17. yüzyıl tezkirecileri eserlerinde ağırlıklı olarak kendi dönemlerinde yaşamış çağdaşı şairleri yazmışlardır. Söylenen şeyler bilineni tekrarlamaktan ileri gitmediği için biyografiler kısalmış, buna karşılık seçilen örnek şiir sayısı artmıştır. Şekilde meydana gelen bu değişiklikler muhtevaya da yansımış ve 17. yüzyıldan itibaren tezkirecilik tarihimizde adına antoloji tipi tezkireler diyebileceğimiz farklı yapıda eserler verilmeye başlanmıştır. Bu eserlerde şiir örnekleri yanında kısa da olsa biyografik bilgiler de bulunmaktadır.

Sadıkî'nin asıl adı Sadık, mahlası Sadıkî'dir. Şah İsmail'in ortaya çıktığı sıralarda, kendi arzularıyla Şam'dan İran taraflarına gelerek Irak ve Azerbaycan'a yerleşen Hudabendlü boyunun ileri gelenlerindendir. Sâdıkî, 1532 tarihinde Tebriz'de Ver-cû (Vîcûye) Mahallesi yakınlarında doğdu. Babasının sağlığında, hayatının ilk yirmi senesini, Türkçe'den başka bir dil bilmeyen kabile ve akrabaları ile birlikte geçirdi. Gençliğinde nakkaşlığa ilgi duyarak Mevlana Haydar Alî'nin oğlu, Behzat'ın yeğeni ünlü nakkaş Muzaffer Alî'nin yanında çalıştı ve döneminin meşhur nakkaşlarından oldu. Babasının katlinden sonra, kendisini himaye edecek bir kimse bulamadığı için, yerini yurdunu bırakıp, maceralı bir hayata atıldı. Bu arada nakkaşlığı bırakarak kalenderiler zümresine katıldı ve onlarla seyahatlere çıktı. Bu durumu öğrenen Hemedan hâkimi Emir Han, onu kalenderiler arasından çıkararak korumasına aldı. Mecmau'l-havas adlı tezkiresinden anlaşıldığına göre, Sadikî, Tebriz, Kazvin ve İsfahan'dan başka Yezd, Gilan, Lahican, Eberkuh, Astarabad, Hemedan, Bağdad, Atabat (Necef ve Kerbela) ve Halep'te de bulunmuş ve buralarda oturmuştur. Sadıkî'nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Hayyampur 1609 yılında, Takiyuddin Evhadî, 1613 yılı civarında vefat ettiğini kaydeder.

Mecmau'l-havas (y.1602 veya daha önce): Sadıkî'nin eserleri arasında hiç kuşkusuz en önemli eseri Mecmau'l-havas adlı tezkiresidir. Doğu Türkçesi geleneğinin ikinci tezkire örneği olan Mecmaü'l-havas, Şah İsmail devrinden yazıldığı döneme kadarki devre içerisinde yer alan İran ve Türk asıllı şairleri kapsamaktadır. Tezkire, Devletşah Tezkiresi Mecalisü'n-nefayis ve Tuhfe-iSamî (y.1550)'nin zeyli mahiyetindedir. Nitekim yazar bunu eserinin mukaddime kısmında belirtmiştir. Bu eser, bazen İranlı şairlerle aynı bölümde bazen de ayrı bölümlerde Türk şairlerinden bahsetmesi bakımından Türk edebiyatı için de önemli bir kaynaktır.

Sadıkî, bu eserinde siyasî hudutlar ve sülaleler arasındaki ihtilâfları bir tarafa bırakarak, Türk dili ve edebiyatını bir bütün hâlinde ele almış ve Türk dilinin mevcut üç edebî şivesi (Çağatay Türkçesi-Osmanlı Türkçesi-Azerî Türkçesi) ile şiir söyleyen şairleri tanıtıp onların eserlerinden örnekler vermiştir.

Mecma-u'l-havas, bir ön söz, sekiz tabaka ve bir hatimeden oluşmaktadır. Sadıkî, eserinin her tabakasına mecma ismini vermiştir. Eserin kaynakları arasında Camî'nin Baha-ristân'ı, Ali Şir Nevayî'nin Mecâlisü 'nnefaiSi, Devletşah'ın Tezkire-i Devletşah'ı ve Sam Mirza'nın Tuhfe-i Samîsi bulunmaktadır.

