır. Kestirim araştırmasında, zaman bakımından daha önceden oluşan değişkenlere ilişkin ölçümlerden gelecek davranış kestirilmeye çalışılır. İlişki araştırması ise değişkenler arası neden-sonuç kalıplarını anlamaya vurgu yapar. Bağıntısal modelle gerçekleştirilen bir araştırmada, araştırma probleminde yer alan iki ya da daha fazla değişkene ilişkin olarak örneklemdeki katılımcılardan veri toplanır. Toplanan verilerin istatistiksel tekniklerle incelenmesi sonucunda, değişkenler arasında bir bağıntı olup olmadığı belirlenir.

Betimsel araştırmalar, olanı olduğu gibi saptamaya ya da tanımlamaya çalışan, farklılık ya da ilişki bulmaya çalışmayan araştırmalardır. Betimsel araştırmalar iki biçimde gerçekleştirilir. Bunlar, öz aktarım araştırmaları ve gözlem araştırmalarıdır. Öz aktarım araştırmalarının verileri, örneklemde yer alan bireylerin bizzat kendilerinden bilgi alınarak toplanır. Örneğin katılımcılardan anket aracılığıyla yazılı, görüşme yoluyla sözel bilgiler alınabilir. Gözleme dayalı betimsel araştırmalarda veriler, katılımcıların araştırmacı tarafından gözlenmesiyle toplanır. Betimsel araştırma verileri, frekans ve yüzde gibi betimsel istatistiksel teknikler kullanılarak çözümlenir.

20. yüzyılın son çeyreğinde, nicel araştırma yaklaşımının kimi sosyal olguları açıklamada yetersiz kalması nedeniyle nitel araştırma yaklaşımı gelişmiş ve hızla yaygınlaşmaya başlamıştır. Nitel araştırmalar, sosyal bilimlerin ilgi alanını oluşturan sosyal gerçeklikle fen bilimlerinin ilgi alanlarını oluşturan fiziksel gerçekliği birbirinden ayırmaktadır. Fiziksel gerçekliğin kişisel yorumlardan bağımsız olduğu kabul edilirken sosyal gerçekliğin, bir ölçüde de olsa, kişisel yorumlarla oluştuğu öne sürülmektedir. Bu nedenle sosyal gerçekliğin nesnellik kadar öznellik de içerdiği ve her bireyin algılayış biçimine bağlı olarak farklılaştığı; dolayısıyla sosyal verilerin ancak yorumlandıkları zaman değer kazandığı kabul edilmektedir. Nitel araştırmanın genel kabul gören bir tanımını yapmak güçtür. Bununla birlikte nitel araştırma; gözlem, görüşme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama yöntemlerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği bir araştırma olarak tanımlanabilir. Nitel araştırmalar arasında, kuram oluşturma, etnografik araştırmalar, fenomolojik araştırmalar ve durum çalışması araştırmaları bulunmaktadır.

Kuram oluşturma araştırmalarının amacı, araştırılan durumla ilgili olarak kuram keşfetmek ya da üretmektir. Bu araştırma türü herhangi bir durum içerisinde bulunan ya da çalışan kişilerin nasıl etkileşimde bulunduklarını, uygulamalarını nasıl yaptıklarını ve bu durum içerisinde kendilerini nasıl algıladıklarını ortaya çıkarmaya çalışır. Kuram oluşturma araştırmasında, araştırmacı birinci elden veri toplar. Kuram oluşturma yaklaşımı ile yapılan araştırmalarda kuram, verilerin değerlendirilmesi sonucu oluşur. Bu nedenle çalışmayı baştan bir kurama dayandırma gereği ve zorunluluğu yoktur. Ayrıntılı görüşme, gözlem ve doküman incelemesiyle nicelik ve nitelik olarak çok fazla miktarda veri toplanır. Toplanan veriler, belli ilkelere göre kodlanır ve yorumlanır.

