Çekişmesiz yargı, hukukun, mahkemelerce, Kanun’da belirtilen üç ölçütten birine veya birkaçına göre bu yargıya giren işlere uygulanmasıdır. Bu üç ölçüt şu şekilde sıralanmaktadır:

1. İlgililer arasında uyuşmazlık olmayan hâller.

2. İlgililerin, ileri sürülebileceği herhangi bir hakkının bulunmadığı hâller.

3. Hâkimin resen harekete geçtiği hâller.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 382. maddesinde örnek olarak çekişmesiz yargı işleri sayılmıştır. Kanun’da sayılanlar dışında da yukarıda belirtilen üç ölçütten birine veya birkaçına giren işler varsa bunlar da çekişmesiz yargı işi olarak kabul edilecektir. Çünkü 382. maddedeki sayım sınırlayıcı değil, örnekleyici bir sayımdır.

Kişiler hukukundaki çekişmesiz yargı işleri şunlardır:

• Ergin kılınma

• Ad ve soyadın değiştirilmesi

• Ölüm karinesi sebebiyle (ilgili yerin mülki amirinin emriyle) nüfus kütüğüne ölü kaydı düşülen kişinin sağ olduğunun tespiti

• Gaiplik kararı

• Kişisel durum sicilindeki kaydın düzeltilmesi

Eşya hukukundaki çekişmesiz yargı işleri şunlardır:

• Taşınmaz üzerinde taraf oluşturulmasına ve hak ihlaline sebebiyet vermeyecek düzeltmelerin yapılması

• Taşınmaz rehninde alacaklı için kayyım tayini

Borçlar hukukundaki çekişmesiz yargı işleri şunlardır:

• Yetkisi sona eren temsilcinin temsil belgesini mahkemeye teslimi

• Borçluya ifa veya teminat göstermesi için süre verilmesi

• Tevdi mahallî belirlenmesi veya tevdi edilemeyecek eşyanın satılması

• Alacaklısı ihtilaflı olan borcun mahkemeye tevdi • Ayıplı hayvanın bilirkişi tarafından muayenesi

• Mesafeli satımlarda ayıbın tespiti veya ayıplı malın satılmasına izin verilmesi

• İşçiye kârdan hisse verilmesini öngören iş sözleşmesinde, mahkemenin işverenin hesaplarını inceleyecek bir kişi tayin etmesi

• Eser sözleşmesinde eserin ayıplı olup olmadığının bilirkişiye tespit ettirilmesi

• Satılmak için komisyoncuya gönderilen eşyanın hasarının tespiti

• Komisyoncu elindeki malın açık artırma ile satışına izin verilmesi

Çekişmesiz yargı işlerinde görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadığı sürece sulh hukuk mahkemesidir.

Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenmiş çekişmesiz yargı işlerinde görevli mahkeme asliye ticaret mahkemesidir. Aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın asliye ticaret mahkemesi tüm ticari nitelikteki çekişmesiz yargı işlerine bakmakla görevlidir.

Çeşitli kanunlardaki çekişmesiz yargı işleri şunlardır:

• Nüfus kütüklerinin sayfa birleşim yerlerinin asliye hukuk mahkemesince mühürlenmesi

• Noterlerin göreve başlarken mahkemede yemin ettirilmeleri

• Noter evrak ve defterlerinden alınarak başka yere gönderilecek örneklerin mahkeme tarafından tasdiki

• Kamu görevlilerinin mahkeme huzurunda kanunen yemin etme zorunluluğunun öngörüldüğü diğer durumlar

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 382. maddesinde sayılan örnek işler yanında, diğer kanunlarda da çekişmesiz yargı işlerinin düzenlendiği görülür. Örneğin, Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu’nun 18. maddesine göre, şartlar oluşmuşsa taraflar arabuluculuk faaliyeti sonunda bir anlaşmaya varırlarsa bu anlaşma belgesinin icra edilebilirliğine ilişkin şerh verilmesini talep edebilirler. İcra edilebilirlik şerhinin verilmesi, çekişmesiz yargı işidir.

Çekişmesiz yargı işlerinde, niteliğine uygun düştüğü ölçüde basit yargılama usulü uygulanır. Çekişmesiz yargı işlerine ilişkin dilekçeler dava dilekçesine benzer şekilde yazılsa da dava dilekçesinden farklıdır. Özellikle çekişmesiz yargıda kural olarak taraflar arasında bir uyuşmazlık olmadığı için davacı ve davalı terimleri yerine ilgili terimi kullanılmaktadır. İlgili kavramı, mahkemeden talepte bulunan ve usul işlemlerini yapan şeklî ilgili yanında, esas olarak mahkemenin kararıyla hukuki durumları etkilenen maddi ilgili olarak anlaşılmaktadır. Örneğin, velayetin kaldırılmasında üçüncü kişiler mahkemeye başvurmuşsa başvuranlar şeklî ilgili; anne, baba ve çocuk maddi ilgilidir. Çekişmesiz yargının çekişmeli yargıdan (dava) en önemli farkı, taraf (davacı-davalı) kavramının olmaması, ilgili kavramının kullanılmasıdır. 

