Mu‘tezile, hicrî II. asrın başlarında Basra’da
ortaya çıkan, kendisine ait özel görüşleri olan ve Kelâmın
kurucusu olarak kabul edilen bir ekoldür. Ortaya
çıkışından sonraki üç asırda hep tartışmaların merkezinde
yer almıştır. Hatta Ehl-i Sünnet kelâmının fikri
temellerinin atılmasında da bu ekolün katkısı vardır.

Ortaya çıkaran ihtilaflarla birlikte kendileri
bakımından İslamî inançlarla bağdaşmayan düşünce ve
ekollere karşı selefin genel tutumu, onların yanlış yolda
olduklarını belirterek bu tür tavır ve yaklaşımlardan uzak
durmayı tavsiye şeklinde olmuştur. Buna rağmen özellikle
yeni Müslüman olanlar arasında bid’at kabul edilen
fikirlerin yayılıp taraftar bulmasına engel olunamamıştır.
Çünkü bid’at ehli sayılanlar, düşüncelerini kabul
ettirebilmek için her türlü vasıtaya başvuruyor, nassları
te’vîl ettikleri gibi aklî ve felsefî delillerden de
yararlanıyorlardı.

İslam akaidini savunmada naklin yanında aklî ve
felsefî delillerin kullanılmasını da gerekli gören hatta
nakli, aklî prensipler ışığında yorumlama ilkesini öne
alarak selefin metodundan farklı bir yol izleyen
Mu‘tezile’nin kullandığı metoda kelâm adı verilmiş; bu
metotla İslâmî akidelerin savunulmasını üstlenen ilme
kelâm ilmi denilmiştir.

Her birine özel bir anlam yüklenen tevhîd, adâlet,
el-va‘d ve’l-vaîd, el-menzile beyne’l-menzileteyn ve elemru
bi’lma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olarak bilinen
beş esası benimseyen bir ekol anlaşılır.

“Mu‘tezile” kelimesi, sözlük anlamı itibariyle
“ayrılanlar”, “uzaklaşanlar”, “bir köşeye çekilenler” gibi
anlamlara gelmektedir.

Terim olarak itikadî meselelerin yorumunda akla
ve insan iradesine öncelik veren kelâm mezhebi olarak
tanımlanabilir.

Bu husustaki genel kabul, Mu‘tezile’nin ilk defa,
Basra’da Vâsıl b. Ata’nın (ö. 131/748) Hasan-ı Basrî’nin (ö.110/728) ders halkasından ayrılmasıyla oluşmaya
başladığıdır.

“Ben, büyük günah işleyen kimseye ne gerçek
mü’min ne gerçek kâfir” diyebilirim; böyle bir kimse iki
mertebe arasında bir mertebededir (elmenzile beyne’lmenzileteyn).
Dolayısıyla o, mü’min de değildir, kâfir de”
değildir” diyerek cevap verir.
Bu sözleriyle Vâsıl, büyük
günah işleyen hakkında şimdiye kadarki görüşlerden farklı
yeni bir görüş ortaya koymuş olur.
Bir diğer görüşe göre
Vâsıl, Hasan-ı Basrî’nin meclisinden kendisi ayrılmamış,
bilakis kovulmuştur.

Amr b. Ubeyd’in de Vâsıl’a katılmasıyla halk
onlara “ümmetin görüşünden ayrılanlar” anlamında
“Mu‘tezile” adını vermiştir.

Bu isim kendilerine, büyük günah işleyeni
imandan da küfürden de ayırmaları sebebiyle verilmiştir.

Mu‘tezile mensupları, “tevhîd ve adâlet ehli /
ehlü’t-tevhîd ve’l-adl” ismini kendilerine layık görseler de
bir müddet sonra bu ismi benimsemiş ve kullanır
olmuşlardır. Ne var ki Mu‘tezile’nin bu ismi kullandığı
mana haktan ve ümmetin genel çizgisinden ayrılanlar
anlamında değil kavrama olumlu bir mana yükleyerek şer,
şirk ve tüm kötü şeylerden ayrılanlar manasını taşır. Bu
bakımdan Hz. İbrahim’in, toplumunda tevhidden uzak
unsurlara karşı söylediği “sizi ve Allah’tan başka
tapındıklarınızı bırakıp çekiliyorum” (Meryem 19/48)
sözlerindeki i’tizal kelimesinin olumlu anlamından istifade
etmek istemişlerdir.

