İlk tarifeli havayolu taşımacılığı 1 Ocak 1914’te St. Petersburg-Tampa arasında 21 millik mesafe ve 20-25 dakikalık uçuş süresiyle başlamıştır.

Milattan önce 3. yüzyılda “Bir kütle eğer içinde bulunduğu sıvıya eşit ağırlıkta veya ondan daha hafif ise o kütle yüzer.” prensibini ortaya koyan Arşimet, dünya atmosferinin de sıvıya benzer bir kaldırma kuvvetine sahip olması sebebiyle uçma fikrinin dayandığı en eski bilim adamı olarak kabul edilebilir.

İnsanlar kuşlar gibi uçabilmeyi istemişler, bunu kuşları taklit ederek, kanatlar takarak denemişlerdir. Daha sonraki yıllarda sıcak havanın yükseldiğini fark ederek kanadın yerini sıcak hava balonları almıştır. 1903 yılında ise bir motor yardımıyla havadan ağır bir cisimle uçmayı başarmışlardır.

Taşımacılık; insanın, canlı ve cansız diğer varlıkların bir noktadan başka bir noktaya yer değiştirmesini sağlayan, belirli ihtiyaçlar karşısında fayda sağlamak üzere, kişilerin ve eşyanın yer değiştirmesini mümkün kılan bir hizmettir.

Taşımacılık kavramı yolcu taşımacılığı ve yük taşımacılığı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ulaştırma sistemleri; ulaştırma ağları (kara, hava, deniz, demiryolu, nehir yolu ve boru hattı), uluslararası ve yerel düzenlemeler, lojistik hizmeti sağlayanlar ve bu hizmetten yararlananlar ile bilgi ve iletişim teknolojileriyle çevrelenmektedir.

Ulaştırma faaliyetleri, insan yaşamı ve ekonomik gelişim açısından çok önemli bir yere sahiptir. Ulaştırma alt sistemlerinin gelişmediği bölgelerde ekonomik gelişimin de çok sınırlı düzeyde kaldığı görülmektedir. Dolayısıyla üretilen malların ihtiyaç duyulan yer ve kişilere sunulması ulaşım ve ulaştırma faaliyetleriyle yakından ilgilidir. Buna ek olarak ulaştırmanın, insan hayatı ve ekonomik gelişme üzerinde önemli etkiye sahip olduğu görülmektedir. Her gün binlerce insanın yiyecek, içecek, giyecek, kitap, gazete, dergi, akaryakıt, araba, araç, gereç, mobilya gibi sonsuz sayılabilecek çeşitlilikte gereksinimleri söz konusudur. Bu gereksinimler ancak ulaştırma aracılığıyla karşılanabilir.

Ulaştırmanın sosyal önemi; medeniyetin gelişimi, ulaştırma sistemlerinin gelişmesiyle yakından bir ilişki içerisindedir. Ulaştırma sistemi, yeni bir sosyal yapının oluşturulmasına aracılık etmektedir. Dolayısıyla ulaştırma sistemleri, insanların refahını ve ömrünü arttıran bir etkiye sahiptir. Bunun yanı sıra ulaşımın turizm hareketliliği yaratma potansiyeli de söz konusudur. Bilindiği üzere turizm hareketliliği toplumların yaşam biçimlerinin, kültürlerin, dünya değerlerinin, tarihsel mirasın ve doğal kaynakların tanınmasını; kültürel etkileşimi, evrenselleşmeyi, iş birliğini, ticareti ve ekonomik hareketliliği beraberinde getirir.

Hava taşımacılığı; insanların, yükün (kargonun) ve postanın yer ve zaman faydası sağlayacak şekilde, bir hava aracı ile havadan yer değiştirmesi olarak tanımlanır.

Hava taşımacılığı;

• Genel havacılık ve

• Havayolu taşımacılığı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Genel havacılık taşımacılığı; ticari hava taşımacılığı kapsamında olmayan yolcu ve yük taşımacılığı ile ücret karşılığı olup olmadığına bakılmaksızın yapılacak hava işi ve eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır.

Genel havacılık taşımacılığı; kişisel ve sportif amaçlı, iş amaçlı, kamu kurumları tarafından yapılan, uçuş eğitimi amaçlı taşımacılık ve ticari ve endüstriyel amaçlı taşımacılık faaliyetlerini kapsar.

Genel havacılık ve havayolu taşımacılığı arasındaki farklar şöyle sıralanabilir:

• Havayolu taşımacılığında verilen temel hizmet yer değiştirmedir. Genel havacılıkta ise hava taksi, sıcak hava balonu vb. ticari alanlar dışında zevk, hobi amaçlı uçuşlar da gerçekleştirilebilmektedir.

