Yıllara yaygın inşaat taahhüt ve onarım işletmeleri faaaliyetlerini ihale yoluyla gerçekleştirmektedir. İhale sunulacak rapor, ihaleye konu olan inşaat işinin ta­sarım, tedarik, zaman ve yapım için çeşitli seçeneklerden en uygun olanını tespit ederek parasal değerlerle bütçelenmesi ve planlanmasıdır.

İnşaat işi­nin daha ihale aşamasında tahmini maliyetinin tensip edilmesi gerekir. 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu (KİK) kapsamında tahmini maliyet kavramı yaklaşık maliyet hesabı olarak ifade edilmektedir. Yaklaşık maliyet, mal ve hizmet alımları ile yapım işlerinin ihalesi yapılmadan önce idarece, her türlü fiyat araştırması ya­pılarak katma değer vergisi hariç olmak üzere belirlenir.

İhaleye hazırlanan projenin inşaat sahibi tarafından kabul edilmesi ile inşaat işi; ön tasarım, tasarım, ihale ve satın alma (tedarik), inşaat işinin yapılması ve in­şaat işinin kesin kabulünden sonraki işlemler gibi aşamalardan geçerek inşaat ta­mamlanır.

Yıllara yaygın inşaat işleri, inşaat sahibinin talep ettiği inşaat işini yapılmayı üst­lenen bir taahhüt işletmesinin açılan ihaleye başvurması ile gerçekleşmektedir. İhale; açık ihale usulü, belirli istekliler arasında ihale usulü veya pazarlık usulü yöntemlerinden birisi ile açılabilir.

Yüklenicinin inşaat işine başvurabilmesi için, öncelikle ihale koşullarını sağlayan proje ile ön başvuruda bulunması gerekir. Projede, inşaatın tüm aşamalarını içerecek şekilde kapsamlı bir şekilde hazır­lanmalıdır. Zaman çizelgesi, ağ diyagramları, iş planlaması, iş gücü ve ekipman planlaması, yetki ve sorumluluk planlaması gibi birçok detay maliyet yönetim sis­temi ile birlikte projede ortaya konulmalıdır.

Etkin bir maliyet yönetimi; inşaat sahibinin mali sınırları içinde doğru ve şef­faf bir proje bütçesinin hazırlanmasını ve sözleşmedeki koşullar çerçevesinde maliyet yönetimi tekniklerinin kullanılarak, projenin en ekonomik biçimde plan­lanmasını, tasarlanmasını, yapımını ve yapım sonrası işlerin tamamlanarak ke­sin kabulünün yapılmasını sağlamayı amaçlamaktadır

Yüklenicinin inşaat işine ilişkin sunulan ihale teklifin ciddiyetini ve ihale üstünde kaldıktan sonra sözleşme şartlarına göre işleri yerine getirmele­rini sağlamayı garanti altına almak için teminat alınır.

Kamu ihalelerinde teminat alımı, Kamu İhale Kanunu ile yasallaştırılmıştır. Yüklenici ihaleye girerken tekli­fiyle birlikte ihale bedelinin azami %3’ü oranında geçici teminat tutarını ödemek­le yükümlüdür. İhalenin üstünde kalması durumunda ise ihale bedelinin azami %6’sı oranında kesin teminat tutarını ihale komisyonuna ödemek durumundadır. İnşaat işletmesi sözleşmeyi imzalaması ile ancak geçici teminatını geri alabilmek­tedir (Ayrıntılı bilgi için bu kitabın 1. ünitesine bakınız).

Yapım sürecinde ilk aşama inşaatta çalışma ortamının yaratılmasıdır. Bu amaçla enerji kaynakları sağlanır ve şantiye kurulur. İnşaatın dekapajı sağlandıktan sonra, ilk madde ve malzemelerin depo­lanması, işçilik ve ekipmanların çalışması ile inşaat sözleşmeye uygun bir şekilde tamamlanmaya çalışılır.

Üretimde kullanılan ya da tüketilen tüm ilk madde ve malzemelerin parasal tuta­rına, ilk madde ve malzeme maliyetleri denir. İlk madde ve malzemeler üretimle ilişkileri açısından, direkt ve endirekt ilk madde ve malzeme olmak üzere iki ana gruba ayrılır.

Endirekt malzemeler, inşaat faaliyetinin sürdürülmesi veya inşaat işinde kul­lanılmasına rağmen miktarının tespit edilmesi anlamlı olmayan yardımcı malze­melerden oluşur. Örneğin patlayıcı gereçler inşaatın yapılacağı arsa üzerindeki binaların kontrollü yıkılması için kullanılabilir. Bu nedenle patlayıcılar inşaatın ham maddesini oluşturamaz. Benzer şekilde iş makinelerinin yağı, akaryakı­tı veya yedek parçaları stoklanabilir malzemelerdir. Bu malzemeler de endirekt malzeme niteliğindedir.

Direkt (esas) işçilikler inşaat işinin yaratılmasını ve şekil verilmesini sağlayan in­şaat işçilerinin işletmeye olan maliyetini ifade etmektedir. Dolayısıyla inşaat iş­letmesinin taahhüt ettiği işle direkt bağlantı ve doğrudan ilgili işe işçilik maliyeti yüklenebilir.

