İnsanın toplumsal ve ekonomik tarihi, çeşitli kriterlere göre birbirini izleyen dört ana döneme ayrılabilir ve her dönemin sistemi bir önceki sistem ile bağlantılıdır. Bu dönemler şu şekilde sıralanmaktadır: İlkel toplum, tarım toplumu, sanayi toplumu ve bilgi toplumu.

M.Ö. 50.000’den beri var olan ve bugün yok olmak üzere olan ilkel toplumda henüz bugünkü anlamıyla “üretim” söz konusu değildir ve küçük gruplar halinde yaşayan insanlar avcılık, balıkçılık ve toplayıcılıkla geçinmektedir. Buna “geçimlik ekonomi” adı verilmektedir.

İnsan, hayvan ve rüzgâr gibi doğal enerji kaynakları ve bunlardan yararlanmayı sağlayan basit aletlerin (su değirmeni, yelkenli vb.) kullanıldığı tarım toplumunda temel yiyecek maddelerinin üretimine dayalı “köy ekonomisi” ve basit iş bölümü varlığını yerel topluluklarda sürdürmüştür. Politik sistemin kontrolü; din adamları, soylular, toprak sahipleri ve askerlere, toplumsal sistemin geniş ailelere dayalı ol- duğu ve “feodalizm” adı verilen bir toplumsal yapı oluşmuştur.

18. yüzyılın ortalarında İngiltere’de buharlı makinenin icadı ve kömür petrol gibi fosil yakıtlardan yararlanarak demir elde etme yönteminin geliştirilmesiyle birlikte imalat sanayi üretiminde büyük bir sıçrama yaşanmış, emeğin yerine geçecek makineler fabrikalarda ve ulaştırmada kullanılmaya başlanmıştır. “Sanayi Devrimi” olarak bilinen bu süreç aniden ortaya çıkmadığı gibi Tanilli (2008: 120)’nin belirttiği üzere halen de sürmektedir.

Sanayi Devrimi sonrasında, “daha fazla üretmek” temel bir sorun olmaktan çıkmıştır. Seri üretime, yani kitlesel düzeyde standart üretime (Fordist Üretim) ve piyasa ekonomisine geçilmiştir.

Bilgi çağı toplumunda sosyal değerlerde bireycilik, eşitlik ve çeşitlilik ön plana çıkmakta; katılımcı demokrasi politik sistemlere giderek daha fazla hakim olmakta, teknik beceriler, bilim ve araştırma önem kazanmakta, eğitim sistemine de süreklilik ve bütünleştirme damgasını vurmaktadır. Fosil yakıtlar yanında nükleer enerjinin ve doğal enerji kaynaklarının da yaygınlaştığı, üretim sistemlerinin kitlesel üretimden uzaklaştığı ve esnekleştiği, fabrikalarda robotların iş gücünün yerini almaya başladığı bir sistem olan bilgi toplumunda ulaşım ve haberleşme sistemlerinde elektronik araçlar hakim olmakta ve bireysel iletişim sınırsız bir şekilde genişlemektedir. Bilgi toplumunda ülkeler arası ilişkiler giderek gelişmekte ve her alanda küresel bir bütünleşme yaşanmaktadır. Bu geniş kapsamlı gelişmeler bilgi toplumundaki ekonomik yapıyı da etkilemekte ve geleneksel ekonomi yerini “bilgi ekonomisi”ne bırakmaktadır.

Bilgi temelli ekonomi, e-ekonomi, dijital ekonomi, ağ ekonomisi, tekno-ekonomi, ağırlıksız ekonomi, endüstri sonrası ekonomi, yenilik ekonomisi gibi isimlerle de anılan bilgi ekonomisi, “üretimde, bilginin stratejik konuma geldiği, katma değer yaratmada bilginin öne çıktığı ekonomik paradigma”dır. Bilginin üretimi, işlenmesi, küresel ağlar üzerinde dolaşıma girmesi ve paylaşımının yarattığı ekonomik değer üzerine kurulu olan ekonomik faaliyetlere bilgi ekonomisi denir.