• Müslümanlar Arasındaki İhtilaflara Çözüm
Arayışları
• İslam’ı Savunma
• Tercüme Faaliyetleri ve Felsefeye İlgi

Hz. Ali ile Hz. Aişe arasındaki Cemel ve Hz. Ali
ve Hz. Muaviye arasındaki Sıffîn savaşlarından sonra
ciddi anlamda tartışılmaya başlanmıştır.

Emevî yönetiminin, yaptıkları haksız ve adaletsiz
uygulamaların, Allah’ın kaderiyle meydana geldiğini iddia
etmeleri, yapılan yanlışları bir şekilde kadere isnat etmiş
olmaları, bu görüşe muhalif hareketleri de gün yüzüne
çıkartmıştır. İnsanın kendi kaderini kendisinin oluşturduğu
düşüncesi, Emevîlerin keyfi yönetim anlayışlarına son
vermek ve sosyal adaleti gerçekleştirmek üzere Emevî
iktidarına muhalif kişilerce işlenmiştir.

Vâsıl’ın Haricîler, Şia, materyalistler, tabiatçılar
(natüralistler) ve Mürcie kelâmını en iyi bilen; İslam’a
açıkça zıt görüşleri ve düalistleri(senevîye) en iyi susturan
kişi olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca Mu‘tezilî âlimler
Budizm’e mensup olanlar (Sümeniyye), Mecusiler,
Mazdekîler, Sabiîler, Maniheistler, inkârcı filozoflar,
zındıklar, Hıristiyanlar, Yahudiler, Hint dinlerine mensup
olanlarla da tartışmalar yapmışlardır.

Evet, Vâsıl b. Ata ve Amr b. Ubeyd’den sonraki
dönemde bu mücadeleler devam etmiş, Abbasî halifeleri
Mehdi (158-169/775-785), Harun Reşid (170- 193/786-
809) ve Me’mun (198-218/814-833) dönemlerinde hem
ilmî hem de devlet düzeyinde mücadeleler yapılmış,
Mu‘tezilî alimlerin bilgi ve düşüncelerinden önemli
ölçüde istifade edilmiştir. Mesela Harun Reşid döneminde
Râfızî suçlamasıyla hapsedilenlerden Mu‘tezilî bilgin Bişr
b. el-Mu’temir (ö. 210/825) gibi Budizm konusunda
yetkin olan bir takım şahıslar, Sind bölgesinde yönetimin
başına bela olan bu fırkayla tartışmaları için serbest
bırakılmışlardır. Ebü’l-Huzeyl el-Allaf’ın (ö. 226/840) da
İslam dinini düşünce sahasında savunma amacına yönelik
olarak değişik din ve kültür mensuplarıyla yaptığı
tartışmaları da burada anmak gerekir.

Özellikle Allah’ın sıfatları konusunun ele alındığı
tevhîd prensibinin; insanın kendi fiillerini gerçekleştirmesi
konusunda tamamen hür olduğunun; hayır ve şer, salahaslah,
Allah’ın hikmeti gibi konuların işlendiği adâlet
prensibinin teşekkülünde Mu‘tezile’nin diğer din ve
kültürlerle tartışmalarının ve onlara karşı İslam’ı savunma
psikolojilerinin önemli rol oynadığını söylemek
mümkündür. Halku’l-Kur’an (Kur’an’ın yaratılıp yaratılmadığı) meselesi de bu tartışmalar sonucunda
Mu‘tezile’nin önemle gündeme getirdiği bir kelâmî konu
olmuştur.

Emevîlerle başlayan özellikle Abbasîler
döneminde hız kazanan tercüme faaliyetleri, Mu‘tezilî
bilginlerini daha özgün bir yapıya kavuşturmada etkili
olmuştur.

Mu‘tezilî bilginlerini daha özgün bir yapıya
kavuşturmada etkili olmuştur. Mu‘tezilî bilginleri, Yunan
felsefesini incelemeye sevk eden sebep öncelikle, İslam’ı
savunmak olmuştur.