• Havayolu taşımacılığında kullanılan araçların büyüklükleri, uçuş mesafeleri ve fiyatları genel havacılıkta kullanılanlara göre çok daha fazladır.

• Havayolu taşımacılığında birincil amaç kâr elde etmektir (desteklenen, sübvanse edilen hatlar hariç). Genel havacılıkta kâr elde etme amacıyla faaliyette bulunan hava taksi, sıcak hava balonu, uçuş eğitim merkezleri vb. işletmeler olduğu gibi kâr amacı gütmeyen paraşüt ve planör eğitimi veren kurumlar da vardır.

• Havayolu taşımacılığına yatırımcılar tarafından yatırım yapılırken (kârlı olması dolayısıyla) genel havacılık düşük kârlılık oranı veya kâr elde etmesindeki potansiyel problemler dolayısıyla yatırımcıların ilgisini çekememektedir.

• Havayolu taşımacılığı büyük havalimanları arasında dünya çapında bir ağda hizmet verirken genel havacılık ticari taşımacılığın kapsamı dışındaki alanlarda, az yoğunluklu bir hizmet vermektedir. Dünyada yaklaşık 1.400 havayolu işletmesi yaklaşık 25.000 uçakla, 4.000 civarında havaalanına hizmet vermektedir.

• Havayolu taşımacılığında ücretini ödediğiniz takdirde ilgili hizmeti alabiliyorken genel havacılıkta ücreti ödenip alınabilen hava taksi, sıcak hava balonu vb. alanlardan başka, eğitim, paraşütçülük gibi alanlarda sağlıkla ilgili belgeler zorunludur. 

Havayolu ürünü; emniyet, dakiklik (zamanında varış), uygunluk (havaalanı yakınlık veya koltuk rahatlığı açısından), süreklilik ve frekans sıklığı, kabin hizmetleri, bilet-bagaj ve yer hizmetleri, uçak tipi ve işletmenin imajı da dâhil müşterinin ihtiyaçları doğrultusunda sunulan hizmetlerin tümüne denir.

Havayolu taşımacılığında hizmet süreci;

• Uçuş öncesi yapılanlar,

• Uçuş esnasında verilen hizmetler ve

• Uçuş sonrası yapılan hizmetler olmak üzere üçe ayrılır.

Havayolu taşımacılığına ilişkin hizmet sunumu süreci yolcunun havayolu işletmesinden (veya acenteden ve internetten) uçuş ve tarifeyle ilgili bilgi almasıyla başlar. Yolcunun istek ve ihtiyaçları doğrultusunda uçuş için rezervasyon yapılır ya da doğrudan bilet satın alımı gerçekleştirilir. Yolcu havaalanına gelir ve varsa güvenlik kontrollerinden geçerek terminal binasına girer. Havayolu işletmesinin ya da hizmet aldığı yer hizmetleri işletmesinin yolcu bankolarında bilet kontrolü, uçuş kayıt ve bagaj işlemleri yapılır. Yolcu, kimlik (uçuş bir dış hat uçuşuysa pasaport) güvenlik kontrol işlemlerinin ardından uçağa geçiş için kullanılacak arındırılmış salona geçer. Uçağa alım işlemi başladığında yolcu kimlik ve uçuğa biniş kartı kontrol edilerek uçağa alınır. Yolculuk süresinde varsa kabin içi ikram hizmetlerinden faydalanılır. Uçağın havaalanına inmesiyle uçuş tamamlanmış olur. Yolcu uçaktan ayrıldıktan sonra dış hat uçuş ise pasaport kontrolünden geçer, (varsa) bagajını teslim alır ve havaalanından ayrılır. Yolcunun havaalanından ayrılmasıyla uçuş sonrası hizmetler de son bulmuş olur.

Havayolu ürününün bileşenleri şöyle sıralanabilir:

• Fiyat ile ilgili bileşenler,

• Tarife ile ilgili bileşenler,

• Konfor ile ilgili bileşenler,

• Hizmet sunumunun uygunluğu,

• Havayolu işletmesinin imajı ile ilgili bileşenler.

Hizmet sunumunun tüketicilere olan maliyeti ve ücrete ilişkin diğer koşullardır.

