Küçük miktarlar hâlinde farklı mamuller üreten işletmeler için sipariş maliyeti sis­teminin kullanılmasının uygun olduğu daha önce açıklamıştık. Buna karşın, büyük miktarlarda, yığın hâlinde ve benzer (homojen) mamuller üreten işletmelerde, üre­tim maliyetlerinin hesaplanabilmesi için safha maliyeti sistemi kullanılmalıdır.

“Safha maliyeti sistemi”, büyük miktarlarda yığın olarak üretilen mamullerin çeşitli aşamalardan (safhalardan) geçmesi ve her bir safhada mamule bir ya da daha fazla işlem uygulanarak yarı mamullerin ta­mamlanmış mamul hâline getirilmesi felsefesi üzerine kurulmuştur. Bir başka ifa­de ile maliyetler her üretim sayfası için belirlenir.

“Safha” özel bir amaca ulaşmak için birbiri ile bağlantılı olarak çalışan faaliyet­lerin gerçekleştiği üretim yerleridir. Örneğin; ilaç üreten bir işletmede karıştırma, tabletleme ve şişeleme aşamalarından oluşan üç üretim safhası olabilir.

Mamullerin üretilebilmesi amacıyla üretime devam edildiğinde her bir safhada direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim maliyetlerine ilişkin gir­dilere gereksinim duyulmaktadır. Bir safhadaki işlemler tamamlandıktan sonra kıs­men tamamlanmış olan mamuller yarı mamuller hâlinde bir sonraki safhaya dev­redilirler.

“Safha" kavramı, “Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği Tekdüzen Hesap Planı’nda “Esas Üretim Gider Yeri "olarak ifade edilmiştir.

Her safhanın toplam üretim ma­liyeti, o safhada üretilen toplam birime bölünerek, birim maliyet saptanır ve buna “Birim Eş değer Mamul Maliyeti (BEDMM.)” denir. Bir mamulün ancak birçok saf­hada işlem görerek nihai mamul (tamamlanmış mamul) hâline gelmesi nedeniyle, önceki safhalardan devralınan maliyetlerin de dikkate alınarak o safhanın toplam üretim maliyeti hesaplanmaktadır. Eğer maliyetler tek bir safha için hesaplanacak ise tek safhalı, birden fazla safha için hesaplanacak ise çok safhalı, maliyet hesap­lama teknikleri uygulanacaktır.

Safha maliyeti sisteminde üretim maliyet unsurları; direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üre­tim maliyetleri olarak ayrı ayrı ele alınabileceği gibi direkt ilk madde ve malzeme­ye şekil vererek mamule dönüştürmeye çalışan direkt işçilik ve genel üretim mali­yetleri “şekillendirme"ya da "dönüştürme'' maliyeti olarak tek bir maliyet unsuru olarakda ifade edilebilmektedir.

Safha maliyeti sis­teminin özellikleri aşağıda sıralanmıştır:

• Safha maliyeti sistemi, mamullerin kitleler hâlinde üretildiği ve genellikle birbirini izleyen safhaların yer aldığı işletmelerde kullanılmaktadır,
• Safha maliyeti sisteminde tüm mamullerin maliyetlemesi bir ortalamadan ibarettir. Başka bir ifade ile üretim maliyeti ortalama olarak hesaplanmak­tadır.
• Safha maliyeti sisteminde; arıza, bakım-onarım, mesai bitimi vb. durumlar dışında, üretim sürekli ve akış hâlindedir.
• Safha maliyeti sisteminde, homojen, türdeş veya benzer karakterlere ve yapıya sahip olan mamuller üretilmektedir.
• Safha maliyeti sisteminde üretim süreci safhalara ayrılmaktadır ve bu safha­lar esas üretim maliyet yeri olarak tanımlanır.
• Safha maliyeti sisteminde mamul miktarları ve maliyetleri tamamlanma de­receleri dikkate alınarak eş değer birim türünden hesaplanır.
• Safha maliyeti sisteminde; direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve ge­nel üretim maliyetleri önce safhalara sonra da mamullere yansıtılır.
• Safha maliyeti sisteminde, maliyetler “üretim maliyeti raporu”düzenlenerek hesaplanmaktadır.
• Safha maliyeti sisteminde; dönem başı ve dönem sonu yarı mamul stokları ile fire söz konusu olması durumunda, mamul miktarlarının hesaplanması bazı karmaşık durumları doğurur ve belli varsayımların kullanılmasını ge­rektirir.
• Safha maliyeti sisteminde üretimin birbirine bağlı safhalardan oluşması ne­deniyle ilk safhadan başlayarak her bir safhada toplanan maliyetler bir son­raki safhaya aktarılmak üzere üretilen mamulün toplam ve birim maliyeti hesaplandıktan sonra son safhada üretimi tamamlanmış nihai mamullerin toplam maliyeti, stok maliyeti olarak 152 MAMULLER HESABI’na, satılan­lar da 620 SATILAN MAMULLERİN MALİYETİ HESABI’na aktarılır.

Safha maliyeti sisteminin yararları şu şekilde sıralanabilir:

• Safha maliyeti sisteminde, maliyetler her dönemin sonunda (genellikle ayın sonunda) düzenli olarak hesaplanabildiği için, yöneticilerin toplam ve birim maliyetlerle ilgili bilgi gereksinimi düzenli olarak karşılanmış olur.
• Safha maliyeti sisteminde, üretilen mamullerin tek tip ve türdeş olması nede­niyle, birim ve toplam maliyetlerin hesaplanması daha sağlıklı ve kolaydır.
• Safha maliyeti sistemi diğer maliyet sistemlerine göre daha yalın ve tekdüze olması nedeniyle daha düşük maliyetli, uygulaması kolay ve ekonomik bir sistemdir.
• Safha maliyeti sistemi standart maliyet sistemine dayalı olarak kullanıldığın­da, yöneticilere maliyetlerle ilgili zamanlı bilgi sunabilmektedir.