Etnografik araştırma bir grubu ve onun davranışlarını, grubun bulunduğu kültür içerisinde yaşayan bireylerin bakış açılarıyla inceleyen kültürel bir betimlemedir. Etnografik araştırma, kültür analizi olarak tanımlanır. Etnografik araştırmalarda amaç, belirli bir grubun kültürünü tanımlamak ve yorumlamaktır. Bu tanımlama, genelde, o kültüre özgü kavramlar, süreçler ve algılar çerçevesinde yapılır. Bu nedenle araştırmaya katılanların kullandıkları yazılı ve sözlü dil, davranış kalıpları, algıları ve paylaştıkları deneyimler; araştırmanın odaklanabileceği alanlar olarak ortaya çıkar.

Fenomolojik araştırmalar, olgubilim araştırmaları olarak adlandırılır. Olgular; yaşadığımız dünyada olaylar, deneyimler, algılar, yönelimler, kavramlar ve durumlar gibi farklı biçimlerde karşımıza çıkabilmektedir. Bu nedenle olgularla yaşamda sıklıkla karşılaşılır. Ancak her zaman karşılaşılan olgular tam olarak anlaşılmayabilir. Örneğin teknoloji, günlük yaşamımızın ayrılmaz bir parçası durumuna gelen bir olgudur. Bu nedenle ev ortamında bilgisayarın çocukların günlük yaşamındaki yeri, fenomolojik araştırma yaklaşımıyla araştırılabilir.

Durum çalışması; güncel bir olgu, olay, durum ve gruplar üzerine odaklanan derinlemesine incelemedir. Durum çalışması; bir ya da birden fazla olayın, ortamın, programın, sosyal grubun, bireyin ya da başka “sınırlandırılmış sistemlerin” yerinin ve zamanın ayrıntılı bir biçimde tanımlanarak derinlemesine incelenmesidir. Eğitim alanında durum çalışması özellikle “niçin” ve “nasıl” sorularının yanıtlanmasında tercih edilen bir araştırmadır. Durum çalışması araştırması, adından da anlaşılacağı gibi, araştırmaya başlamadan önce araştırmanın yapılacağı durumun özel olduğunun belirlenmesini gerektirmektedir.

Nicel ve nitel araştırmalar arasındaki temel farklar şöyle özetlenebilir:

• Nicel araştırmada sosyal gerçekliğin nesnel, nitel araştırmada ise birey ya da bir topluluk tarafından oluşturulduğu için öznel olduğu kabul edilir.
• Nicel araştırmada temel olan yöntemdir ve bu konuda katı bir yapı söz konusudur. Nitel araştırmada ise temel olan çalışılan durumdur ve araştırma yönteminde esneklik söz konusudur.
• Nicel araştırmada değişkenler kesin sınırlarıyla saptanabilir ve bunlar arasındaki ilişkiler ölçülebilir. Nitel araştırmada ise değişkenler karmaşıktır, iç içe geçmiştir ve bunlar arasındaki ilişkileri ölçmek zordur.
• Nicel araştırmada araştırmacı olay, olgu ve katılımcılara dışarıdan nesnel bir biçimde bakar; nitel araştırmada ise araştırmacı olay, olgu ve katılımcılarla yakın bir ilişki geliştirerek öznel bir bakış açısı geliştirir.
• Nicel araştırmada temel amaç, araştırma sonuçlarını sayısallaştırarak genellemedir. Nitel araştırmada ise araştırma sonuçlarının derinlemesine betimlenmesi ve betimlemede katılımcıların görüşlerine yer verilmesi önemlidir.
• Nicel araştırmada temel amaç, araştırma verilerine dayalı olarak tahminlerde bulunmaktır. Nitel araştırmada ise araştırma verilerine dayalı olarak yorum yapmak temel amaçtır.
• Nicel araştırmada nedensellik ilişkilerini açıklama temel amaç iken nitel araştırmada ise araştırma ortamının ve sürecinin ayrıntılı betimlenmesi ile katılımcıların bakış açısının yansıtılması temel amaçtır.
• Nicel araştırma, bir kuram ve denence ile başlarken nitel araştırma, kuram ve denence ile son bulur.