Sadıkî, mukaddimenin sonunda, eserini dönemin sultanı Şah Abbas adına yazdığını belirtir ve ona dua eder. Her tabaka başında o tabaka için Türkçe açıklama kısmı bulunmaktadır. Sadıkî, tabakaları isimlendirirken başlıklarında Türkçe sayıları kullanmayı tercih etmiştir.

Zamanın padişah şairleri. Bunlar, 12 kişiden oluşmaktadır. Tabakanın birinci şairi Şah Tahmasb-ı Hüseynî, sonuncu şairi Muham-medî Han Gord'dur.

Şehzade şairler. 7 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Behram Mirza, sonuncu şairi sultan Mustafa Mirza'dır.

Türk saltanat büyüğü olan şairler. 10 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Müseyyeb Han, sonuncu şairi Rüstem Big'dir.

İran saltanat büyüğü olan şairler. Bu kısımda 23 kişi bulunmaktadır. Tabakanın birinci şairi Mirza Şeref-i Cihan, sonuncu şairi Tah-masb Kulı Big Arşî'dir.

Türk ve İranlı saltanat erkânının çocuklarından olan şairler. Tabaka 15 kişiden oluşmakta olup birinci şairi Han Mirza, sonuncu şairi Muhammed Big Halifetü'lhulefayî'dir.

Sadattan olan şairler. 35 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Mir Sunî, sonuncu şairi Mir Sadru'd-din Muhammed'dir.

Türk şairler. 28 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Mevlana Fuzulî, sonuncu şairi Tenhayî Big'dir.

Sadıkî'nin muasırı İranlı olan şairler. 202 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Mevlana Lisanî, sonuncu şairi Eyyub'dur. Tezkirede böylece toplam 332 şair yer alır.

Eser, sonunda yer alan Hatime ile tamamlanmaktadır. Hatimede kendisinin de eserinde zikrettiği şairlerin dışında kalmasını uygun görmediğini dile getiren Sadı-kî, şiirlerinin erbab-ı nazma (şairlere) ulaşması için bu kısımda onlardan bazı bölümler ile beyitler zikreder.

Sadıkî, şairler hakkında bilgi verirken, biyografiye şairin adıyla başlar. Daha sonra aile ve doğum yeri ile ilgili bilgilerle eğitim durumu ve meslek bilgisi belirtilir. Bunu izleyen bölümlerde şairlik yeteneği ve şiirlerinden örnekler yer alır. Şairin eserlerinin adları anılır zaman zaman da bunların beyit sayıları belirtilir. Başka tezkirelerde olduğu gibi bazen şairler hakkında anekdotlara yer verilir. Tezkirede şairlerin doğum ve ölüm tarihlerine rastlanmaz. Şiirlerinden örneklerle biyografi tamamlanır. Sadıkî'nin her şairin bir, bazen iki veya daha fazla matlaını veya beytini, bazen birkaç rubaisini örnek verdiği görülmektedir. Ayrıca Fuzulî'nin Türkçe şiirlerinin matla beyitlerini tezkiresine almıştır.

Sadıkî, eserinde Orta Asyalı Türk şairlerin yanında Anadolulu şairlere de yer vermiştir. Çağdaşı olan padişahlara yer verdiği birinci mecmada Osmanlı İmparatorluğu'nun hükümdarı ve Muhibbî mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler söyleyen Kanunî Sultan Süleyman'a; Türk şairlerine ayrılan yedinci bölümde Necatî Bey ile Bâkî'ye yer vermiştir. Ayrıca bu bölümde Sadıkî, Karpağlu diye meşhur olan Şah-kulu Big'in de Rumlu (Anadolulu) olduğunu belirtmektedir. Türk saltanat erkânının yer aldığı üçüncü mecmada ise, Bayburtlu olan ve Emanî mahlasıyla şiirler söyleyen Muhammed Big hakkında bilgi verilmiştir. Mecmau'l-havas’ta ayrıca Anadolulu olmayıp da Anadolu'ya dışarıdan gelen şairlere de yer verdiği görülmektedir. Anadolu'ya Bağdad'dan gelen Ahdî ile İran'dan gelen Mahdum Mirza ve Elkas Mirza bu şairlerdendir.

Riyazî (1572-1644), tanınmış Birgili ailesindendir. Asıl adı Mehmet olup 16. yüzyıl bilginlerinden Mehmet Birgivî'nin torunu, bazı tasavvufî eserlerin sahibi ve devrinin tanınmış bilginlerinden Mustafa Birgivî'nin oğludur.  Bilim adamı ve şair olarak tanınmıştır. Dinî bilimlerden başka fizik ve matematik bildiği de rivayet edilir.