İşçilik maliyetleri zaman temeline dayalı olarak hesaplanabileceği gibi, prim veya parça başına ücret sistemlerine dayalı olarak hesaplanabilir. Örneğin iş makinesi ope­ratörü için zaman temeline göre ücret belirlenebilir. Operatörün günlük çalışma saati ile saat ücreti çarpılarak işçilik maliyetine ulaşılabilir. Ancak seramik işçisinin ücreti parça başına ücret sistemi ile hesaplanabilir. Seramik işçisi metretül başına tespit edi­len tutar üzerinden ücret isteyebilir.

İnşaat işinin yapılmasına katkı sağlayan ancak inşaat işini bizzat gerçek­leştirmeyen işçilerin işletmeye olan maliyetidir. Endirekt işçilik maliyeti, direkt işçilik maliyeti dışında kalan ve inşaat işine dolaylı bir şekilde yüklenebilen mali­yetlerdir. Endirekt işçilik, yasalar, sözleşme hükümleri ya da yüklenicinin isteğine bağlı olarak esas ücrete ek olarak yapılan ödemeleri ya da birden fazla inşaat işi için katlanılan işçilik maliyetlerini kapsamaktadır. İkramiye, fazla çalışma ücreti, sosyal yardımlar, sağlık giderleri, izin ücretleri, işçi yollukları, kıdem tazminatı, primler, yükleniciden kaynaklanan boşa geçen zamanlar gibi ödemeler endirekt işçilik olarak kabul edilir.

Direkt ilk madde ve malzeme ile direkt işçilik dışında kalan ve inşaat işiyle ilgi­li olan tüm maliyetler ortak maliyet olarak nitelendirilir. Endirekt malzeme, endirekt işçilik, enerji maliyetler, sigorta, vergi ve harçlar, ceza­lar, aydınlatma, ısıtma, havalandırma, bakım-onarım giderleri, sosyal giderler, mah­keme ve noter giderleri, eğitim giderleri, danışmanlık giderleri, kırtasiye giderleri, amortisman giderleri, haberleşme giderleri, güvenlik giderleri, kira giderleri gibi pek çok hizmetin sunulmasına dolaylı katkı sağlayan maliyet ortak maliyete örnek olarak gösterilebilir.

Taşeron, asıl işveren olan müteahhitten iş alan ve kendi işçileriyle bunu yerine getirmeyi üstlenen alt yüklenici veya alt müteahhittir. İhaleyi üstlenen ana in­şaat taahhüt işletmesiyle sürekli çalışan taşeronlara iç taşeron denir. Dış taşeron veya kapasite taşeronu uzmanlık gerektiren işlerin yapılması için ihtiyaç hâlinde ayrı olarak bir hizmet sözleşmesi ile çalıştırılan taşeronlardır.

İnşaat işletmelerinin üstlendiği yıllara yaygın inşaat ve onarım işlerinden, tamam­ladıkları kısımlar için inşaat sahiplerinden ihale sözleşmesine bağlı olarak alınan bedeller hakediş olarak adlandırılmaktadır. Sözleşme hükümlerine göre hakedişler inşaatın yapımı sırasında belirli dönemler itibarıyla alınabileceği gibi, inşaat işinin tamamlanıp kesin tesliminin gerçekleştirilmesinden sonra da gerçekleşebilir.

İnşaat işinin sözleşme koşullarına göre tamamlanarak inşaat sahibine teslim edilme süreci; kesin hakediş raporlar ve belgelerinin hazırlanması, inşaatın yapı denetim görevlileri veya idare tarafından teknik kontrolünün yapılması, kesin kabul tutanağının onaylanması ve asgari işçilik belgesinin onaylanması şeklinde özetlenebilir.

Yükleniciler taahhütlerinin maliyetini düşürme tekniği olarak işçilik maliyetlerini düşürme yolunu tercih etmektedir. İşçi sayısını azaltma, düşük ücretlerle işçi çalıştırma veya sigortasız işçi çalıştır­ma bunlardan en çok rastlanılanlarıdır. Bu bağlamda bu uygulama sigortasız veya asgari ücretin altında işçi çalıştırmayı engellemeyi amaçlamaktadır.

Asgari işçilik uygulaması; ihale mevzuatına göre yaptırılan işlerde işin kesin kabulünün ya da geçici kabulünün noksansız olarak yapıldığı tarihten sonra ve işverene ödenmesi gereken katma değer vergisi hariç, malzeme fiyat farkı ve akre­ditif bedeli dâhil toplam istihkak tutarına, Kurumca yayımlanan genelge ve tebliğ­de belirtilen asgari işçilik oranı uygulanarak yapılmaktadır. Eğer işveren inceleme konusu işle ilgili olarak Kurumda ayrı iş yeri dosyası açtırmış ve işçilik bildirimin­de bulunmuş ise işin bitiminden sonra öncelikle kurum tarafından ön değerlen­dirme yapılmakta, bu ön değerlendirmede genelge veya tebliğ eki listede belirti­len asgari işçilik oranlarının %25 eksiği esas alınmaktadır. Asgari İşçilik Oranları Listesinde bulunmayan işler için Asgari İşçilik Tespit Komisyonu tarafından o işe ait asgari işçilik oranı tespit edilmektedir. Yapılan değerlendirme sonucunda iş­verenin yeterli işçilik bildirdiği anlaşılırsa teminat çözümünde veya yapı kullan­ma izin belgesi (iskan ruhsatı) almakta kullanılan ilişiksizlik belgesi (borcu yoktur yazısı) verilmektedir.