Tarife ile ilgili bileşen grubunun en önemli ve en temel bileşeni kuşkusuz toplam seyahat süresidir. Bunun yanı sıra uçuşun mevsimi, ayı, günü, sıklığı, kalkış ve varış saatleri, uçuş ağının büyüklüğü ve genişliği (sunulan şehir-çiftlerinin sayısı), bağlantılı uçuşların uygunluğu, kalkış ve varış havaalanları, uçuşun doğrudan olup olmaması, tercih edilen uçuş yolu, zamanında kalkış performansı gibi uçuşun tarife temelli parçalarından oluşmaktadır.

Havayolu ürünü bileşenlerinden konfor ile ilgili bileşenlerin kapsamı şöyle açıklanabilir:

• Bunlardan ilki; koltukların tipi, koltuklar arası mesafe, tuvaletlerin sayısı, kabin içinde yer alacak sınıfların sayısı, kabinin ferahlığı ve görüntüsü gibi kabin içi tasarımına ilişkin bileşenlerdir. • İkinci bileşen grubu, uçuş sırasında gerçekleşen kabin içi hizmetleri kapsar. Bunlar; yiyecekiçecek servisi, bunların miktarı ve çeşitliliği, ikramın lezzeti, kabin görevlilerinin sayısı, bunların tutum ve davranışları, uçuş esnasında film gösterileri gibi unsurlardır.

• Diğer bir bileşen grubu, havaalanlarındaki özel bekleme salonları, bilet kontrol işlemlerinin kalitesi gibi yolculara yerde verilen hizmetlerden oluşur.

Hizmet sunumunun bu tür bileşenleri havayolu işletmelerinin müşterileri ve daha geniş kitleler üzerinde yaratmaya çalıştıkları imaj ile ilgili bileşenlerdir. Havayolu işletmeleri ürettikleri hizmetleri basit bir ticari ürünün ötesine taşımaya, bir marka haline getirmeye çalışırlar. Pek çok farklı faaliyet imaj ve marka yaratma çabaları kapsamında örnek olarak verilebilir. 

Havayolu taşımacılık hizmetinin özellikleri genel olarak şöyle sıralanabilir:

• Havayolu taşımacılığı ürünü, talepte meydana gelen dalgalanmalar karşısında sonradan sunulmak üzere depolanamaz. Diğer bir ifade ile uçakta boş koltuk varsa ve uçağın kalkış zamanı gelmişse bu durum uçağın boş koltuklardan dolayı gelirlerinin azalmasına neden olur ve bu durum söz konusu uçuş için telafi edilemez.

• Havayolu taşımacılığında hizmet kişiseldir. Yani sunulan hizmet her yolcu tarafından farklı algılanabilir. Bu durum kişilerin havayolu taşımacılığı hizmetini nasıl algıladıklarına ve daha önceki tecrübelerine bağlı olarak değişebilir.

• Diğer ürünlerden farklı olarak sunulan kötü hizmetin telafisi söz konusu değildir. Diğer bir ifade ile havayolu işletmesi herhangi bir uçuşta kötü hizmet sunmuşsa aynı uçuş için bunun telafisi yapılamaz.

• Havayolu taşımacılığı hizmetinde kalitenin hizmet sunumundan önce sınanması çok zordur. Bunun yanı sıra satışı yapılmadan önce satılan ürünün test edilme olanağı da yoktur.

• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünün sunumu kesin değildir. Teknik aksaklıklar ya da meteorolojik şartlarda yaşanan olumsuzluklar nedeniyle hizmet sunumu yapılmayabilir. Yani uçuş gerçekleşmeyebilir.

• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünler büyük miktarda üretilmektedir. Dolayısıyla tek tek ürün sunumu söz konusu değildir.

Türkçede pazar ve piyasa kavramları eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Türk Dil Kurumunun (TDK) pazar (piyasa) tanımı ise “satıcıların mal satmak için bir araya geldiği yer” veya “belli bir şeyin satıldığı yer” şeklindedir. Havayolu pazarında seyahat edilen yerlerle ilgili konumsal tanımlamalar söz konusudur. Yaygın olarak kullanılan gösterim “şehir çifti pazarı” ya da “havaalanı çifti pazarı” şeklindedir. Daha basit bir ifade ile iki şehir arasında havayoluyla yapılan yolculuk, şehir çifti pazarında gerçekleştirilmiş bir yolculuktur. Ancak bazı şehirlerde birden fazla havaalanı olduğundan şehir-çifti yerine havaalanı çifti tanımlaması da kullanılmaktadır. İstanbul’dan Londra’ya yapılan uçuşlar için şehir çifti pazarı, İstanbul-Londra pazarıdır. Bu aynı zamanda şehir çifti pazarıdır. Ancak İstanbul’da ve Londra’da birden fazla havaalanı vardır. Havaalanları arasındaki farklı kombinasyonlara yapılacak taşımacılığın her biri farklı bir ürün olacaktır. Dolayısıyla pazar da değişecektir. Buna örnek ise İstanbul Atatürk Havaalanı-Heathrow Havaalanı pazarı veya Luton-Sabiha Gökçen Havaalanı pazarı şeklinde verilebilir. Bu hatlar aslında birbirinden farklı pazarlardır. Aynı şehirlerde farklı havaalanlarına yapılan uçuşlar birbirinden farklı ürünlerdir. Aynı şehirde, farklı havaalanları arasındaki uçuşlar yolcuların bir kısmı için farklı, bir kısmı içinse benzer ürün ve birbirinin ikamesi olabilir. Bunun dışında ülke pazarları Türkiye-Fransa, bölgesel pazarlar Avrupa-Asya veya Kuzey Amerika-Asya pazarı gibi daha büyük ölçekli pazarlar da vardır.