Mu‘tezile, İslamî inançları savunma ve ispat gibi
dinî meselelerden felsefî problemlere doğru kaymış,
zamanla felsefî konularla uğraşma onların esas
meşguliyeti olmuştur.

Mu‘tezile, aşırı hayranlık duyduğu yunan
felsefesinin tesirinde kalmış, itikadî konularda akla ve
aklın vardığı ilkelere öncelik vererek akılla çelişir gördüğü
nakilleri aklın ışığında te’vîl etmiştir. Onların bu tutumu,
itikadî konularda aklın söz sahibi olmasını doğru
bulmayan özellikle II./VIII. ve III./IX. asırdaki hadîs ve
fıkıh alimleri tarafından şiddetle tenkit edilmiştir.
Mu‘tezile’nin akla bu derece önem vermeleri onları
hedeflerinden saptırmış ve nass ile çelişen görüşleri
savunma durumunda kalmışlardır.

Mu‘tezile mensupları, tartışma ortamlarında
edindiği birikim ve güç ile Abbasî halifelerinden özellikle
Me’mun, Mu’tasım (218-228/833-841) ve Vâsık (227-
232/841-846) zamanlarında devlet otoritesini de yanlarına
alarak
Kur’an’ın yaratılmış olduğu anlayışını başkalarına
zorla kabul ettirmeye teşebbüs etmiş, Ahmed b. Hanbel’in
(ö. 241/855) de içlerinde bulunduğu pek çok alimin eziyet
ve işkence görmelerine sebebiyet vermişlerdir. Bu sıkıntılı
günler tarihe “mihne dönemi” olarak geçmiştir. Bu
olaylar, ilk zamanlar gayet samimi düşüncelerle hareket
eden Mu‘tezile’nin daha sonra neden görevini yapamaz
hale geldiğini ve Ehl-i Sünnet kelâmının ortaya çıktığını
önemli ölçüde izah etmektedir.

Başlangıçta İslam inanç esaslarını savunma
görevini üstlenmiş olan Mu‘tezile’nin zamanla gayesinden
uzaklaşması ve kendi görüşlerini zorla kabul ettirmeye
kalkışması karşısında Abbasî Halifesi Mütevekkil (232-
247/847-861), Mu‘tezile’yi devlet çevresinden
uzaklaştırmış, inanç meselelerini Kur’an ve sünneti öne
çıkararak anlamaya çalışan hadîs ve fıkıh âlimleriyle
onlara karşı koymaya başlamıştır. Zaman içerisinde iyice
zayıflayan Mu‘tezile, müstakil olarak tarih sahnesindeki
varlığını kaybetmiş olup, günümüzde kısmen Şiî
muhitlerde, yoğun olarak da Yemen'deki Zeydiyye
mezhebi içinde varlığını sürdürmektedir.

• Tevhîd
• Adâlet
• Va‘d ve va‘îd
• el-Menzile beyne’l-menzileteyn
• Emr bi’l-ma’ruf nehy ani’l-münker

Mu‘tezile, kendi içinde Basra ve Bağdat ekolü
olarak iki ana şubeye ayrılsa da tüm mezhep
mensuplarının ittifakla kabul ettiği beş temel ilke vardır ki
bunlar, Mu‘tezile’yi diğer kelâm ekollerinden ayıran ve
mezhebin ana karakterini oluşturan prensiplerdir. Bununla
birlikte bu ilkelerin yorumunda mezhep içinde
farklılıkların bulunduğu göz ardı edilmemelidir.

“Tevhîd”, Allah’a hiçbir şekilde ortak
koşulmaması ve birliğinin tasdik edilmesi anlamına
gelmektedir. Tevhidin bu manasında İslam mezhepleri
arasında bir ihtilaf yoktur.

Onlara göre Allah birdir, eşi ve benzeri yoktur.
Allah’ın bir ve kadîm olması, O’nun en özel sıfatlarıdır.
Eğer Allah’ın kadîm oluşu dışında O’na çeşitli sıfatlar
isnad edilirse Allah’tan başka birçok kadîm varlığın
mevcudiyeti kabul edilmiş olur. Böylece teaddüd-i
kudemâ yani kadîm varlıkların çokluğu ortaya çıkar ki bu
durum, Allah’ın birliği gerçeğine aykırıdır.