• Divan
• Sâkiname
• Düsturu'l-amel
• Riyâzü'ş-şuara

Riyazi şiiri mana anlayışı etrafında dört türde ele alır:

1. Manada yaratıcılık,
2. Önceki manaya yeni bir mana katma,
3. Önceki manayı güzel bir söyleyişle yeniden söyleme,
4. Önceki manayı başka manalarla aktarmak. Bunu yaparken, öncekinden iyi yapanlar makbul görülür, eşit seviyede yapanlar reddedilmezler. Fakat öncekilerden aşağı bir seviyede söylenenleri de makbul görmez.

Riyazi tezkirenin özelliklerini şu şekilde sıralamıştır:

1. Tezkire, yazanlar ve okuyanlar sıkılmasın diye kısa tutulmuş, fazla sözden kaçınılmıştır.
2. Son tezkireci olan Hasan Çelebi 600 kadar şairden söz etmiş, ama gerçek şairi müteşairden ayıramamıştır. Kendisi 400 kadar şairi yazıp, iyi olmayan şairleri eserine almamıştır.
3. Şairlerden çoğunun defter ve divanları görülüp incelenmiş, öteki tezkireciler gibi ezberden kitap yazma yoluna gidilmemiştir.
4. Tarafsız davranılmış, bazı şairleri yalnızca övme, bazılarını da yerme yoluna gidilmemiştir.

Tezkire bu yüzyılın en dikkate değer tezkiresidir. Eserin en önemli özelliği, hemen bütün şairlerin ölüm tarihlerinin belirtilmiş olmasıdır. Riyazî verdiği ölüm tarihlerini çoğunlukla tarih beyitleri de söyleyerek doğrulamak istemiştir. Ayrıca, Hasan Çelebi'den sonraki 25 yıl içinde yetişen şairler hakkında verdiği bilgiler de araştırmaya dayanan önemli bilgilerdir. Riyazî bu şairler hakkında ciddi değerlendirmelerde bulunmuştur.

Ön sözde bundan sonra Sultan I. Ahmet için yazılmış bir kıta vardır. Bu kıtasında Riyazî padişahı övdükten  sonra kendisine iyilik ve cömertliğini göstermesi, düşkünlükten kurtarıp yerden kaldırması için talepte bulunmuş, yardımlarını istemiştir.

Mukaddimeden sonra gelen iki ravzada önce şair sekiz padişaha yer verilir. Bu padişahlar Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit, Yavuz Sultan Selim, Kanunî Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet ve I. Ahmet'tir. Bu bölümde sultanların şiirleri ve her birinin saltanat devirlerinde şiire hizmetleri anlatılmıştır.

II. Ravza’da Fatih Sultan Mehmet devrinden eserin yazıldığı tarihe kadar Osmanlı ülkesinde yetişmiş çeşitli nüshalarda farklı olmak kaydıyla toplam 417 şair anlatılır. Her şairin hayatı, şairliği ve varsa eserleri hakkında bilgi verilmiş ve hemen hepsinin ölüm tarihleri gösterilmiştir. Riyazî şairler hakkında kısa bilgiler vermiş, buna karşı şiirlerinden daha çok örnek almıştır. Riyazî daha önceki tezkireleri bir hayli eleştirdiği hâlde, bu bölümdeki şairleri yazarken onlardan da çok yararlanmıştır.

Riyazî Tezkiresi, Rıza Tezkiresi'yle birlikte 16 yüzyılın şairler hakkında geniş bilgi verip eserlerinden çok fazla örnek vermeyen, biyografi ağırlıklı tezkireleri ile 17. yüzyılın genellikle antoloji nitelikli eserleri arasında geçiş eserleridir. Riyazî, şairlerin hayatına dair Rıza'ya göre daha geniş bilgi verir ve bu hâliyle 16. yüzyılın eserlerine daha çok benzer.

Riyazî Tezkiresi'nin dili genellikle sadedir. Bazı şairlerde makamına ve sosyal durumuna göre daha süslü ve daha ağır bir dil kullanılmıştır.