Havayolu pazarının bölümlendirilmesi müşterilerin çeşitli ölçütlere göre gruplandırılarak bu müşteri grubuna uygun hizmet bileşenlerinin sunulması anlamına gelir.

Havayolu pazar bölümlendirme süreci şöyle açıklanabilir:

• Küçük tüketici gruplarının birbiri ile alakalı ortak özellikleri bulunur ve pazar buna göre bölümlendirilir. Örneğin havayolu pazarı; seyahat amacına göre (iş, tatil, kişisel), seyahat edenlerin bir takım özelliklerine göre (yaş, cinsiyet, meslek, gelir, uçuş deneyimi) bölümlendirilir. Seyahatin taşıdığı özelliklere göre (seyahat süresi, uçuşun gerçekleştiği saat dilimi, haftanın hangi günü yapıldığı, hangi mevsim yapıldığı) ve kalma süresine göre (aynı gün, bir gecelik kalma süresi ya da tatil amaçlı) bölümlendirilir.

• Bir önceki maddede geçen özelliklere göre pazar bölümlendirilir ve her kesim taşıdığı özellikler göz önünde bulundurularak ilgili bölümle ilişkilendirilir.

• Hedef pazarın seçimi, pazar bölümlendirmeleri arasında havayolu işletmesinin hedefleri ve yetenekleriyle en tutarlı olan bölümlendirmenin seçilme işlemi yapılır.

Havayolu pazar bölümlendirmede kullanılan ölçütler;

• Seyahatin yapılış amacı,

• Seyahatin uzunluğu ve

• Seyahati yapan kişilerin kültürel özellikleri şeklinde sıralanabilir.

Havayolu pazarı bölümlendirilirken yolcuların gereksinimleri şöyle sıralanabilir:

• Uçuş sıklığı ve zamanlama,

 • Havaalanının konumu ve havaalanına ulaşım,

• Esnek uçuş olanakları,

• Sık uçan yolcu programları,

• Havaalanında sunulan hizmet,

• Uçuş esnasında verilen hizmetler. 

Talep genel olarak müşterilerin satın almaya razı oldukları ya da satın almaya güçleri yeten mal veya hizmet miktarı şeklinde tanımlanır. Diğer bir ifadeyle talebi, tüketicilerin bir zaman diliminde çeşitli fiyat seviyelerinden farklı miktarlardaki mal veya hizmetleri satın alma istekleri olarak tanımlamak mümkündür.

Talebin fiyat esnekliği, bir mal ya da hizmetin talep edilecek miktarının fiyat değişimlerine yüzde olarak ne kadar tepki göstereceğini ortaya koyar. Diğer bir ifadeyle talebin fiyat esnekliği, talep edilen miktardaki yüzde değişimin malın fiyatındaki yüzde değişime olan oranıdır.

Talebin gelir elastikiyeti, müşterilerin gelirdeki değişim durumunda tüketicinin talep edeceği hizmet miktarının ne kadar değişeceğini gösterir ve talep edilen hizmet miktarındaki yüzde değişimin gelirdeki yüzde değişime oranı olarak ifade edilir

Havayolu arzı ise belirli bir zaman diliminde, belirli bir pazarda, belirli bir fiyattan, belirli sayıdaki koltuk kapasitesinin işletme tarafından müşterilere sunulmasıdır.

Havayolu taşımacılığında arz ve talep ölçüm göstergeleri şöyle sıralanabilir:

• Arz edilen koltuk kilometre–AKK (Available seat kilometers–ASK),

• Arz edilen ton kilometre–ATK (Available ton kilometers–ATK),

• Ücretli yolcu kilometre–ÜYK (Revenue passenger kilometers–RPK),

• Ücretli ton kilometre–ÜTK (Revenue ton kilometers–RTK).

