Reel gelir, belirli bir dönemde nominal gelirin ilgili dönemin fiyat endeksine bölünmesi ile elde edilir.

Kapalı ve açık model

Birinci modelde yurtiçindeki hanehalklarının ve firmaların, yurtiçinde üretilmiş olan mallara yaptıkları tüketim ve yatırım harcamalarına yer vererek toplam gelir dengesinin oluşumu incelenmektedir. Bu incelemeyi yaparken, kamu harcamalarını ve dış ticareti konu dışında bırakılıp, birinci model kamunun yer almadığı dışa kapalı model olarak adlandırılmaktadır. İkinci modelde kamu harcamalarına da yer verilip, ancak dış ticaret yine modelin dışında bırakılmaktadır. Bu modele de, kamunun yer aldığı dışa kapalı model adı verilmektedir.

Dışa kapalı ekonomide toplam harcamalar (AE) hane halklarının tüketim harcamaları (C) ve firmaların (girişimcilerin) planlanan yatırım harcamalarından (I) oluşur:

AE ? C + I

Bir ekonomide makroekonomik dengenin var olabilmesi için gelir ve harcamaların birbirine eşit olması gerekir.

Y = C + I

Y > C + I durumunda çıktı (gelir) planlanmış toplam harcamalardan büyüktür. Firmalar sattıkları ürünlerden fazlasını satmayı planladıklarında planlanmamış stoklarda bir artış oluşur, üretim düşer. Stok yatırımları, planlanan yatırımlardan daha büyüktür. Yani planlanan ve gerçekleşen yatırımlar eşit değildir.

Çarpan: Bir ekonomide reel toplam çıktının denge düzeyindeki değişiminin, dışsal değişkendeki değişime oranı olarak tanımlanır.

Kamu harcamaları (G) ve net vergi gelirleri (T). Devlet çeşitli işlerin yürüyebilmesi için kırtasiye malzemeleri, gıda maddeleri, giyim eşyaları, mobilya vb. gibi nihai tüketim harcamaları yapar, görevlendirdiği personeline (memur ve işçi) ücret öder, alt yapı (baraj, yol, havaalanı vb.) oluşturmak için yatırım yapar. Bunlar kamunun cari ve yatırım harcamalarıdır. Bunun yanında devlet, ulusal gelirde bir mal ve hizmet karşılığı olmaksızın da bazı kesimlere ödemelerde bulunur. Örneğin işsizler için işsizlik ödeneği, emeklilerin maaşları vb. gibi. Bu tür giderlere de transfer harcamaları (TR) diyoruz. Devlet tüm giderlerini karşılamak için çeşitli bütçe gelirleri elde eder. Kamunun en önemli gelir kaynaklarından birisi vergilerdir (TA).

Hanehalklarının devlete yaptığı vergi ödemesi ile devletten aldığı transfer ödeneklerini dikkate alırsak, harcanabilir gelire (YD) ulaşırız:

YD=Y–(TA–TR) TA–TR terimine net vergi geliri (T) adını veriyoruz:

T=TA–TR Buna göre, harcanabilir geliri şöyle de yazabiliriz:

YD=Y–T

kamunun da yer aldığı kapalı bir ekonomi için toplam harcamaları yazalım:

AE = C + I + G

Denge gelir düzeyini belirlemek için toplam geliri, toplam harcamalara eşitlememiz gerekir:

Y = AE › Y = C + I + G

Denk bütçe çarpanı, toplam gelir düzeyindeki değişimin kamu harcamalarındaki değişime oranının 1’e eşit olmasıdır.

Ödemeler dengesi iki ana kalemden oluşur: Cari işlemler dengesi ve sermaye ve finans işlemleri dengesi. Ödemeler bilançosu içinde yer alan işlemler çift kayıt sistemiyle kaydedilir. Cari işlemler hesabındaki her hareket (+ ya da –), karşılığında ters yönde sermaye ve finans hesapları kalemine kaydedilir. Cari işlemler hesabının en önemli alt kalemi yurtdışıyla mal alım-satımı, yani ihracat (X) ve ithalattır (M). İhracat (dışsatım), yurtdışına mal satılmasıdır ve dolayısıyla ülkeye döviz kazandırıcı bir işlemdir. Ülkeye döviz kazandıran işlemler bilançoya (+) olarak işlenir (alacak kaydı). Bu nedenle ihracat geliri, ödemeler bilançosunun cari işlemler hesabına (+) olarak kaydedilir. İthalat (dış alım) ise yurtdışından mal alınması olduğundan, ülkeden yurtdışına doğru bir döviz çıkışı anlamına gelir ve bu nedenle cari işlemler hesabına (–) olarak kaydedilir (borç kaydı). Ödemeler bilançosunun ikinci ana kalemi sermaye ve finans hesabıdır. Sermaye ve finans hesabı, cari işlemler hesabına karşılık olarak denkleştirici bir görevi yerine getirir. Eğer bir istatistiki ya da ölçme hatası yoksa esnek döviz kuru sistemi altında her cari işlemin karşılığı sermaye ve finans hesabındaki bir hareketle (kayıtla) denkleşir. Dolayısıyla bu iki ana kalemin toplamı sıfır olur. 

