Gelir dağılımı, iktisat biliminin temel konularından olması nedeniyle iktisatçıların temel uğraşı alanlardan biri olmuştur. Bununla birlikte, gelir dağılımı konusu 20. yüzyılın büyük bölümünde iktisatçılar tarafından ihmal edilmiş, ancak 1990’lardan sonra bu alana yönelik ilgide bir canlanma olmuştur.

Klasik iktisadın ve modern iktisat biliminin kurucusudur. 

Klasik iktisadın ve modern iktisat biliminin kurucusu olarak addedilen Adam Smith, bir taraftan zenginliğe nasıl ulaşılacağının yollarını araştırmış, diğer taraftan da ortaya çıkan zenginliğin ne şekilde paylaştırılacağı hususunda temel bir çerçeve ortaya koymuştur. Smith, bu şekilde temel düzeyde bir fonksiyonel gelir dağılımı teorisi oluşturmuştur.

Klasik iktisadın önemli isimlerinden David Ricardo’nun iktisadi çalışmalarında gelir dağılımının çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Ricardo, gelirin nasıl bölüşüldüğünü iktisadın en temel problemi olarak gördüğünü ifade etmiş ve bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır. Ricardo’nun oluşturduğu gelir dağılımı teorisinin temelinde Emek-Değer Teorisi bulunmaktadır. 

Ricardo’nun oluşturduğu gelir dağılımı teorisinin temelinde bulunan Emek-Değer Teorisinde  Ücretlerin Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, işçilerin aldıkları ücret temel geçimlik seviyede olacaktır ve ücret seviyesi bunun üstüne çıksa bile bir süre sonra çeşitli dinamiklerin etkisiyle tekrar geçimlik seviyeye dönecektir.

Ricardo’nun Emek-Değer Teorisi üzerine bina etmiş ve oluşturduğu gelir dağılımı teorisinden hareketle toplumun kapitalistler ve işçiler olarak temelde iki sınıfa ayrıldığını ve işçilerin kapitalistler tarafından sömürüldüğünü ifade etmiştir.

Jevons, Walras ve Menger kendilerinden önceki iktisatçıların savunduğu Emek-Değer Teorisini reddederek bunun yerine Sübjektif Değer Teorisini savunmuşlar ve marjinallik kavramını ortaya atmışlardır.

Bu yaklaşıma göre, her üretim faktörü üretime katkısı ölçüsünde üretimden pay almaktadır. Bu çerçevede, Klasiklerin savunduğu Ücretlerin Tunç Kanunu prensibi geçerli değildir. İşçilerin üretime olan katkıları arttığı kadar, üretimden aldıkları pay da artmaktadır.

Klasik İktisadın babası olarak addedilen Adam Smith’in temel uğraşı alanı üretimin ve dolayısıyla refahın nasıl arttırılabileceği olmuştur. Smith, bu çerçevede bir ekonomik büyüme teorisi geliştirmeye çalışmıştır.

Smith, oluşturmaya çalıştığı iktisadi büyüme teorisi çerçevesinde, ekonominin genel anlamda; işçiler, sermayedarlar ve toprak sahipleri olmak üzere üç sınıfa ayrıldığını ve söz konusu ekonomide üretilen toplam gelirin bu üç sınıf arasında; işçilere ücret, sermayedarlara kâr ve toprak sahiplerine rant olmak üzere dağıtıldığını ifade etmiştir. Bu çerçevede Smith, modern anlamda fonksiyonel bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır.

Gelir dağılımını belirleyen birinci etken; işgücünün, sermayenin ve toprağın kendilerine has özellikleri ve bu faktörlerinin birbirleri arasındaki ilişkilerdir. Örneğin, mevcut işlerin koşulları, gerektirdiği vasıf düzeyleri, coğrafi konumları, çalışma süreleri vb. faktörler işin ücret düzeyini etkilediği gibi, işçiler ile patronları arasındaki yapı ve pazarlık gücü farklılıkları da işçilerin ücret düzeyini etkilemektedir.

Smith’e göre ücret seviyesinin belirli bir seviyenin altına düşmemesi gerekmektedir. Bu noktada, asgari ücretin çalışanların sağlıklı ve üretken kalabilecekleri bir seviyede bulunması zorunludur. Zira çalışanların sağlıklarını bozup üretkenliklerini azaltacak derecede düşük ücret haddi işveren açısından da kötüdür.