Geliştirilen iletişim ağları, uydular, sabit ve mobil telefon hatları ekonominin işleyişini değiştirmiştir. “Bilgi otoyolları” olarak adlandırılan bilgi-iletişim alt yapıları ekonomideki para, mal ve hizmetlerin dolaşımının önündeki fiziksel engelleri kaldırmıştır. Bu sayede bu ekonomik değerlerin ulusal ve küresel düzeyde daha hızlı ve daha ekonomik dolaşımı uygun hale gelmekte, bilgi otoyolları sayesinde piyasalar dinamikleşmekte, rekabet ulusal düzeyden küresel düzeye çıkmakta ve küçük ekonomik birimlerin küresel düzeyde dolaşım kabiliyetleri artmaktadır.

Bilgi ekonomisinin ortaya çıkmasında rol oynayan faktörlerin başında teknolojik gelişmeler yer almaktadır. Bilgisayar ve iletişim maliyetlerinin çok hızlı bir şekilde düşmesi ve tüketicilerin gereksinimlerine yanıt verebilmesi bu dönüşümde önemli rol oynamaktadır.

Bilgi ekonomisinin ortaya çıkmasında rol oynayan önemli faktörlerden bir diğeri mal, sermaye, teknoloji ve hizmetler ile üretim ve dağıtım süreçlerinde küresel düzeyde serbestleşme yani küreselleşmedir.

Bilgi teknolojisi, elektronik bilgi işlem sistemleri (bilgisayar) ve iletişim (telekomünikasyon) teknolojilerini kapsamaktadır. Bilgi teknolojisinin başlıca bileşenleri şunlardır (Aktan ve Vural, 2004: 139-140): Bilgi işlem teknolojisi (Bilişim teknolojisi); Uydu teknolojisi; Mikro-elektronik teknolojisi (mikroelektronik, nanoteknoloji ve mikro-nano teknoloji; Telekomünikasyon teknolojisi (lazer teknolojisi, internet, telekonferans, fiber optik teknolojisi, dijital teknoloji); Esnek otomasyon teknolojisi; Jenerik teknolojiler (gelişmiş malzeme teknolojileri, biyoteknoloji, enerji teknolojisi, nükleer enerji, uzay ve havacılık teknolojisi, esnek otomasyon teknolojileri).

Jenerik Teknoloji: Etkileri itibariyle ekonominin bütün faaliyet alanlarını kapsayan teknoloji ürünüdür. Sanayi Devrimi'ndeki buhar teknolojisi bu teknolojiye örnek olarak verilebilir. 

Günümüz ekonomilerinde mal ve hizmet üretiminde dört temel üretim faktörü (emek, sermaye, toprak ve girişimci) yanında beşinci bir üretim faktörü olarak “bilgi” ön plana çıkmaktadır.

Bilgi ekonomisine geçiş ile birlikte, bilgi teknolojilerinde beceri kazanmış emeğe olan talep artmıştır. Bilgi ekonomilerinde vasıfsız iş gücüne (mavi yakalılar) duyulan gereksinim giderek düşmekte, vasıf gerektirmeyen işler için daha çok robotlar kullanılmakta, yüksek vasıflı iş gücüne (beyaz yakalılar) olan talep artmakta ve bilgi yoğun mesleklerin miktarı artmaktadır. Drucker bu yüksek vasıflı iş gücüne “bilgi işçisi” adını vermektedir.

Bilgi ekonomisinde bilgiyi işleme, sorun çözme, hem bağımsız olarak hem de takım halinde çalışabilme yeteneğine sahip, dinamik, risk alabilen, hayal gücüne ve yaratıcı düşünebilme yeteneğine sahip, özgüvenli, sorumluluk alabilen, sürekli öğrenme isteğine sahip, iletişimi güçlü, çok işlevli insanların yetiştirilmesi önem kazanmaktadır.

Fiziksel varlığı olmamasına rağmen bilgi toplumunda büyük önem kazanmış olan sermaye türü entelektüel sermayedir.

Bilgi toplumundaki girişimci tipi daha önceki toplum tiplerindekine göre daha yaratıcı, yenilikçi, risk alabilen, bilgi ve iletişim teknolojilerinden ileri derecede yararlanmasını bilen, hızlı karar veren bir yapıya sahiptir.

