Sosyal destek hizmetlerinin etki alanı engelli bireyleri, aile ve toplumu kapsamaktadır.

Engellilerin Hakları Sözleşmesi (2008, m. 25-26), engelli bireylerin sağlık hizmetleri ve rehabilitasyon hizmetleri de dahil olmak üzere uygun sağlık hizmetleri almalarını ve sunulan hizmetlerde fırsat eşitliği ve tam katılım sağlanmasını
zorunlu kılmaktadır. Böylece tüm engelli bireylerin gereksinimleri doğrultusunda sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmaları amaçlanmaktadır.

Bakım hizmetleri, engelli bireylerin bağımsız olarak gerçekleştiremedikleri günlük yaşam becerilerinde bir başkasının yardımını almak olarak ifade edilmektedir.

Rehabilitasyon hizmetleri, engelli bireyleri var olan performansları doğrultusunda en üst seviyede bağımsız hale getirmek olarak belirtilmektedir. Engel durumları gereği rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanmayan veya rehabilitasyon hizmetlerinden yararlandığı hâlde özel ilgi, destek ve koruma gerektiren bireylerin hizmet gereksiniminde, bakım hizmetleri işlevsel bir şekilde rol oynamaktadır.

Ülkemizde bakım veren kuruluşlar; Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) Sağlık Bakanlığı (SB) ve Yerel yönetimlerdir.

Bakım hizmetlerinin yürütülmesinde engelli bireyin biyolojik, fiziksel,
psikolojik ve sosyal gereksinimleri göz önünde bulundurulmaktadır. Bu gereksinimler doğrultusunda engelli bireylerin sağlık ve bakım hizmetleri gibi alanlarda toplumsal yaşamdan soyutlanmadan hayatlarını sürdürebilmeleri ön plana çıkmaktadır

Bakım hizmeti modelleri, kurum temelli bakım modeli ve Toplum temelli bakım modeli olarak iki grupta ele alınır.

Kurum temelli bakım modeli, evde destek verilmesine rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan veya aile yanında bakılması mümkün olmayan engelli bireyleri kapsamaktadır. Bu bireylerin bireysel, sosyal, psikolojik gereksinimlerinin karşılandığı, serbest zamanlarını etkili ve verimli şekilde kullanabilmelerinin sağlandığı, sosyal ilişkilerinin ve aktivitelerinin artırıldığı bakım türüdür

Türkiye’de bakım hizmeti veren kuruluşlar, ASPB Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğüne bağlı olarak açılmaktadır. Bakım hizmeti veren resmî ve özel kuruluşlar, Türkiye’nin her ilindeki Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüklerinin denetimindedir. Engellilere ilişkin bu kuruluşlar Bakım, Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezleri, Umut Evleri ve Özel Bakım Merkezleri olmak üzere 3 biçimde hizmet vermektedir.

Özel bakım merkezlerinde bakım hizmeti alabilmek için
sorgulanan kriterler şu şekilde belirtilmektedir:
• Hayatını aile yanında bakılamayacak, başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek ölçüde bakıma gereksinimi olma,
• Sağlık kurulu raporunda engelli bireyin engel oranının %50’nin üzerinde ve ağır engeli olduğuna dair belirtilen bir ibare olması,
• Hane içinde kişi başına düşen her türlü gelirin toplamı aylık asgari ücretin üçte ikisinden (2/3) az olması

Umut Evleri: Sürekli bakım hizmetlerinin sunulduğu bakım ve rehabilitasyon merkezlerinin ek ünitesi konumunda olan evlerdir. Umut evlerinde durumları uygun olan engelli bireyler, küçük gruplar hâlinde
bir apartman dairesinde veya müstakil bir evde yaşamlarını sürdürmektedirler. Böylece engelli bireylerin toplum yaşamına aktif
katılımlarının sağlanarak bakımlarının gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir.

Özel Bakım Merkezleri: Yasal düzenlemeler çerçevesinde bakıma gereksinimi olan engelli bireylere resmî kuruluşların yanı sıra özel kişi ve kuruluşlarca açılan özel bakım merkezlerinde de bakım hizmetleri verilmesi garanti altına alınmaktadır. Özel bakım merkezleri ASPB’ye bağlı olarak açılmaktadır.

5393 sayılı Belediye Kanunu’na (2005) göre belediyelerin görev alanı kapsamına, engelli bireylere yönelik sosyal hizmetler ve yardımlar
gibi konular girmektedir. Belediye başkanının görevleri arasında, bütçede yoksul ve ihtiyaç sahipleri için ayrılan ödeneği kullanmak, engelli bireylere yönelik hizmetleri yürütmek ve engelliler merkezini
oluşturmak gibi görevler de yer almaktadır. Belediyenin giderleri arasında da dar gelirli, yoksul, ihtiyaç sahibi ve kimsesizler ile engelli bireylere yapılacak sosyal hizmet ve yardımlara öncelik vermek
esası yer almaktadır.