Onlara göre Allah, zatıyla haydır, zatıyla semî’dir,
zatıyla basîrdir, zatıyla kâdirdir, zatıyla mürîddir ve zatıyla
âlimdir. Onlar Allah’ın her şeyi bildiğini her şeye gücünün
yettiğini… kabul etmektedirler. Fakat Allah’ın, zattan ayrı
bir ilim, kudret... sıfatıyla değil zatının aynı olan sıfatlarla
alim ve kadirdir. Allah’ın zatının dışında kendisine isnat
edilecek başka bir ilim, kudret… sıfatı yoktur.

Mu‘tezile, Ehl-i Sünnet’in Allah’a izafe ettiği
subutî sıfatları iki gruba ayırmaktadır. Birinci grup siga
bakımından da sıfat olan hayy, âlim, kadir gibi masdardan
türetilen kelimelerdir. Mu'tezile bu sıfatları Allah’a izafe
eder. İkinci grup ise hayat, ilim, kudret… gibi masdar
sigasındaki kelimelerdir. Mu‘tezile, işte bu grubu Allah’a
izafe etmez. Buna göre Mu‘tezile, Allah âlimdir, kâdirdir
gibi hükümleri kabul etmekle birlikte Allah’ın ilmi vardır,
kudreti vardır gibi hükümleri kabul etmez.

Eğer Allah’ın zatından başka ilim, kudret gibi
müstakil bir mana tasavvur edilecek olursa, o takdirde bu
sıfatlar da Allah’ın zatı gibi kadîm olur ve neticede kadîm
varlıklar çoğalmış, birden fazla kadîm varlık kabul edilmiş
olur. Bu ise tevhîd prensibini bozan bir durumdur

Allah’ın hiçbir şeye benzememesi ve bu açıdan da
tek olması inancıyla Mu‘tezile, Allah’a isnad edilen bazı
sıfatları te’vîl etme cihetine gitmiştir. Onlar, Kur’an ve
sahih hadîslerde geçen Allah’ın eli, yüzü, sureti, gözü,
istiva etmesi, gelmesi, gitmesi, gülmesi, hayâ etmesi gibi
ifadeleri zahirî ve lügat manasıyla değil mecazî ve te’vîl
edilen manalarıyla anlamıştır. Bunları, Allah’ı yaratıklara
benzetme olduğu için zâhirî manalarıyla kabul etmek
şirktir, Mu‘tezile bu gibi tabirleri te’vîl kurallarına göre
mecazî olarak anlamış, akla ve mantığa uygun hale
getirmiştir.

Mu‘tezile’ye göre Allah’ın kelâm sıfatı da yoktur.
Kelâm kadîm bir sıfat olarak kabul edilirse Allah’tan
başka kadîm bir varlık kabul edilmiş olur. Ayrıca
Kur’an’ın elimizdeki yapısı, kelâmın mahiyeti bize ait
olan kelâmın mahiyetiyle aynıdır.

Allah’ın adil olması, kullara ait fiilleri
yaratmaması anlamına gelir. Kul işlediği fiili bizzat
kendisi varlık alanına çıkarır. Eğer böyle olmayıp da
kulların fiillerini Allah yaratmış olsaydı sonrada bu
fiillerinden dolayı insanları cezalandırsaydı bu takdirde
Allah’ın adaletinden söz edilemezdi.

Va‘d iyi işler yapanların ahirette
mükâfatlandırılması; va‘îd ise kötü amelde bulunanların
ahirette cezalandırılması anlamlarına gelmektedir. Esasen
bu prensip adâlet prensibinin bir sonucudur. Zira
Mu‘tezile’ye göre iyi işlerde bulunanların ahirette sevap
görmemesi, kötü amellerde bulunanların ceza görmemesi Allah’ın adaletine aykırıdır.

Mu‘tezile’ye göre büyük günah işleyen kimse ne
mü’mindir ne kâfirdir. Bu durum, Mu‘tezile’de “İki yer
arasında bir konum” anlamına gelen “el-menzile beyne’lmenzileteyn”
kavramıyla karşılanır. Bilakis iman ile küfür
arasında bir mertebededir. Bu mertebe, Mu‘tezile’ye göre
fâsıklıktır. Böyle bir kimse tevbe etmeden ölürse ebedi
cehennemliktir. Şu kadar var ki bu kimsenizi azabı kâfirin
azabından daha hafiftir. Tevbe ederse mümin olarak
cennete gider.