Smith’e göre gelir dağılımını belirleyen ikinci etken ise ekonominin genel durumudur. Ekonominin bulunduğu konjonktürel devre fonksiyonel gelir dağılımını etkilemektedir. Yani, büyümekte olan bir ekonomide ücretler yükselecek, küçülmekte olan bir ekonomide de ücretler düşecektir. Durağan durumdaki bir ekonomide de ücret seviyesi aşağı yukarı aynı kalacaktır.

Smith’e göre ücretler ile kârlar arasında da zıt yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Çalışanların ücreti arttıkça işverenin elde ettiği kâr da kaçınılmaz olarak azalmaktadır. Bu yaklaşım çok temel ve statik bir anlayışa dayanmaktadır: İşveren, çalışanlarına ücret olarak ne kadar çok ödeme yaparsa, maliyetler de o ölçüde artacak ve böylece işverenin elde ettiği kâr da o ölçüde azalacaktır.

- Emek-Değer Teorisi geçerlidir. Üretilen bir malın tüm değeri, onun üretiminde kullanılan emekten kaynaklanmaktadır.

- Azalan Verimler Kanunu geçerlidir. Üretime açılan her yeni toprak daha az verime sahiptir.

- Ücretlerin Tunç Kanunu geçerlidir. Buna göre, ücretler geçimlik seviyenin üzerine çıktığında nüfus artacak ve ücretler tekrar geçimlik seviyeye dönecektir. Tersi durumda da nüfus azalacak ve ücretler yükselerek tekrar geçimlik seviyeye çıkacaktır. Böylece, uzun vadede ücretler hep geçimlik seviyede kalacaktır.

Richardo' ya göre gelir dağılımı; toprağın verimliliğine, sermaye birikimine, nüfusa, vasıf düzeyine ve uzmanlığa bağlı olarak değişmektedir.

Ricardo’ya göre, iktisat biliminin temel problemi, gelirin üretim faktörleri arasında ne şekilde dağıtılacağıdır (Ricardo, 1821: 1). Böylece Ricardo, gelir dağılımını iktisattaki en temel konu olarak gördüğünü açık bir şekilde ortaya koymuş olmaktadır. Ricardo bu noktadan hareketle iktisat bilimine önemli katkılarda bulunan Adam Smith ve John B. Say gibi iktisatçıların gelir dağılımı hususunda çok az tatmin edici bilgi ortaya koyduklarını ifade etmektedir.

Ricardo, üretilen mallar için mutlak bir değer ölçüsü aramış ve aradığı cevabı da emekte bularak Emek-Değer Teorisini ortaya koymuştur. Ricardo’ya göre bir malın değerini, o malın üretiminde kullanılan emeğin miktarı belirlemektedir. Yani, Ricardo’ya göre üretilen bir malın tüm değeri, o malın üretiminde kullanılan emekten kaynaklanmaktadır (Ricardo, 1821). (Bununla birlikte, Ricardo Emek-Değer Teorisinde kendisini tam anlamıyla tatmin eden bir sonuca ulaşamamıştır. Bu noktada, sermayedarın da toprak sahibinin de üretimden aldığı pay haklı bir pay olmamakla birlikte, üretimin gerçekleştirilebilmesi için söz konusu üretim faktörlerinin sahiplerine de üretimden pay verilmesi zorunludur. 

Ricardo, bütün toprakların aynı özelliklere sahip olması, aynı kalitede olması ve toprak arzının sınırsız olması durumunda toprağa herhangi bir kiranın ödenmeyeceğini ve böylece rantın ortaya çıkmayacağını belirtmiştir. Fakat, toprağın sınırsız olmaması, toprak kalitesinin bölgeden bölgeye değişkenlik göstermesi ve nüfusun zamanla artması gibi sebepler yüzünden toprak sahiplerine rant şeklinde üretimden pay ayrılmaktadır. Ricardo’ya göre, bir bölgede birinci kalite toprakların tükenmesinden sonra, ikinci kalite toprakların üretime koşulmasıyla birlikte birinci kalite topraklar için anında rant doğmakta ve rantın miktarı da birinci kalite topraklar ile ikinci kalite toprakların kalite farkına bağlı olarak değişmektedir. Daha sonra, üçüncü kalite toprakların da üretime koşulmasıyla birlikte, ikinci kalite topraklar için de rant ortaya çıkmakta ve birinci kalite toprakların rantı daha da artmaktadır. Yani, tarımda Azalan Verimler Kanunu geçerlidir (Ricardo, 1821).