07.12.2010 tarihinde SB’nin yayınladığı Engelli Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumuna İlişkin Genelge ile engelli bireylere sağlanan bakım hizmetleri ile ilgili “Evde bakım hizmetleri kapsamında her ilde ihtiyaca cevap verecek sayıda engelli nakil aracı temin edilerek hizmete sunulacaktır.” ve “Sağlık kuruluşlarında engelli ve yaşlı hastalara hizmet alımlarını kolaylaştıracak, işlemlerinde yardımcı olacak refakatçi personel (hostes hizmeti) temin edilecektir.” hükümleri yer almaktadır. Engellilere sunulan bakım hizmetleri kapsamında SB’ye bağlı olarak
çalışan aile hekimleri de hizmet sağlayıcılar arasında yer almaktadır. Buna göre Aile Hekimleri Uygulama Yönetmeliği’nde (2017) evde bakım hizmeti alan engelli bireye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık hizmetlerini vermek aile hekimlerinin görev ve sorumlulukları arasında bulunmaktadır.

Toplum temelli bakım hizmetleri anlayışına göre, engelinden dolayı bireye kurumda bakım hizmeti vermenin bireyi insan hakları ve toplumda yaşam hakkı açısından kısıtladığı ve bu nedenle engelli
bireye yaşadığı doğal ortamı olan evde bakım hizmetleri verilmesinin uygun olacağı görüşü öne sürülmektedir

19 Ocak 2011 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Bakım Hizmetleri Stratejisi ve Eylem Planı’nda kurumsal bakımın rolü ve evde bakıma geçiş sebepleri şu şekilde açıklanmıştır: “Kurum bakımı, evde verilecek desteğe rağmen bakılamayacak derecede yardıma gereksinim duyan veya aile yanında bakılması mümkün olmayan bireylerin bireysel, sosyal, psikolojik ihtiyaçlarının giderildiği, boş zamanlarını değerlendirici etkinliklerin yapıldığı, sosyal ilişkilerinin ve aktivitelerinin arttırıldığı bakım türüdür. Dünyada, uzun dönemli kurum bakımının gerek bireyler üzerinde yalnızlaşma, sosyal izolasyon, duygusal çökmüşlük, depresyon, yabancılaşma gibi olumsuz etkilere neden olması, gerekse maliyetinin yüksek olması dolayısıyla evde bakım modeline geçilmektedir.”

Evde bakım hizmeti engelli bireyin kişisel gereksinimlerinin karşılanması, psikososyal sağlığının korunması, sosyoekonomik bir destek sağlanması açısından yararlı bir sosyal bakım modeli olarak karşımıza çıkmaktadır.

Engellilere sunulan evde bakım hizmetleri uzun ve kısa süreli olarak verilmektedir. Uzun süreli verilen evde bakım hizmeti, tıbbi ve sosyal bakım hizmetlerinin ikisini de kapsamakta ancak sosyal yönü daha ağır basmaktadır. Evde bakım hizmetlerinin sunulmasında engelli bireyin 6 aydan fazla bakıma gereksinim duyması koşulu aranmaktadır. Kısacası uzun süreli evde bakım hizmetlerinde, bakıma gereksinimin derecesi; bireyin bakıma gereksinim derecesinde ise gereksinim duyulacak
tahmini bakımın saat sayısı dikkate alınmaktadır. Kısa süreli verilen evde bakım hizmetinin ise tıbbi yönü daha ağır basmakta ve bireyin hastaneden çıkıp güçlenme, iyileşme dönemi kapsamına giren
süreyi ifade etmektedir. Bu süreye ise bir sınırlama getirilmiş ve genel olarak 30 gün olarak belirlenmiştir. Ayrıca engelli bireylere sahip aileler hastalık, ölüm, düğün, seyahat vb. gibi çeşitli durumlarla karşı karşıya kaldıklarında bakıma gereksinimi olan engelli bireye yıl içerisinde otuz güne kadar geçici ve misafir bakım hizmeti de verilmektedir.

Hizmet sağlayıcılar: Engelli bireylere sunulan bakım hizmetleri informal ve formal bakım olarak verilmektedir. İnformal bakım; bakıma gereksinimi olan bireyin aile üyeleri, akrabaları, komşuları veya arkadaşlarının verdiği hizmettir. İnformal bakım hizmeti veren bu bireyler, ücret almazlar. Formal bakım ise, belli bir ücret karşılığında profesyonel meslek grupları ya da yarı uzman sosyal bakım elemanları tarafından uzmanlık düzeyinde verilen hizmettir. Bakım hizmeti taleplerinin kurum temelli olarak karşılanmasında altyapı ve maliyet gibi sorunların olması, engelli bireylerin bakım hizmetlerinin kendi evlerinde, informal bakım hizmeti veren bireyler ya da ücretli hizmet
kapsamındaki formal bakım hizmeti veren bireyler tarafından karşılanmasını doğurmuştur

Evde bakım hizmetleri, Kişisel/öz bakım hizmetleri, Ev işleri ve ev
düzeni İle ilgili hizmetler, Tıbbi bakım hizmetleri, Psiko-sosyal destek
hizmetleri ve Ulaşım hizmetleri biçimlerinde sunulmaktadır.