İhracat, yabancıların yurtiçinde üretilen mallara olan talebini, ithalat ise yurtiçindeki hanehalklarının ya da firmaların yurtdışında üretilen mallara olan talebini ifade eder. Bu nedenle yurtiçindeki talebin toplam düzeyini net olarak belirlemek istersek, ithalatı toplam talepten (harcamalardan) düşmemiz gerekir. Buna göre, dışa açık bir ekonominin toplam harcamalarını şöyle yazabiliriz:

Y=AE ? C + I + G + X

Eğer ekonomide fiyatlar değişiyorsa, sahip olduğunuz varlıkların değeri, yani satın alma gücü de değişiyor demektir. Örneğin ekonominin fiyatlar genel düzeyi yükseldiğinde, servetinizin satın alabileceği mal miktarında bir azalma olacak demektir.Yani veri nominal toplam geliri düzeyinde, toplam tüketim harcamaları azalır; tersi durumda toplam tüketim harcamaları artar. Nominal toplam gelir (nominal GSYH) düzeyini sabit tutmamıza karşın, fiyatlar genel düzeyindeki değişimlerin reel toplam gelir (reel GSYH) değiştireceğine dikkat edelim. Nominal toplam gelir düzeyi sabitken fiyatlar genel düzeyi artarsa reel toplam gelir düzeyi azalır ya da fiyatlar genel düzeyi düşerse tersi olur. 

Ekonominin genel fiyatlar düzeyinin yükselmesi satın alma gücünün düşmesi anlamına gelir ve toplam harcamalar azalır; fiyatlar genel düzeyi düşerse toplam talep düzeyi artar. Bu nedenden dolayı, fiyatlar genel düzeyindeki bir yükselme ekonomideki toplam tüketim düzeyinin ve dolayısıyla da toplam talep düzeyinin düşmesi anlamına gelir.

Merkez Bankasının genişletici (para arzının artırılması) bir para politikası izlemesi durumunda faiz oranları düşer. Düşen faiz oranları, yatırım harcamalarının ve dolayısıyla toplam harcamaların artmasına neden olur. Daraltıcı ( para arzının azaltılması) para politikasında ise tersi yönde gelişmeler olur.

Para politikasının toplam talep üzerinde ne ölçüde etkili olacağı faiz oranlarının para politikasına olan duyarlılığına, yatırım harcamalarının faiz oranına duyarlılığına ve harcama çarpanının büyüklüğüne bağlıdır. Faiz oranlarındaki değişim yalnızca para politikasına bağlı değildir.

Döviz kurları sabitken, bir A ülkesinin ihraç ettiği malların fiyatları aynı malları üreten ve satan diğer ülkelere göre yükseliyorsa, dış dünyada A ülkesinin malına olan talep azalacak (dolayısıyla A ülkesinin ihracatı düşecek), göreli fiyatları düşük kalan ülkelerin ihracatı artacaktır.

Döviz kurları sabitken, örneğin Türkiye’nin Almanya’ya ihraç ettiği malların fiyatlarının Almanya’da üretilen ve satılan aynı malların fiyatlarına göre yükselmesi, Türkiye’nin ihracatını azaltıcı etki yapar. Eğer aynı malları Almanya Türkiye’ye ihraç ediyorsa, Türkiye’nin Almanya’dan yaptığı ithalat artar. Bu durumda Türkiye’nin net dış ticareti (NX=X–M) azalacağından, toplam harcaması düşer.