Mu‘tezile’nin beş temel esasından biri olan bu
ilkeye göre “iyiliği emretmek, kötülüğü yasaklamak” her
Müslümana farz olmasıdır.

Mu‘tezile akla önem verdiğinden dolayı
mukallidin yani inandığı şeyin delillerini bilmeyen birinin
imanını geçerli saymaz. Onlar, akıllı bir insanın vahiy
gelmeden önce kendi düşüncesiyle Allah’ın varlığını
bulması gerektiğini söylerler.

Hayır, Mu‘tezile’nin İslam inançlarıyla ilgili
geliştirdikleri yorum ve izahlar, Ehl-i Sünnet ile genellikle
ihtilaf ve çekişme noktalarını oluştursa da, onların bazı
görüşleri özellikle sonra gelen (müteahhirûn) Ehl-i Sünnet
âlimleri tarafından benimsenmiştir. Allah’ın eli, yüzü,
gelmesi, gülmesi gibi Allah’a isnad edilen lafızların te’vîl
edilmesi gerektiği düşüncesi buna örnektir.

Mu‘tezile, Bağdat ve Basra gibi eski medeniyet
mensuplarının bulunduğu çok kültürlü bir ortamda zuhur
etmiştir.

Bağdat ekolü daha çok amelî yönü öne çıkaran
incelemelerde bulunmuş, mezhebin görüşlerinin devlet
eliyle yayılması taraftarı olmuş, bundan dolayı
yöneticileriyle iyi ilişkiler kurmuş, eserlerinde imamete
daha çok vurgu yapmışlardır.

Basra ekolü daha çok Allah’ın sıfatları konusunu,
Bağdat ekolü ise varlık meselesini ele almıştır. Bağdat
ekolü, Halife Me’mun’un Bağdat’ta başlattığı tercümeler
sebebiyle Basra ekolüne göre daha fazla Yunan felsefesinin tesirinde kalmıştır.

Ehl-i Sünnet ile ciddi anlamda ihtilafları olsa da
Mu‘tezile, pek çok açıdan Sünni kelâma tesir etmiştir.
Kelâm metodunun kullanılmasında, ilahî sıfatlar, kesb,
cüz-i lâ yetecezzâ, te’vîl ve hudûs gibi konuların
işlenmesinde Mu‘tezile’nin Ehl-i Sünnet kelâmına tesiri
olmuştur.

Mu‘tezile çok kültürlü ortamlarda Müslümanların
kafalarını karıştıranlara ve İslam’ı tenkit edenlere karşı ilk
ciddi tepkileri vermiş; muhaliflerine ikna edici ve ilmî
cevaplar sunmuşlardır. Bu konuda onların önemli
eserlerinin olduğu kaydedilmektedir.

Mu‘tezilî âlimler, daha çok yunan felsefesinin
tesirinde kalmışlardır. Onlar ilme ve felsefeye meraklı,
araştırmaya ve düşünmeye hevesli kültürlü kimselerdir.

Mu‘tezile, akılcıdır; akla büyük değer verir.
Bundan dolayı bazıları tarafından “ İslam rasyonalistleri”
olarak adlandırılmışlardır. Zira onlar akla aykırı gördükleri
nassları hemen te’vîl etmekte ve akla uygun bir şekilde
tefsir etmektedirler.

Mu‘tezile, hürriyetçidir; serbest düşünceye ve
insanın irade özgürlüğüne büyük önem vermektedir.
Kendi aralarında pek çok gruba ayrılmış olmaları bunun
bir göstergesidir. Bu özgürlükçü tutumlarına rağmen
özellikle Kur’an’ın yaratılmış bir şey olduğuna dair
inançlarını diğer mezheplere mensup âlimlere ve halka
zorla kabul ettirme girişimleri bir çelişki ve taassup örneği
olmuştur.

Mu‘tezile, İslam dünyasında dinî ve tabiî ilimlerin
gelişmesine katkıda bulunmuştur. Onlar dinî ilimlerde
akılcılığın, tabiat ilimlerinde deney ve gözlem metodunun
kullanılmasında ön ayak olmuşlardır.