Kişisel/öz bakım hizmetleri: Bakıma gereksinimi olan bireyin el, ayak, göz, ağız, diş, kulak, burun, mahrem bölge temizliği, cilt ve saç bakımı, giyinme, beslenme, banyo, tuvalet gereksinimi gibi günlük yaşam becerilerinin yerine getirilmesine yardımcı olacak hizmetlerdir.

Psikososyal destek hizmetleri: Engelli bireyin hakları ve sorumlulukları, kaynaklara ulaşımı ile ilgili öneri ve danışmanlık hizmetleri ile bireyin istek ve şikayetlerinin ele alındığı hizmetlerdir. Bu hizmetler, evde bakımı üstlenen gerek aile bireyleri gerekse para karşılığında hizmet sunan bakıcılara sağlanacak hizmetleri de kapsamaktadır.

Evde bakım hizmetlerinin işleyişinde sistematiklik içerisinde bir iş akışı söz konusudur. Bu akış şu şekilde sıralanabilir:
• Bakıma gereksinimi olan engelli birey veya onun adına bir yakını evde bakım hizmetlerinden yararlanmak için özel ya da resmî evde bakım kuruluşuna şahsen ya da telefonla müracaatta bulunur.
• Başvuru doğrultusunda bir dosya açılır ve başvuru talepleri sosyal inceleme koordinatörlüğüne bildirilir.
• Randevu ayarlanarak ilk ziyareti gerçekleştirmek için uzman, bakıma gereksinimi olan birey ve
ailesi ile görüşür. Gerekli bilgileri sosyal inceleme ve değerlendirme formuna geçirerek, bu formu
evde bakım hizmeti veren kurumun ilgili bölümüne sunar.
• Başvuru ile ilgili son değerlendirmeyi meslek elemanlarından oluşan değerlendirme kurulu yapar. Kurul aynı zamanda başvuruda bulunan engelli bireyin evde bakım hizmetleri kapsamındaki gereksinimlerini tespit eder ve bireysel bakım planı oluşturur.
• Bireye yararlanacağı hizmetlerin türü ve niteliği hakkında bilgiler verilir ve evde bakım sözleşmesi yapılarak, evde bakım hizmeti sunumuna geçilir.
• Evde bakım hizmeti verilmeye başlandığı
andan itibaren profesyonel meslek elemanlarının katılımıyla haftalık durum değerlendirme toplantıları yapılır. Bu toplantılarda bireyin durumu takip edilir, başlangıçta belirlenen gereksinimlerin ne ölçüde giderildiği tespit edilir.
• Evde bakım hizmetinden yararlanan engelli bireyin bakımını yakını yapıyorsa belirli aralıklarla bilgilendirilir.

Engelli bireyin fizyolojik, anatomik ve çevresel sınırlılıkları içerisinde mümkün olabilen en üst fonksiyonel, psikososyal ve mesleki bağımsızlığa ulaştırılmasına “rehabilitasyon” adı verilmektedir. Latince kökünden gelen “rehabilitasyon” kelimesi “re” (yeniden) ve “habilitasyon” (beceri, kabiliyet) sözcüklerinden oluşmaktadır. Türkçe karşılığı ise “yeniden kabiliyet kazanma” ya da “yeniden eski gücüne kavuşma” olarak kabul edilebilir. Latince’den gelen rehabilitasyon kelimesi başka bir ifade ile; fonksiyon kaybına uğramış kişinin yetkinlik, yetenek ve yeterliliğini, kapasitesinin izin verdiği ölçüde en üst düzeye oluşturmak için verilen hizmetlerin bütünü olarak da tanımlanabilir.

Bu hizmetlerin yürütülmesindeki amaçlar ise şu şekilde belirtilmektedir;
• Engelli bireyin, kendine yeterli olması, toplumla bütünleşmesi ve insan haklarına uygun hayat şartlarına sahip olması konusunda kendisine imkanlar sağlamak,
• Engelli bireyin kendine olan güveninin sağlanması, engeli ile birlikte yaşamasına ve toplumun sosyal ve ekonomik hayatına katılmasına yardımcı olmak,
• Tıbbi yardımlar yapmak, mesleki eğitim ve işe yerleştirme bakımından, engelli bireylerin yetersizlikleri sebebiyle uğradıkları eşitsizliği düzeltmek, fırsat eşitliği çerçevesinde kendilerine uygun çalışma ortamını hazırlamak.

Kurum ve kuruluşlar tarafından sağlanan engelli bireylere yönelik rehabilitasyon programları da bireylerin gereksinimlerine göre farklılık göstermektedir. Bu programlar: Psikolojik destek programı, Fiziksel egzersiz programları, Gelişimsel destek programları, Eğitsel destek programları,  Sosyal uyum ve kişisel idare programları, Bağımsız hareket programları, Bağımsız yaşama geçiş programları,  İş becerisi kazandırma programları, Toplumla çalışma programları, Rehabilitasyon amaçlı sportif programları, Rehabilitasyon amaçlı sosyal etkinlik programlarıdır.