Ricardo’ya göre, alınıp satılan diğer her şeyde olduğu gibi, emeğin de bir piyasa fiyatı ve doğal fiyatı vardır. Emeğin doğal fiyatı, çalışanın kendisini ve ailesini geçindirebileceği düzeydeki ücrettir. Böylece, gıda ürünlerinin veya diğer temel ihtiyaç ürünlerinin fiyatlarındaki bir artış, emeğin doğal ücretini de arttıracaktır. Ricardo bu noktadan hareketle nüfusun artmasıyla birlikte, gıda ürünlerinin ve temel ihtiyaç malzemelerinin fiyatlarının artacağını ve bunun doğal bir sonucu olarak da emeğin doğal fiyatının da yükseleceğini ifade etmektedir (Ricardo, 1821).

Ricardo’ya göre emeğin piyasa fiyatı ise tamamıyla piyasa koşullarında, emek arz ve talebi tarafından belirlenmektedir. Emek kıt olduğunda emeğin piyasa fiyatı yüksek olmakta, emek bol olduğunda da emeğin piyasa fiyatı düşük olmaktadır. Bununla birlikte, emeğin piyasa fiyatı, doğal fiyatından sapmalar gösterse de sonunda emeğin doğal fiyatına dönme eğiliminde olacaktır. Zira emeğin piyasa fiyatı, doğal fiyatını aşınca işçiler refah içinde ve sağlıklı bir yaşam sürecekler ve daha çok çocuk sahibi olacaklardır. Böylece işgücü arzı artacak ve sonunda da emeğin piyasa fiyatı doğal fiyatına gerileyecektir. Emeğin piyasa fiyatının, doğal fiyatının altında olması durumunda da çalışanlar geçimlerini sağlayamayacak ve en temel gereksinimlerini bile karşılayamayacak duruma geleceklerdir. Bu durumda da nüfus zamanla azalacak ve işgücü arzı daralacaktır. Böylece de emeğin piyasa fiyatı, doğal fiyatına kadar yükselecektir.

Ricardo’ya nüfusun artmasıyla birlikte daha verimsiz toprakların üretime açılması sonucunda gıda maddelerinin fiyatı yükselecek, böylece sermayedarlar işçileri geçimlik ücret düzeyinde tutabilmek adına, işçilerin nominal ücretlerini arttırmak durumunda kalacaklardır. Bunun sonucunda da sermayedarların elde ettiği kâr oranı düşmüş olacaktır.

Marx’ın gelir dağılımı teorisi Ricardo’nunki gibi Emek-Değer Teorisi üzerine kuruludur (Kurz, 2009: 22). Yine, Marx’ın gelir dağılımı teorisi temelde Ricardo’nun gelir dağılımı teorisinin bir türevi olmakla birlikte, her iki teori arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklardan en önemlisi de Marx’ın Ricardo’nun tersine, kâr ve rant arasında bir ayrıma gitmemiş olmasıdır. Marx, Azalan Verimler Kanununa inanmadığından, teorisinde buna yer vermemiş ve bunun bir sonucu olarak da kâr ve rant arasında bir ayrıma gitmemiştir. Bunun haricinde, işçi ücretlerinin neden geçimlik seviyede olduğu hususunda da Marx’ın yaklaşımı Ricardo’ya göre farklıdır. Marx’a göre, hemen her zaman emek arzının emek talebinden fazla olması, ya da başka bir deyişle yedek işçi ordusunun hep var olması, ücretlerin yükselmesine engel olmakta ve işçileri asgari geçimlik seviyede tutmaktadır (Kaldor, 1955-1956: 87).

Marx' a göre bir ekonomide üretilen toplam gelirin işçilere ödenen ücret ve sermayedarlara ödenen kâr olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtirken, diğer taraftan da sağlanan gelirin tamamının işçilerin hakkı olduğunu iddia ederek, sermayedarların elde ettiği kârın tamamının haksız kazanç olduğunu öne sürmüştür. Marx’a göre, işçiler gelirin tamamını üretmelerine rağmen, emeğin payına düşen ücret, işçilerin asgari düzeyde geçinmelerine yetecek düzeyde gerçekleşmektedir. Böylece de sermayedarlar, işçilerin hakkı olan payı gasp etmektedirler. Marx’a göre, sermayedarlar işçilerin hakkı olan artık değeri onlara vermeyerek işçi sınıfını sömürmektedirler. 

Marx’ın gelir dağılımı teorisinde, toplum işçiler ve sermayedarlar olarak iki kısma ayrılmakta ve sermayedarlar üretim araçlarına sahip olmalarından dolayı, işçilerin hakkı olan kısmı gasp ederek onları sömürmektedirler. Başka bir deyişle Marx’ın teorisinde elde edilen toplam gelir, ücret ve kâr olarak ikiye ayrılmakta, işçiler ve sermayedarlar arasındaki ilişki ve mücadele çerçevesinde, söz konusu sınıfların elde ettikleri ücret ve kâr düzeyi ve buna bağlı olarak da sömürü düzeyi değişmektedir.