AKK, havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ölçülmesi için kullanılır. Satışa sunulan bir koltuğun muhtemel yolcusunu kaç km öteye taşıyacağı anlamına gelir. Günlük AKK miktarı gün içindeki uçuş sayısının koltuk kapasitesi ve uçuş uzunluğu ile çarpılması ile hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen kilometre yerine mil de kullanılır.

ATK, havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ağırlık açısından ölçülmesi için kullanılır. Kargo taşımacılığında tercih edilen bir ölçüm göstergesidir. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen kilometre yerine mil de kullanılır.

ÜYK, ücret karşılığı taşınan tüm yolcuların kilometre cinsinden kat ettikleri mesafeyi vermektedir. Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısının uçuş mesafesi ile çarpımıyla hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen km yerine mil de kullanılır. Pazara arz edilmiş olan üretim miktarının satılan bölümünü başka bir deyişle talep edilmiş kısmını ifade etmektedir.

ÜTK, ücretli olarak taşınan toplam yük miktarının kilometre cinsinden taşındığı mesafeyi vermektedir. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen km yerine mil de kullanılır. Pazara arz edilmiş olan üretim miktarının satılan bölümünü başka bir deyişle talep edilmiş kısmını ifade etmektedir.

Doluluk oranı (Load Factor), satışa sunulan hizmet miktarının ne kadarının satıldığı ne kadarının elde kaldığını göstermektedir.

Havayolu taşımacılığında talebi etkileyen faktörler; bilet fiyatları, yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri, rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının bilet fiyatları, pazardaki yolcu sayısı, gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri, ekonomik koşulların durumu, yolcu tercihleri, müşteri sadakati, uçuşta sağlanan kolaylıklar, uçuş sıklığı, emniyet, sıra dışı gelişen salgın hastalıklar ve terör saldırıları gibi unsurlardır.

Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomilerinden yararlanılması aşamasında temel prensip olarak üretim miktarında meydana gelen artışa bağlı olarak uzun dönemde ortalama maliyetlerin düşüş eğilimine girmesidir. Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomisinden yararlanan işletmeler daha fazla üretim gerçekleştirerek yani yaptıkları sefer sayılarını ve ÜYK (Ücretli Yolcu Kilometre) değerini artırarak maliyetlerini düşürme olanağı elde edebilirler. Havayolu işletmeleri, ölçek ekonomilerinden faydalanmaları için, uçuş gerçekleştirdikleri şehir çiftlerini ve bu şehir çiftleri arasında gerçekleştirilen uçuş sıklığını arttırmaları ve mümkünse uzun mesafeli uçuşlar geçekleştirmeleri gerekmektedir. 

Kapsam ekonomisi işletmelerin kaynaklarını birden çok ürüne paylaştırmalarıyla birim maliyetin azaltılması anlamına gelmektedir. Yani ürünlerin aynı yerde, marka altında ya da işletmede üretilmeleri maliyet üstünlüğü sağlayacaktır.

Havayolu işletmeleri mevcut kapasitelerinden en iyi şekilde faydalanmak için gelir yönetimini kullanmaktadır. Gelir yönetimi havayolu işletmeleri için zamana karşı dayanıksız ve sabit sayıda olan uçak koltukların, geliri en büyükleyecek şekilde satışa sunulmasıdır. Bu durum uçak koltuklarının değişken fiyatlarla satışa sunulması yoluyla olabilir.

İktisatçılara göre genel itibariyle havayolu endüstrisi oligopol pazar yapısı özelliklerini göstermektedir. Oligopol pazarın tipik özelliklerinden biri de pazara giriş önünde önemli engellerin olmasıdır. Pazarda sadece birkaç havayolu işletmesinin varlığı, benzer ürünlerin üretilmesi ve pazara girişte yüksek engellerin olması havayolu taşımacılığının oligopolistik özellikler gösterdiğinin kanıtıdır.

Taşımacılık, insanın, canlı ve cansız diğer varlıkların bir noktadan başka bir noktaya yer değiştirmesini sağlayan, belirli ihtiyaçlar karşısında fayda sağlamak üzere, kişilerin ve eşyanın yer değiştirmesini mümkün kılan bir hizmettir.

Hava taşımacılığı, insanların, yükün (kargonun) ve postanın yer ve zaman faydası sağlayacak şekilde, bir hava aracı ile havadan
yer değiştirmesi olarak tanımlanır.