Bilimsel araştırma sürecinin aşamaları;

• Araştırma konusunun belirlenmesi,
• Araştırma sorunun ortaya konması,
• Konuyla ilgili kaynakların taranması,
• Araştırma varsayımlarının belirlenmesi,
• Araştırma sınırlılıklarının belirlenmesi,
• Tanımların yapılması,
• Araştırma yönteminin belirlenmesi,
• Süre ve olanakların belirlenmesi ve
• Araştırmanın sonuçlandırılması şeklinde sıralanmaktadır.

Bilimsel araştırma sürecinde araştırmacının uyması gereken etik kurallar aşağıdaki biçimde özetlenebilir:

• Araştırmaya katılacaklar; araştırma öncesinde araştırmanın konusu, amacı ile kendilerinden beklenenler ve olası riskler konusunda tam olarak bilgilendirilmelidir. Bu bilgilendirme, genelde, yazılı olarak yapılmalı ve katılımcıların kendilerine sunulan yazılı metni tam olarak anlayıp anlamadıklarına dikkat edilmelidir.
• Araştırmaya katılma, gönüllülük temeline dayanmalıdır. Kişileri araştırmaya katılmaya zorlamak, insan haklarına aykırıdır.
• Kişilerin araştırmaya katılmalarını özendirmek amacıyla kişilere ödüller verilebilir. Ancak verilecek ödüllerde dürüst davranmak ve aşırıya kaçmamak gerekir.
• Araştırma verileri, katılımcılara zarar verebilecek riskli durumları içermeden toplanmalıdır. Katılımcılar, psikolojik ve fiziksel olarak risk altında olabilir.
• Araştırmada, katılımcıların kendi özeli olduğuna inandığı davranışlarını izinsiz olarak gözlemek, sesli ve görüntülü kaydını yapmak kişilik haklarına yapılmış bir saldırıdır.
• Araştırmacı, katılımcılardan elde ettiği bilgilerin gizli tutulmasına özen göstermelidir. Veriler, katılımcıların kimliği ile eşleştirilerek değerlendirilmemeli, katılımcıların kimlikleri gizli tutulmalı ve katılımcıların izni olmadan hiçbir bilgi açıklanmamalıdır.
• Araştırma sürecinde araştırmacıların ve katılımcıların karşılıklı sorumlulukları vardır. Bu sorumluluklar netleştirilmeli ve karşılıklı bir anlaşmaya varılmalıdır.
• Katılımcıların araştırma sonuçlarını öğrenme hakkı vardır. Araştırmacı, katılımcıları bu konuda yazılı ya da sözlü olarak bilgilendirmelidir. Bu amaçla araştırma raporu katılımcılara sunulmalı ya da raporun yayımladığı dergiden katılımcılar haberdar edilmelidir. Kimi durumlarda, araştırma raporlaştırılmadan katılımcıların onayına sunulur ve onların onayı alındıktan sonra araştırmanın raporuna son biçimi verilir. Bu durum, katılımcı teyidi olarak adlandırılır.
• Araştırmacılar, araştırma sonuçlarının sosyal, politik ve insan üzerindeki etkilerini unutmamalı ve araştırma sonuçlarını sunarken bunlara dikkat etmelidir.
• İyi tasarlanmış bir araştırma, olanaklı ise araştırmacının bağlı bulunduğu kurum tarafından atanan bir etik değerlendirme kurulunca; araştırma deseni, kullanılacak ölçme araçları, izlenecek yollar etik kurallar açısından incelenmelidir.
• Araştırmacılar, araştırmada kendileriyle birlikte çalışan meslektaşlarının, teknik elemanların ve diğer kimselerin de etik kurallara uygun davranma sorumluluğunu üstlenmelidir.
• Araştırmacı, araştırmanın raporlaştırılmasında yararlandığı ve alıntı yaptığı kaynakları mutlaka kaynak gösterme kurallarına uygun olarak belirtmekle sorumludur. Aksi durumda bu bilgilerin araştırmacıya ait olduğu düşünülür. Kişinin kendisine ait olmayan bir bilgiyi kendisinin gibi göstermesi, bilimsel hırsızlıktır.