Çekişmesiz yargı işlerinde yetkili mahkeme, Kanun’da aksine hüküm bulunmadıkça, çekişmesiz yargı işleri için talepte bulunan kişinin veya ilgililerden birinin oturduğu yer mahkemesidir.

Geçici hukuki korumaların amacı, davacı nihai korumaya ulaşıncaya yani dava veya icra takibi sonuçlanıncaya kadar dava konusunu veya borçlunun malvarlığını mevcut hâliyle korumaktır.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda düzenlenen delil tespitinde amaç, ileride açılacak davada veya açılmış davada henüz incelenme sırası gelmemiş olan delilin mevcut durumuyla tespit edilerek sonradan kullanılabilmesini sağlamaktır.

Geçici hukuki korumaların özelliği ve davadan farkı, kural olarak geçici hukuki korumalarda tam ispatın aranmaması, yani hâkimin yaklaşık ispatla yetinmesi ve karşı taraf dinlenmeden de karar verilebilmesidir. Geçici hukuki korumalar, dava veya icra takibinden önce talep edilebileceği gibi, dava veya icra takibi sırasında da henüz karar kesinleşmeden veya takip sonuçlanmadan önce de talep edilebilir.

Dava dilekçesinde aşağıdaki hususlar bulunur:

• Mahkemenin adı

• Davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri

• Davacının Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası

• Varsa tarafların kanuni temsilcilerinin ve davacı vekilinin adı, soyadı ve adresleri

• Davanın konusu ve malvarlığı haklarına ilişkin davalarda, dava konusunun değeri

• Davacının iddiasının dayanağı olan bütün vakıaların sıra numarası altında açık özetleri

• İddia edilen her bir vakıanın hangi delillerle ispat edileceği

• Dayanılan hukuki sebepler

• Açık bir şekilde talep sonucu

• Davacının, varsa kanuni temsilcisinin veya vekilinin imzası.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 119. maddesinin 1. fıkrasının h bendinde davacının, varsa kanuni temsilcisinin veya vekilinin imzası zorunlu unsurlar arasında düzenlenmiştir.

Güvenli elektronik imza, 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nda ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Elektronik İmza Kanunu’nun 4. maddesine göre, güvenli elektronik imza;

• Münhasıran imza sahibine bağlı olan,

• Sadece imza sahibinin tasarrufunda bulunan güvenli elektronik imza oluşturma aracı ile oluşturulan,

• Nitelikli elektronik sertifikaya dayanarak imza sahibinin kimliğinin tespitini sağlayan,

• İmzalanmış elektronik veride sonradan herhangi bir değişiklik yapılıp yapılmadığının tespitini sağlayan elektronik imzadır.

Davanın açılma zamanı, maddi hukuk bakımından, özellikle zamanaşımı ve hak düşürücü sürenin korunması açısından önemlidir; bundan başka, davanın açılmasıyla maddi hukuk bakımından, davalının temerrüde düşmesi, şahısvarlığı haklarının malvarlığı hakkına dönüşmesi ve iyiniyetin ortadan kalkması sonuçları da doğacaktır. Medeni usul hukuku bakımından dava açılmasının sonuçları ise mahkemenin davayı inceleme zorunluluğu, derdestlik, davanın açıldığı tarihe göre dava şartlarının incelenmesi, ihtiyati tedbir ve ihtiyati haczin korunması ve davayı geri alma yasağı olarak sıralanmaktadır.

Dava, dava dilekçesinin kaydedildiği tarihte açılmış sayılır.

Dava dilekçesi; tevzi bürosu, ön büro veya tevzi işiyle görevlendirilen yazı işleri personeline teslim edilir.

Cevap dilekçesinde aşağıdaki hususlar bulunur:

• Mahkemenin adı

• Davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri; davalı yurt dışında ise açılan dava ile ilgili işlemlere esas olmak üzere yurt içinde göstereceği bir adres

• Davalının Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası

• Varsa, tarafların kanuni temsilcilerinin ve davacı vekilinin adı, soyadı ve adresleri

• Davalının savunmasının dayanağı olan bütün vakıaların sıra numarası altında açık özetleri

• Savunmanın dayanağı olarak ileri sürülen her bir vakıanın hangi delillerle ispat edileceği

• Dayanılan hukuki sebepler

• Açık bir şekilde talep sonucu

• Davalının veya varsa kanuni temsilcisinin yahut vekilinin imzası

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda sayılmasa da, cevap dilekçesinde dosya esas numarası da yer alır.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 130. maddesine göre, cevap dilekçesinde bulunması gereken unsurlardan, mahkemenin adı; davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri; davalı yurt dışında ise açılan dava ile ilgili işlemlere esas olmak üzere yurt içinde göstereceği bir adres; davalının Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası; varsa, tarafların kanuni temsilcilerinin, davacı ve davalı vekilinin adı, soyadı ve adresleri ile davalının veya varsa kanuni temsilcisinin yahut vekilinin imzasının cevap dilekçesinde eksik olması hâlinde, bunun giderilmesi için hâkim tarafından bir haftalık süre verilir; eksikliğin bu süre zarfında da giderilmemesi hâlinde cevap dilekçesi verilmemiş sayılır.