• Havayolu taşımacılığında verilen temel hizmet yer değiştirmedir. Genel havacılıkta ise hava taksi, sıcak hava balonu vb. ticari alanlar dışında zevk, hobi amaçlı uçuşlar da gerçekleştirilebilmektedir.
• Havayolu taşımacılığında kullanılan araçların büyüklükleri, uçuş mesafeleri ve fiyatları genel havacılıkta kullanılanlara göre çok daha fazladır.
• Havayolu taşımacılığında birincil amaç kâr elde etmektir (desteklenen, sübvanse edilen hatlar hariç). Genel havacılıkta kâr elde etme amacıyla faaliyette bulunan hava taksi, sıcak hava balonu, uçuş eğitim merkezleri vb. işletmeler olduğu gibi kâr amacı gütmeyen paraşüt ve planör eğitimi veren kurumlar da vardır.
• Havayolu taşımacılığına yatırımcılar tarafından yatırım yapılırken (kârlı olması dolayısıyla) genel havacılık düşük kârlılık oranı veya kâr elde etmesindeki potansiyel problemler dolayısıyla yatırımcıların ilgisini çekememektedir.
• Havayolu taşımacılığı büyük havalimanları arasında dünya çapında bir ağda hizmet verirken genel havacılık ticari taşımacılığın kapsamı dışındaki alanlarda, az yoğunluklu bir hizmet vermektedir. Dünyada yaklaşık 1.400 havayolu işletmesi
yaklaşık 25.000 uçakla, 4.000 civarında havaalanına hizmet vermektedir.
• Havayolu taşımacılığında ücretini ödediğiniz takdirde ilgili hizmeti alabiliyorken genel havacılıkta ücreti ödenip alınabilen hava taksi, sıcak hava balonu vb. alanlardan başka, eğitim, paraşütçülük gibi alanlarda sağlıkla ilgili belgeler zorunludur

Genel havacılık taşımacılığı, ticari hava taşımacılığı kapsamında olmayan yolcu ve yük taşımacılığı ile ücret karşılığı olup olmadığına bakılmaksızın yapılacak hava işi ve eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır.

Havayolu işletmelerinin hizmet kapsamında sundukları ve tüketicilerin yararlı bulduğu havayolu ürünü fiziksel bir madde değildir. Havayolu ürünü; emniyet, dakiklik (zamanında varış), uygunluk (havaalanı yakınlık veya koltuk rahatlığı açısından), süreklilik ve frekans sıklığı, kabin hizmetleri, bilet-bagaj ve yer hizmetleri, uçak tipi ve işletmenin imajı da dâhil müşterinin ihtiyaçları doğrultusunda sunulan hizmetlerin tümüne denir.

Havayolu taşımacılığında uçuş öncesi hizmetler;

• Uçuş ve tarife bilgisi talep edilir
• Rezervasyon yaptırılır veya doğrudan bilet satın alınır
• Havalimanına gelinir (varsa güvenlik kontrolü)
• Uçuş için biniş kartı ve (varsa) bagaj işlemleri yapılır
• Kimlik kontrolü yapılır (dış hatlarsa pasaport)

Havayolu taşımacılığında uçuş sırasında ve sonrasında sunulan hizmetler;

• Kimlik kontrol işlemleri yapılır
• Uçağa alım işlemleri yapılır
• Kabin içi hizmetleri (varsa) alınır
• Uçaktan ayrılma işlemi tamamlanır
• Dış hat ise pasaport kontrolünden geçer
• Yolcu (varsa) bagajları teslim alır
• Havalimanından ayrılma işlemi gerçekleşir

Havayolu ürününün bileşenleri;

• Fiyat ile İlgili Bileşenler
• Tarife ile İlgili Bileşenler
• Konfor ile İlgili Bileşenler
• Hizmet Sunumunun Uygunluğu
• Havayolu İşletmesinin İmajı ile İlgili Bileşenler

Tarife ile İlgili Bileşenler, Bu bileşen grubunun en önemli ve en temel bileşeni kuşkusuz toplam seyahat süresidir. Bunun yanı sıra uçuşun mevsimi, ayı, günü, sıklığı, kalkış ve varış saatleri, uçuş ağının büyüklüğü ve genişliği (sunulan şehir-çiftlerinin sayısı), bağlantılı uçuşların uygunluğu, kalkış ve varış havaalanları, uçuşun doğrudan olup olmaması, tercih edilen uçuş yolu, zamanında kalkış performansı gibi uçuşun tarife temelli parçalarından oluşmaktadır.