Emek-Değer Teorisinin uzantısında oluşturulan Artık Değer Teorisi, Marx’ın gelir dağılımı teorisinde anahtar bir role sahiptir. Marx’ın teorisinde sermaye, sabit sermaye ve değişken sermaye olarak iki kısma ayrılmaktadır. Buna göre, üretim araçlarının mülkiyeti için kullanılan para sabit sermayeyi oluştururken, işçilere ücret olarak verilen para ise değişken sermayeyi oluşturmaktadır.

Marx’a göre, sermayedarlar sömürü oranını sürekli biçimde arttırmaya çalışmakta ve işçilere ancak asgari düzeyde geçimlerini sağlayabilecek kadar bir ücret verme eğiliminde olmaktadırlar. Bu noktada, Marx’a göre emek arzının sürekli biçimde emek talebinden fazla olması, sermayedarların sömürü oranını arttırma çabalarında kendilerine yardımcı olmakta ve böylece işçilerin aldıkları ücret, asgari geçim düzeyine kadar düşebilmektedir.

Teknolojinin gelişmesi de, işçilerin ortaya çıkardığı ekonomik değerin artmasını sağlamakta ve işçilere asgari geçimlik ücret verildiğinden, artık değerin ve dolayısıyla sömürü oranının yükselmesine neden olmaktadır. Öte yandan, teknolojinin gelişmesi ile artan makineleşme bazı çalışanların işsiz kalmasına neden olmakta ve bu işçiler Marx’a göre bir Yedek Sanayi Ordusu oluşturmaktadır (Kaldor, 1955-1956: 87). Yine, toplam sermaye içinde sabit sermayenin payının artıp, işçilerin verilen ücretin payının daha da azalmasıyla birlikte sömürü oranı daha da artmaktadır.

Neoklasik iktisat anlayışı 1870’li yıllarda ortaya çıkmış ve Keynezyen devrime kadar iktisatta hakim paradigma olarak kalmıştır. Neoklasik iktisat, daha önceki iktisadi anlayışta önemli bir yere sahip olan emek-değer teorisini reddederek, yerine fayda teorisini (subjektif değer teorisi) koymuştur. İktisadi anlayışta yaşanan bu değişim, Marjinal Devrim olarak da nitelendirilmiştir.

1870’li yıllarda W. Stanley Jevons, Leon Walras ve Carl Menger birbirlerinden bağımsız olarak marjinallik kavramını geliştirmişler (Skousen, 2007: 189) ve böylece Neoklasik iktisadın ortaya çıkmasını sağlamışlardır. Marjinal fayda kavramına göre, herhangi bir malın fiyatı, söz konusu malın tüketici nezdindeki (subjektif) marjinal faydası tarafından belirlenmektedir. Buna göre, eğer tüketiciler bir mala yüksek değer atfediyorsa, o malın fiyatı yüksek olacaktır. Görüldüğü üzere, malın fiyatını belirleyen temel unsur, malın yapısal özelliklerinden ziyade, tüketicilerin o mala verdikleri göreceli değer olmaktadır.

Neoklasik gelir dağılımı teorisi, John Bates Clark’la birlikte olgunlaşmıştır. Clark’ın (1908) Neoklasik gelir dağılımı teorisinin temelinde Neoklasik iktisadi anlayışta çok anahtar bir role sahip olan marjinallik kavramı bulunmaktadır. Clark, 1908 yılında yazdığı eserinin girişinde, her üretim faktörünün üretime katkısı ölçüsünde pay aldığını, bunun da doğal bir kanun çerçevesinde gerçekleştiğini ifade etmiş ve söz konusu çalışmasının hedefinin de bu durumu göstermek olduğunu belirtmiştir (Clark, 1908: 1).Buna göre, bir üretim faktörünün fiyatı söz konusu üretim faktörünün girişimci nezdindeki (subjektif) marjinal verimliliği tarafından belirlenmektedir. Bu çerçevede, bir işçinin aldığı ücret de söz konusu işçinin üretim sürecindeki marjinal verimliliğine bağlı olacaktır. Böylece, yüksek verimlilik düzeyine sahip olan bir işçi yüksek ücret alırken, düşük verimlilik düzeyine sahip olan işçi de düşük ücret alacaktır. Başka bir açıdan, verimlilik düzeyi zaman içinde yükselen işçilerin, ücret düzeyi de zaman içinde yükselecektir. 