Zübdetü'l-eşar, Antoloji niteliğindeki ilk tezkiredir. Tezkirede 15. yüzyıl ortalarından yazıldığı 1621 yılına kadar yaşamış 14'ü kadın olmak üzere 515 şair alfabe sırasına göre verilmiştir. Bu şairlerden 57 tanesi sadece Zübdetü'l-eşar'da zikredilmiş olup başka hiçbir tezkirede bu şairler hakkında bir bilgiye rastlanmamaktadır. Şairlerin hayatlarına dair bilgiler iki üç cümleyi geçmez. Faizî, tezkireye aldığı şairlerin ölüm tarihlerini vermeye dikkat etmiş, ölüm tarihlerini kesin olarak bilmediği şairler hakkında yaşadığı dönemi belirtecek ibareler kullanmıştır. Eser şairler hakkında bilgi vermesi açısından değil, seçilen şiirler açısından önem taşır. Tezkirelerin bir önemi de şiir geleneğimizi yansıtmalarıdır. Aynı zamanda birer şair olan tezkire yazarlarının şiir seçiminde dikkat ettikleri noktalar değerlendirilirse, zamanın şiir zevki de ortaya çıkarılmış olur.

Rıza'nın ele geçmeyen eserleri dışında bilinen tek çalışması tezkiresidir. Eser 15911640 yılları arasında ölmüş olan şairler hakkında bilgi vermektedir. Câmi-i Maznun tamlamasının gösterdiği 1050 yılında tamamlanmış ve devrin padişahı Sultan İbrahim'e sunulmuştur. 1585-86 yılında yazılan Hasan Çelebi Tezkiresi'nin beş yıl arayla zeyli sayılabilir.

Tezkire kısa bir ön söz ve iki bölümden oluşur. Rıza Efendi eserinin başında, tezkiresine eski şair padişahlarla, 1000 yılından sonra yetişen şairleri aldığını söyledikten sonra Sultan İbrahim'i on beyitlik küçük bir mesnevi ile övmüş ve tezkireye kendüye bir mahlas isnad ederek şairim diye feryad eden müteşairleri almamağa karar verdiğini, bunların kendisine hücum edip hırpalayacaklarını bildiğini ve bunu göze aldığını söylemiştir.

Tezkirenin Zikr-i fiuara-yı Selatin-i Maziyye başlığını taşıyan birinci bölümünde on şair padişaha yer verilmiştir. Bunlar, II. Murat, Fatih Sultan Mehmet, Sultan II. Bayezit, Yavuz Sultan Selim, Kanunî Sultan Süleyman, Sultan II. Selim, Sultan III. Murat, Sultan III. Mehmet, Sultan I. Ahmet ve Sultan IV. Murat'tır. Her birinin mahlası söylenmiş, saltanat tarihleri ve süreleri belirtilmiş, şiirlerinden iki üç beyit örnek verilmiştir.

İkinci bölümde alfabe sırasıyla 1591-1640 yılları arasında yetişen 259 şair hakkında bilgi verilmiştir. Padişahlarla birlikte tezkirenin şair sayısı 269'dur.

Rıza, şairler hakkında kısa bilgiler verir. Şairin babası, doğduğu yer, öğrenimi ve yaptığı görevler birkaç cümle içine sıkıştırılmış, buna karşılık şairlerden çoğunun ölüm tarihleri, bazen tarih mısraları da gösterilerek verilmiştir. Rıza, yalnızca tanınmış şairlerin sanatları hakkında kısaca fikirlerini söylemiş ve edebî değerlendirmelerde bulunmuştur. Bunların dışındaki şairler için de çok genel sözler söylemiştir. Yazarın şairlere bakışı genellikle iyimserdir. Eleştirmekten çok hemen hepsini övmüştür. Eserde verilen şiir örneklerinin sayısı bir iki beyitle sekiz on beyit arasında değişir. Tezkire, Riyazî Tezkiresi'nin izinde ancak ondan daha muhtasar bir biçimde hazırlanmıştır.