Konfor ile İlgili Bileşenler, Bunlardan ilki; koltukların tipi, koltuklar arası mesafe, tuvaletlerin sayısı, kabin içinde yer alacak sınıfların sayısı, kabinin ferahlığı ve görüntüsü gibi kabin içi tasarımına ilişkin bileşenlerdir. İkinci bileşen grubu, uçuş sırasında gerçekleşen kabin içi hizmetleri kapsar. Bunlar; yiyecek-içecek servisi, bunların miktarı ve çeşitliliği, ikramın lezzeti, kabin görevlilerinin sayısı, bunların tutum ve davranışları, uçuş esnasında film gösterileri gibi unsurlardır. Diğer bir bileşen grubu, havaalanlarındaki özel bekleme salonları, bilet kontrol işlemlerinin kalitesi gibi yolculara yerde verilen hizmetlerden oluşur.

• Havayolu taşımacılığı ürünü, talepte meydana gelen dalgalanmalar karşısında sonradan sunulmak üzere depolanamaz. Diğer bir ifade ile uçakta boş koltuk varsa ve uçağın kalkış zamanı gelmişse bu durum uçağın boş koltuklardan dolayı gelirlerinin azalmasına neden olur ve bu durum söz konusu uçuş için telafi edilemez.
• Havayolu taşımacılığında hizmet kişiseldir. Yani sunulan hizmet her yolcu tarafından farklı algılanabilir. Örneğin, aynı uçuş için bilet almış iki kişinin uçuşla ilgili görüşleri birbirinden çok farklı olabilir. Bu durum kişilerin havayolu taşımacılığı hizmetini nasıl algıladıklarına ve daha önceki tecrübelerine bağlı olarak değişebilir.
• Diğer ürünlerden farklı olarak sunulan kötü hizmetin telafisi söz konusu değildir. Diğer bir ifade ile havayolu işletmesi herhangi bir uçuşta kötü hizmet sunmuşsa aynı uçuş için bunun telafisi yapılamaz.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde kalitenin hizmet sunumundan önce sınanması çok zordur. Bunun yanı sıra satışı yapılmadan önce satılan ürünün test edilme olanağı da yoktur.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünün sunumu kesin değildir. Teknik aksaklıklar ya da meteorolojik şartlarda yaşanan olumsuzluklar nedeniyle hizmet sunumu yapılmayabilir. Yani uçuş gerçekleşmeyebilir.
• Havayolu taşımacılığı hizmetinde ürünler büyük miktarda üretilmektedir. Dolayısıyla tek tek ürün sunumu söz konusu değildir.

Havayolu pazarında seyahat edilen yerlerle ilgili konumsal tanımlamalar söz konusudur. Yaygın olarak kullanılan gösterim “şehir çifti pazarı” ya da “havaalanı çifti pazarı” şeklindedir. Daha basit bir ifade ile iki şehir arasında havayoluyla yapılan yolculuk, şehir çifti pazarında gerçekleştirilmiş bir yolculuktur. Ancak bazı şehirlerde birden fazla havaalanı olduğundan şehir-çifti yerine havaalanı çifti tanımlaması da kullanılmaktadır.

• Küçük tüketici gruplarının birbiri ile alakalı ortak özellikleri bulunur ve pazar buna göre bölümlendirilir. Örneğin havayolu pazarı; seyahat amacına göre (iş, tatil, kişisel), seyahat edenlerin bir takım özelliklerine göre (yaş, cinsiyet, meslek, gelir, uçuş deneyimi) bölümlendirilir. Seyahatin taşıdığı özelliklere göre (seyahat süresi, uçuşun gerçekleştiği saat dilimi, haftanın hangi günü yapıldığı, hangi mevsim yapıldığı) ve kalma süresine göre (aynı gün, bir gecelik kalma süresi ya da tatil amaçlı) bölümlendirilir.
• Bir önceki maddede geçen özelliklere göre pazar bölümlendirilir ve her kesim taşıdığı özellikler göz önünde bulundurularak ilgili bölümle ilişkilendirilir.
• Hedef pazarın seçimi, pazar bölümlendirmeleri arasında havayolu işletmesinin hedefleri ve yetenekleriyle en tutarlı olan bölümlendirmenin seçilme işlemi yapılır.

Havayolu pazar bölümlendirmede kullanılan ölçütler; seyahatin yapılış amacı, seyahatin uzunluğu ve seyahati yapan kişilerin kültürel özellikleri şeklinde sıralanabilir.