Davenport ve Prusak’ın tanımlamalarına göre veri, olaylar hakkında birbirinden ayrı, nesnel gerçekleri ifade eden ve belli biçimlerde tutulmuş kayıtlar; bilgi verilerin amaca yönelme, kategorize etme, hesaplama, düzeltme ve özetleme gibi yöntemlerle değer katılımı halidir ve verilerden farklı olarak bilgi “bir anlam” taşır ve bu nedenle bilgiye “fark yaratan veri” de denir. Üstbilgi/yerleşik bilgi ise belli bir düzen içindeki deneyimlerin, değerlerin, amaca yönelik bilginin bir araya getirilmesi ve değerlendirilmesi ile ortaya çıkan olgu, gerçek ve ilkeler bütünüdür, anlamına gelir.

Bilgi toplumunda temel üretim faktörü olan bilgi, sermaye ve toprak gibi kıt bir üretim faktörü olmadığı için bilgi üretim fonksiyonunda değişken girdi olarak kullanıldığında azalan verimler yasası yerine artan verim yasası geçerlidir. Çünkü bilgi diğer üretim faktörlerinin aksine, kullanıldıkça verimliliği, paylaşıldıkça miktarı artan bir üretim faktörüdür. Öte yandan bilgi, sermaye ve toprak gibi birbirini tamamlayan üretim faktörleri değildir, aksine onların yerine ikame edilebilen bir üretim faktörüdür.

Bilgi toplumunun ekonomik yapısı diğer toplumsal yapılara göre önemli farklılıklar göstermektedir. Stoiner ve Topsctt’a göre bilgi ekonomisinin başlıca özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Bilgi ekonomisinde hizmet üretimi ön plana çıkmaktadır.
• Bilgi ekonomisi krediye dayanan bir ekonomidir.
• Bilgi ekonomisi küresel bir ekonomidir.
• Bilgi ekonomisi dijital bir ağ ekonomisidir.
• Bilgi ekonomisinde en önemli üretim faktörü beyin gücüdür.
• Bilgi ekonomisi sürekli yenilikler getiren bir ekonomidir.
• Bilgi ekonomisi tüketicinin özel zevklerine uygun üretimi ön plana çıkar- maktadır.
• Bilgi ekonomisinde “hız” önemli bir başarı faktörüdür.
• Bilgi ekonomisinde rekabet en üst düzeydedir.
• Bilgi ekonomisi esnek organizasyon yapısına dayalıdır.

Dünya ülkelerinin ekonomik ve toplumsal gelişme sürecinin son aşaması olan bilgi toplumunda, bilgi ekonomisi altyapısı ve düzeyi açısından hangi noktada olduğunu ortaya koymak için bazı endeksler geliştirilmiştir. Bunlar arasında en çok bilineni Dünya Bankası’nın geliştirdiği “Bilgi Endeksi (KI)”nin temel bileşenlerinden birisi olan “Bilgi Ekonomisi Endeksi (KEI)”dir. Bilgi ekonomisi endeksi bilgi ve kalkınma arasında ilişki kurmaktadır ve ülkelerin eğitim, ekonomik teşvikler, bilgi-iletişim teknolojisi, kurumsal rejim ve yenilik alanlarındaki performanslarına verilen puanların ortalamasına dayanan bir endekstir. 

ABD ekonomisinde 1990’lı yıllarda görülen yüksek büyüme oranı (1990- 95 ortalaması yüzde 4,1) birçok araştırmacının ilgisini çekmiş ve enflasyon oranlarının düştüğü (1990-95 ortalaması yüzde 1,7), işsizliğin azaldığı (1990- 95 ortalaması yüzde 4,6) bu başarılı dönem ve yüksek performansın nedenleri araştırılmıştır. Araştırmacıların birçoğu bu başarının altında bilgi ve iletişim teknolojilerine yapılan yatırımların yol açtığı verimlilik artışlarının yattığı görüşündedir ve bu yüksek ekonomik performansa “yeni ekonomi” (new economy) adı verilmektedir.