Faizî'nin tezkiresine zeyl olarak yazılmıştır. Zübdetü'l-eş'ârın kaldığı 1621 yılından sonra yaşayan şairlerle başlayan tezkire, yazarının 1622 yılında ölümüyle yarım kalmıştır. Yümnî, çağdaşı olan 29 şair hakkında kısa bilgiler vermiştir. Eser daha sonra Ali Emirî tarafından temize çekilerek (1905) bugün elde bulunan tezkire meydana getirilmiştir. Tezkirenin öteki nüshaları bu nüshadan çoğaltılmıştır. Ayrıca kitabın sonuna Şeyhî'nin Yümnî hakkında verdiği kısa bilgi de eklenmiştir. Yümnî, şairler hakkında bir iki satırlık çok az bilgi vermiş ve şiirlerinden iki beyitle üç gazel arasında örnek seçmiştir. Tezkiredeki 29 şairden 13'ü Safayî Tezkiresinde, 5'i de Şeyhî'nin Vekayî-i Fudala'sında vardır. Öteki kaynaklarda bulunmayan 11 şair hakkında bilgi veren bu tezkire basılmıştır.

Âsım'ın Zeyl-i Zübdetül-eşar adını taşıyan eseri, Fâizî'nin eserine zeyl olup antoloji türünde kaleme alınmıştır. Yazar 1030 tarihinden başlayarak ölümüne kadar 55 yıl içindeki şairleri toplamıştır. Âsım alfabe sırasına göre verdiği 123 şairden sonra, eserini Kafzade Fa'izî'ye zeyl olarak yazdığını ve Zeyl-i Zübdetü 'l-eşar olarak adlandırdığını kendisi söylemiştir.

Antoloji niteliğindeki tezkireler içinde en az bilgi veren ve en çok örnek gösteren Âsım tezkiresidir. En tanınmış şairler hakkında bile verdiği bilgi iki üç satırı geçmez. Pek çok şairin de yalnızca adını anmış ve haklarında hiçbir bilgi vermemiştir. Bu arada şairlerin birçoğunun ölüm tarihini söylemiştir.

• Divan
• Gamname
• Hilye-i Güftî
• Şah u Derviş
• Zafername
• Zellename
• Teşrifatü'ş-şuara

Gamname, Varadin kadısı iken yazdığı 2000 beyitlik bir mesnevidir. Devriyle ilgili bir şikâyetnamedir.

Nüshası tespit edilemeyen ve bazı kaynaklarda Düvazdeh İmam adıyla da zikredilen bu manzum eserde Hz. Hasan ve Hüseyin ile aşere-i mübeş-şerenin hikâyelerinin yer aldığı belirtilmektedir.

Şah u Derviş, Güftî'nin Şeyhülislam Bahâyî Mehmed Efendi adına başlayıp tamamlayamadığı bir mesnevi tercümesidir.

Zafername, Varadin fethi münasebetiyle yazdığı 646 beyitlik bir manzume olup başında otuz dört beyitlik bir nat vardır.

Teşrifatü'ş-şuara, Türk edebiyatının nazımla kaleme alınmış ilk tezkiresidir. Fe'ilâtün mefâ'ilün fe'ilün kalıbıyla ve mesnevi nazım şekliyle yazılan 2400 beyitten oluşan bu eserin yazılış tarihi ne eserde ne de başka kaynaklarda belirtilmiştir. Ancak içindeki bazı şairlere istinaden yazılış tarihi bulunabilmektedir. Güftî eserinin başında 210 beyitlik bir bölümde kalemini ve şiirini övmüş, daha sonra çağdaşı olan 106 şairi anlatmıştır. Bunlar arasında başka tezkirelerde olmayan 25 şair vardır.

Güftî eserine aldığı şairleri alaylı bir dille bazen aşırıya kaçan bir hicivle anlatmış, vücut kusurlarına kadar dile getirmiştir. Hicvettiği kişiler arasında kendisi de vardır. Bu arada devrinden ve talihinden şikâyetlerini de tekrarlar. Şairlerin hayatlarına dair doğrudan bilgi vermemekle beraber onları hicvederken yaradılışlarını, psikolojilerini vermesi ve diğer tezkirelerde olmayan 25 şair hakkında bilgi ihtiva etmesi açısından dikkate değer bir eserdir. Tezkirenin dili oldukça ağırdır.

Mecmau’l-havas

Mecma

Kanunî Sultan Süleyman

Sâkiname

Düsturu’l-amel

Hemen bütün şairlerin ölüm tarihlerinin belirtmiş olmasıdır.

Staj görme.

Zübdetü’l-eşar

Kendi dönemlerinde yaşamış çağdaşı şairleri yazmışlardır.

Sadıkî

Şah Tahmasb-ı Hüseynî

332 şair yer alır.

Riyazî

Riyazî

Faizî

Yümnî

Ali Emirî

Fâizî

Âsım

Aşere-i mübeşşere

12 imamı öven şiirler.

Güftî