Sabit döviz kuru sisteminde hükümet döviz kurunu esnek döviz kuru sisteminde oluşabilecek değerin üzerinde belirler ve uygularsa, bu fiyattan döviz arzı döviz talebini aşacağından, ülke bir ödemeler dengesi açığı, aksi durumda da ödemeler dengesi fazlası ile karşılaşır. Hükümet, esnek döviz kuru sistemindeki denge fiyatın üzerinde belirlediği kuru bu düzeyde tutabilmek için, döviz fazlalıklarını satın alacak, yani rezervlerini artıracaktır. Denge fiyatının altındaki bir kur değerini sabit tutabilmek için de yukarıdakinin tersini yapacak, yani piyasaya döviz satacak, rezervlerini azaltacaktır. Ancak hükümetin elindeki döviz rezervi yetersizse ve rezervleri artırmak istiyorsa, sürekli bir devalüasyon politikası izleyecektir. Buna göre, sabit döviz kuru sistemi uygulayan bir ülke hükümeti ödemeler dengesi açıklarını devalüasyon, fazlalarını da revalüasyon politikasıyla çözmeye çalışır.

Döviz arz ve talebindeki değişimlerin etkisiyle döviz fiyatlarının yükselmesine dövizin değer yitirmesi, düşmesine de dövizin değer kazanması diyoruz. Sabit döviz kuru sisteminde Para yetkilileri ya da hükümet döviz fiyatlarını doğrudan belirler. Bu nedenle ekonomide serbestçe işleyen bir döviz piyasası yoktur. Para yetkilileri ya da hükümetin döviz fiyatını artırmasına devalüasyon (döviz kurunun değerini düşürme), düşürmesine de revalüasyon (döviz kurunun değerini yükseltme) diyoruz. Gözetimli döviz kuru sisteminde para yetkilileri döviz kuru piyasasının sınırlı bir esneklikle çalışmasına izin verirler. Saptadıkları alt ve üst bantlar arasında döviz kurunun piyasa tarafından oluşumuna izin verirler, bu bantların dışına çıkılması durumlarında piyasaya döviz sürerek-çekerek müdahalelerde bulunurlar.

İkiz açık, bütçe açığı ve dış ticaret açığının birlikte görülmesi durumudur.

Toplam gelir, yurtiçinde üretilmiş olan mallara doğrudan harcanabilir. Buna enjeksiyonlar adını veriyoruz. Yani yurtiçinde ya da yurtdışında elde edilmiş olan toplam gelir, doğrudan harcama biçiminde ekonomiye enjekte edilmekte, yani harcama döngüsüne katılmaktadır. Dışa açık ekonomide yurtiçinde üretilen mallara yönelik dört ana harcama (enjeksiyon) kalemi şöyledir: Yurtiçindeki hanehalklarının tüketimi (C), yurtiçindeki yatırım harcamaları (I), kamu harcamaları (G) ve yurtdışında yaşayanların yapacağı harcamalar, yani ihracat (X).

toplam gelirin yurtiçinde üretilen mallara harcanmayan kısmıdır. Bu tür gelir kullanımları nedeniyle gelirin bir kısmı harcama döngüsünün dışına kaydırılmaktadır. Hanehalklarının tasarruf­ları (S), devlete ödenen net vergi (T) ve yurtdışında üretilmiş olan malların satın alınması, yani ithalat (M). Bunların toplamına da sızıntılar adını veriyoruz. Sızıntı terimini kullanma nedenimiz, bu şekildeki kaynak kullanımının doğrudan GSYH yaratma sürecine katılmamalarıdır.

Hanehalkları, geleceklerini güvence altına almak amacıyla tasarruf­larını artırdıkları zaman, tasarruf paradoksu adını verdiğimiz ilginç bir durum ortaya çıkar. Tasarruflardaki bir artış sonucu, tasarruf eğrisi S0’dan S1’e doğru kayar. Bunun sonucunda, tüketim azalır ve çarpan etkisiyle denge milli gelir düzeyi Y0’dan Y1’e düşer. Hanehalklarının tasarruf­larını artırma arzusuna karşın ekonomide hem çıktı hem de gelir düzeyinde bir azalma yaşanmış ancak tasarruf­lar aynı düzeyde kalmıştır. Halbuki yaygın inanca göre tasarruf­larımızı artırmamız, gelirimizi de artırmamızı sağlayacaktır. Ancak bu, bireysel tasarruf­lar için geçerlidir. Eğer planlanan yatırımların sabit olmadığını, hanehalklarının yaptıkları tasarruf­ların bir kısmının yatırımlara aktarıldığını varsayarsak, gelir düzeyindeki düşme daha az olacaktır. Bu durumda, tasarruf paradoksunun oluşma şiddeti, tasarruf­ların ne ölçüde yatırımlara aktarıldığına bağlıdır. Tasarruf­lar ne kadar çok yatırımı finanse ederse, denge toplam gelirin azalma şiddeti o ölçüde düşük olacaktır.