Clark’ın (1908), Neoklasik gelir dağılımı teorisinin dayandığı bir başka temel, Azalan Verimler Kanunudur. Buna göre, her üretim faktörünün marjinal verimliliği, diğer üretim faktörlerinin düzeyi sabitken, söz konusu üretim faktörünün miktarı arttıkça azalmaktadır. Örneğin, sermayenin marjinal verimliliği, sermaye düzeyi arttırıldıkça azalan bir seyir izlemektedir. Benzer şekilde, emeğin marjinal verimliliği de emek düzeyi arttırıldıkça azalmaktadır. Böylece, üretim faktörleri, marjinal verimliliklerinin eşitlendiği noktada dengeye gelmekte ve firma dengesi bu noktada kurulmuş olmaktadır.

Keynes bir gelir dağılımı teorisi geliştirmemiş olsa da, kendisi bu konuda belirli görüşler öne sürmüştür. Örneğin Keynes, 1939 tarihli bir makalesinde, millî gelirden emeğe düşen payın, millî gelirin seviyesinden ve ekonominin genel olarak inişte veya çıkışta olup olmamasından bağımsız bir şekilde, hep istikrarlı bir seyir izlediğini ifade etmiştir. Keynes, bu durumun ekonomi bilimindeki hem en şaşırtıcı hem de en sağlam temelli gerçeklerden birisi olduğunu da eklemiştir (Keynes, 1939: 48).

Keynes’i izleyen takipçileri de Keynezyen iktisat çerçevesinde bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmışlardır. Örneğin Kenneth Ewart Boulding, 1950’de bir makroekonomik gelir dağılımı teorisi kurma teşebbüsünde bulunmuştur. Boulding’e göre, millî gelirin ücret ve diğer gelir türleri arasındaki dağılımı sadece ücret pazarlıklarına, toplu sözleşmelere ve müteşebbislerin kabiliyetlerine değil, aynı zamanda ekonomideki yatırım, tasarruf ve likidite tercihi kavramlarına bağlıdır (Alkin, 1969: 133).

Post-Keynezyen iktisatçıların önde gelen simalarından Joan Violet Robinson da 1956’da bir makroekonomik gelir dağılımı teorisi kurmaya çalışmıştır. Robinson’a göre, toplumdaki çeşitli grupların yatırım ve tüketim kararları, ücretlerin seviyesini etkilemekte böylece uzun vadede millî gelirin ücret ve ücret dışı gelirler arasındaki dağılımının yapısı ortaya çıkmaktadır. Robinson ayrıca, teknolojik gelişmenin gelir dağılımı üzerindeki etkisini de araştırmıştır (Alkin, 1969: 133).

Keynezyen anlamda bir gelir dağılımı teorisi oluşturma yolundaki en önemli teşebbüs ise Nicholas Kaldor’dan gelmiştir. Kaldor (1955-56: 94), çarpan teorisinin aslında ücretler ile fiyatlar arasındaki ilişkinin belirlenmesi için de kullanılabileceğini ve böylece ortaya bir gelir dağılımı teorisinin çıkabileceğini ifade etmiştir. Ona göre, bu teorinin en başta bir gelir dağılımı teorisi olarak oluşturulmamış olmasının sebebi, söz konusu teorinin bir istihdam teorisi geliştirmek amacıyla oluşturulmuş olmasıdır. Kaldor, bu çerçevede çarpan teorisini kullanarak bir gelir dağılımı teorisi oluşturmaya çalışmıştır.

Kaldor’un oluşturduğu gelir dağılımı teorisine göre toplum işçiler ve sermayedarlar şeklinde iki gruba ayrılmaktadır. Teorinin varsayımlarına göre, her grubun kendine özgü marjinal tasarruf eğilimi bulunmaktadır ve sermayedarların marjinal tasarruf eğilimi, işçilerinkinden daha yüksektir. Teoride ayrıca yatırımların millî gelire oranının dışsal bir değişken olduğu ve marjinal tasarruf eğiliminden etkilenmediği varsayılmıştır. Bunlara ek olarak, ekonomide tam istihdamın geçerli olduğu varsayılmıştır. Bu çerçevede, söz konusu gelir dağılımı teorisinde, sadece tasarruflar ile yatırımların birbirine eşit olduğu noktada ücretler ve kârlar arasındaki mümkün olan tek gelir dağılımının ortaya çıktığı sonucuna ulaşılmıştır (Gallo, 2002: 15).