ETKK’nin tanımlamasına göre e-ticaret, “Mal ve hizmetlerin üretim, tanıtım, satış, sigorta, dağıtım ve ödeme işlemlerinin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır.” Buna göre e-ticaret, ticari işlemlerden biri veya tamamının elektronik ortamda gerçekleştirilmesi yoluyla reklam ve pazar araştırması, sipariş ve ödeme ile teslim olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır.

Elektronik ticaret, 1960’lı yıllardan beri ABD’de EDI (Elektronik Veri Değişimi) tekniği kullanılarak herkese açık olmayan ağlar yardımıyla ve yüksek maliyetler ile perakendecilik ve dağıtım sektöründe uygulanmaktaydı.

Elektronik ticaret; temel olarak iki tip faaliyeti içine alır. Bunlardan birisi dolaylı elektronik ticarettir ve burada gerçek malların (cep telefonu, oyuncak, gıda, giysi vb.) elektronik siparişi yapılır ve bu mallar geleneksel kanallar üzerinden fiziksel olarak teslim edilir. Dolaysız (doğrudan) elektronik ticarette ise fiziksel varlığı olmayan mallar ve hizmetler (bilgisayar yazılımları, bilgi hizmetleri, eğlence içerikleri vb.) on-line olarak sipariş, ödeme ve teslim sürecine tabi olur.

Belli başlı elektronik ticaret türleri şunlardır:

1. İşletmeden işletmeye e-ticaret (B2B, Business to Business)
2. İşletmeden tüketiciye e-ticaret (B2C, Business to Consumer)
3. İşletmeden devlete e-ticaret (B2G, Business to Government)
4. İşletme içi e-ticaret
5. Tüketiciden tüketiciye e-ticaret (C2C, Consumer to Consumer)
6. Devletten tüketiciye e-ticaret (G2C, Government to Consumer)
7. Devletten işletmeye e-ticaret (G2B, Government to Business)
8. Devletten devlete e-ticaret (G2G, Government to Government)

Türkiye’de dünyadaki gelişmelere paralel olarak 1997 yılında Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın koordinasyonunda ve TÜBİTAK’ın sekreterliğinde Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) kurulmuştur.

ETKK’nın görevi, Türkiye’de ve dünyada elektronik ticaretin durumunu incelemek ve yapılması gerekli olan hukuki ve teknik değişiklikleri Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’na (BTYK) sunmaktır.

Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu Avrupa Birliği’ne aday ülkelerin Haziran 2001 tarihinde onayladıkları “E-Avrupa Eylem Planı”na paralel olarak uygulanacak olan E-Türkiye Eylem Planı’nın amaçları arasında ilk sırayı “toplumun her kesiminin eşit olarak ve katlanabileceği bir bedel karşılığında bilgiye ulaşabilmesinin sağlanması” yer almaktadır.

(S: 17, Şekil 1.3)'de görüldüğü gibi, tüketicilerin dörtte üçü buna ihtiyaç duymadıklarını söylemişlerdir. Daha sonra gizlilik ve güvenlik kaygıları gelmekte, ürünü görerek alma tercihi, iş yerine bağlılık ve alışkanlıklar onu takip etmektedir. Kredi kartı ve sanal kartın olmayışını ileri sürenlerin oranı oldukça düşüktür.

Bilgi ve iletişim teknolojilerine dönük yatırımlar teşvik edilmelidir; Ar-Ge harcamalarına daha fazla kaynak ayrılmalıdır; kişi başına düşen internet kullanımı yaygınlaştırılmalıdır ve eğitim harcamalarına daha yüksek pay ayrılmalıdır. Türkiye’de elektronik ticaretin gelişmesinin önündeki engellerden birisi olan bilişim hizmetlerinin yetersizliği giderilmelidir. Öte yandan elektronik ticarete duyulan güven eksikliğini gidermeye ve internetten alışveriş alışkanlığını geliştirmeye dönük önlemler alınmalıdır. Elektronik ticaret ile ilgili sağlam bir hukuksal altyapının varlığı bu sektörün gelişmesinin vazgeçilmez koşulları arasındadır.