Havayolu pazar bölümlendirmesinde yolcuların gereksinimleri;

• Uçuş sıklığı ve zamanlama
• Havaalanının konumu ve havaalanına ulaşım
• Esnek uçuş olanakları
• Sık uçan yolcu programları
• Havaalanında sunulan hizmet
• Uçuş esnasında verilen hizmetler

Havayolu taşımacılığında arz ve talep ölçüm göstergeleri;

• Arz edilen koltuk kilometre – AKK (Available seat kilometers - ASK)
• Arz edilen ton kilometre – ATK (Available ton kilometers - ATK)
• Ücretli yolcu kilometre –ÜYK (Revenue passenger kilometers-RPK)
• Ücretli ton kilometre – ÜTK (Revenue ton kilometers - RTK)

AKK, havayolu işletmesinin üretip pazara arz (sunacağı) edeceği havayolu hizmet miktarının ölçülmesi için kullanılır. Satışa sunulan bir koltuğun muhtemel yolcusunu kaç km öteye taşıyacağı anlamına gelir. Günlük AKK miktarı gün içindeki uçuş sayısının koltuk kapasitesi ve uçuş uzunluğu ile çarpılması ile hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen kilometre yerine mil de kullanılır.

Ücretli yolcu kilometre –ÜYK (Revenue passenger kilometers-RPK): Ücret karşılığı taşınan tüm yolcuların kilometre cinsinden kat ettikleri mesafeyi vermektedir. Ücret karşılığında taşınan yolcu sayısının uçuş mesafesi ile çarpımıyla hesaplanır. Uçuş mesafesinin ölçümünde bazen km yerine mil de kullanılır. Pazara arz edilmiş olan üretim miktarının satılan bölümünü başka bir deyişle talep edilmiş kısmını ifade etmektedir.

Doluluk oranı, pazara arz edilen kapasitenin ne kadarının satıldığını gösteren ve % oranı ile ifade edilen bir verimlilik ölçüm göstergesidir.

Havayolu işletmelerinin sundukları hizmete duyulan talep, fiyat ve fiyat dışı bir takım
belirleyiciler tarafından etkilenir. Havayolu taşımacılığı sektöründe talebin temel belirleyicileri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
• Bilet fiyatları,
• Yolcuların finansal durumu ve gelir seviyeleri,
• Rakiplerin ve ikame ulaşım araçlarının fiyatları,
• Belirli bir pazardaki yolcu sayısı,
• Gelecekte yolcuların fiyat ile ilgili beklentileri,
• Ekonomik koşulların durumu,
• Yolcu tercihleri,
• Müşteri bağlılığı,
• Uçuşta sağlanan kolaylıklar,
• Uçuş sıklığı,
• Havacılık emniyet düzeyi,
• Sıra dışı gelişen salgın hastalıklar (örneğin SARS salgını) veya terör saldırıları
(örneğin 11 Eylül saldırıları) gibi durumlar.

Havayolu talebini etkileyen faktörler şu şekilde sınıflandırılabilir: Demografik, coğrafi, ekonomik, sosyokültürel, havayolu ürünü bileşeni özellikleri ve havayolu ürününün ikame ürünlere göre durumudur.

Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomilerinden yararlanılması aşamasında temel prensip olarak üretim miktarında meydana gelen artışa bağlı olarak uzun dönemde ortalama maliyetlerin düşüş eğilimine girmesidir. Havayolu taşımacılığında ölçek ekonomisinden yararlanan işletmeler daha fazla üretim gerçekleştirerek yani yaptıkları sefer sayılarını ve ÜYK değerini artırarak maliyetlerini düşürme olanağı elde edebilirler. Havayolu işletmeleri, ölçek ekonomilerinden faydalanmaları için, uçuş gerçekleştirdikleri şehir çiftlerini ve bu şehir çiftleri arasında gerçekleştirilen uçuş sıklığını arttırmaları ve mümkünse uzun mesafeli uçuşlar geçekleştirmeleri gerekmektedir.

Kapsam ekonomisi ise işletmelerin kaynaklarını birden çok ürüne paylaştırmalarıyla birim maliyetin azaltılması anlamına gelmektedir. Yani ürünlerin aynı yerde, marka altında ya da işletmede üretilmeleri maliyet üstünlüğü sağlayacaktır.

Havayolu taşımacılığı sektörünün özellikleri;

• Ölçek ve kapsam ekonomileri
• Oligopolistik pazar özellikleri
• Kapasite yönetiminin güçlüğü
• İşgücü ve yakıt maliyetlerinin yüksekliği
• Serbestleşme liberalleşme ve özelleştirme