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 130. maddesine göre verilen süre içinde eksiklikler tamamlanmazsa cevap dilekçesi verilmemiş sayılır. Cevap dilekçesi vermemiş sayılan davalı, artık Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 128. maddesindeki sonuca katlanmak zorunda kalacaktır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 128. maddesine göre, “Süresi içinde cevap dilekçesi vermemiş olan davalı, davacının dava dilekçesinde ileri sürdüğü vakıaların tamamını inkâr etmiş sayılır.”

Burada, cevap dilekçesi verilmemiş sayılmasının sonucu, davanın kabulü veya davacının ileri sürdüğü vakıaların ikrarı anlamına gelmemekte; aksine davacının dava dilekçesinde ileri sürdüğü vakıaların tamamını davalının inkâr ettiği anlamına gelmektedir.

Cevap dilekçesini verme süresi, dava dilekçesinin davalıya tebliğinden itibaren iki haftadır. Kanunda belirtilen cevap süresi kesin süredir. Ancak durum ve koşullara göre, cevap dilekçesinin bu süre içinde hazırlanmasının çok zor yahut imkânsız olduğu durumlarda, yine bu süre zarfında mahkemeye başvuran davalıya, bir defaya mahsus olmak ve bir ayı geçmemek üzere ek bir süre verilebilir. 

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda belirtilen basit yargılama usulüne tâbi dava ve işler şunlardır: 

• Sulh hukuk mahkemelerinin görevine giren dava ve işler

• Doğrudan dosya üzerinden karar vermek konusunda kanunun mahkemeye takdir hakkı tanıdığı dava ve işler

• İhtiyati tedbir, ihtiyati haciz, delil tespiti gibi geçici hukuki koruma talepleri ile deniz raporlarının alınması, dispeççi atanması talepleri ve bunlara karşı yapılacak olan itirazlar

• Her çeşit nafaka davaları ile velayet ve vesayete ilişkin dava ve işler

• Hizmet ilişkisinden doğan davalar

• Konkordato ve sermaye şirketleri veya kooperatiflerin uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılmasına ilişkin açılacak davalar

• Tahkim hükümlerine göre, mahkemenin görev alanına giren dava ve işler

• Diğer kanunlarda yer alan ve yazılı yargılama usulü dışındaki yargılama usullerinin uygulanacağı belirtilen dava ve işler

Ayrıca kanunlarda basit yargılama usulünün uygulanacağı açıkça düzenlenmiş olabilir. Örneğin:

• Miktar veya değeri yüzbin Türk lirasını geçmeyen ticari davalarda (asliye ticaret mahkemelerinde) basit yargılama usulü uygulanır

• Tüketici mahkemelerinde görülecek davalar Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun basit yargılama usulüne ilişkin hükümlerine göre yürütülür (TKHK m. 73/4).

• İş mahkemelerinde basit yargılama usulü uygulanır (İş MK m. 7/1).

• İcra mahkemesine arzedilen hususlar ivedi işlerden sayılır ve bu işlerde basit yargılama usulü uygulanır. 

Basit yargılama usulü dilekçeler aşaması, dava dilekçesi ve cevap dilekçesinden oluşmaktadır. Taraflar basit yargılama usulünde cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçesi veremezler.

Bireysel başvuru, temel hak ve özgürlüklerin kamu gücü tarafından ihlal edilmiş olması hâlinde başvurulacak bir yoldur. Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve buna ek Türkiye’nin taraf olduğu protokoller kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir.

Bireysel başvuru hakkı herkese tanınmıştır. Bireysel başvuru, güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Ancak yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz. Bireysel başvuru, bizzat başvurucu, kanuni temsilcisi ya da avukatı tarafından yapılabilir.

Bireysel başvuru, başvuru yollarının tüketildiği tarihten; başvuru yolu öngörülmemişse ihlalin öğrenildiği tarihten itibaren 30 gün içinde yapılır. Usulünce hazırlanan başvuru formu, harç tahsil makbuzuyla birlikte belirtilen yerlere teslim edildiğinde başvurucu ya da temsilcisine alındı belgesi verilir ve bu tarih, başvurunun yapıldığı tarih olarak kabul edilir. Ancak haklı bir mazereti sebebiyle 30 günlük süre içinde başvuramayanlar, mazeretin kalktığı tarihten itibaren 15 gün içinde ve mazeretlerini belgeleyen delillerle birlikte başvurabilirler. Anayasa Mahkemesi, öncelikle başvurucunun mazeretinin geçerli görülüp görülmediğini inceleyerek talebi kabul veya reddeder.