Safha maliyeti sisteminin sakıncaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Safha maliyeti sistemi, özellikle fiilî maliyet sistemine dayalı olarak uygulan­dığında, maliyetlerin ancak dönemsonlarında hesaplanabilmesi nedeniyle raporlamada gecikmeler yaşanabilir,
• Mamullerin homojen olmaması durumunda, birim eş değer mamul miktarı ve maliyetlerinin hesaplanması güçleşmekte ve sağlıksız hesaplamalar söz konusu olabilmektedir.
• Yarı mamul stoklarının bulunması ve bunların tamamlanma derecelerinin doğru belirlenememesi hâlinde, birim ve toplam maliyetlerin hesaplanma­sında hatalar ortaya çıkabilmekte; stok ve satılan mamul maliyetleri bunlar­dan olumsuz etkilenebilmektedir

Safha maliyeti ve sipariş maliyeti sistemleri arasındaki temel fark, mamul ve­ya hizmetin birim maliyetini hesaplamada ortalama doğru maliyet yaklaşımıdır. Sipariş maliyeti sisteminde, her bir siparişin özelliğie göre farklı miktarda kay­nak kullanması nedeniyle hesaplanacak siparişin maliyetinin doğru hesaplanamamaktadır. Bunun aksine, safha maliyeti sisteminde, seri olarak üretilen öz­deş ya da homojen mamul veya hizmetlerin maliyetleri, her bir mamul için ay­rı ayrı hesaplanmayarak üretilen tüm birimler için ortalama üretim maliyeti kul­lanılmaktadır.

Birbiriyle özdeş ve sürekli olarak aynı hizmeti üreten işletmeler safha maliyeti sis­temi yaklaşımından faydalanabilirler.

Tahakkuk, postalama, banka çeki işleme, yağ değiştirme, rezervasyon, biletleme, bagaj kontrolü, uçuş vb. işlemlerin olduğu hizmet işletmelerinde safha maliyeti sistemi uygulanabilir. 

Hizmet işletmelerinde genellikle dönem başı ve dönem sonu stoku bulunma­maktadır. Ancak istisnai de olsa bazı durumlarda stok olabilmektedir. Örneğin, yı­ğın veri girişi yapılan bir tahakkuk işlemine ait tüm belgeler sisteme girilemeyip er­tesi güne kalabilmektedir.

JIT üretim yaklaşımının temel felsefesi, ilk madde ve malzemeye gereksinim duyulduğu anda ve miktarda tedarik edilmesidir.

İşletmeler, başarılı bir JIT uygulaması sonucunda yarı mamul stoklarını en düşük seviyelere indirecektir. Aynı zamanda bu işletmeler üretim mali­yetlerinin belirlenmesinde kullanabilecekleri safha maliyeti sistemini uygulamaktadır­lar. Bu amaçla baştan sona tüm süreçler için çalışma hücreleri, bir başka ifade ile saf­halar yaratmakta ve maliyetleri bu safhaları temel alarak hesaplamaktadırlar.

Faaliyet temelli maliyetleme çok sayıda mamulün üretimine olanak veren süreçle­rin oluşturulmasında önemli role sahiptir. Hem hücresel hem de bağımsız üretim süreçleri için faaliyet temelli maliyetlemenin temel görevi, hücreler ya da safhala­ra yüklenmiş genel üretim maliyetlerini safha ya da hücrelere atamaktır. Her bir safha ya da hücre, tek bir mamulün üretilmesine tahsis edildiği için, safhada gerçekleşen genel üretim maliyetleri yalnızca o mamule yüklenir. Bununla birlikte ilk madde ve malzemelerin taşınması, mamullerin kontrolü, ilk madde ve malzeme si­parişlerinin verilmesi gibi faaliyetlere ilişkin maliyetler, safhalara paylaştırabilir. Genel üretim maliyetlerinin spesifik safhalara ya da hücrelere atanmasında faaliyet oranları kullanılmaktadır ve bu genel üretim maliyetleri çıktılara genel yaklaşımlar kullanılarak atanmaktadır.

Günümüzde teknolojik olanaklara karşılık, bilgi teknolojileri gibi bazı alanlarda hatasız tahmin yapmak olanaksız olmakta; tekstil gibi bazı endüstrilerde ise maliyetlidir. Bu gibi durumlarda, şekillendirme maliyetlerinin doğru belirlene­bilmesi amacıyla, safhalardaki tüm yarı mamuller için bazı varsayımlar kullanılarak (örneğin; üçte biri, yarısı, üçte ikisi tamamlandı gibi) tahmini tamamlanma derecelerinin belirlenmesi, doğru bir yaklaşım olacaktır.

“Eş değer birimler”, üretimi tamamlanan birimler ile üretimi henüz tamamlan­mamış yarı mamul miktarlarının, üretim faktörleri olan direkt ilk madde ve malze­me ile şekillendirme açısından ayrı ayrı tamamlanma dereceleri ile çarpılması so­nucunda hesaplanır.

İşletmelerde dönem başı ve dönem sonu yarı mamullerin bulunması ve bunların diğer dönem maliyetlerini etkilemesi nedeniyle birim maliyetlerde farklılıklar olabilmektedir. Bu nedenle temel beş basamakta maliyetleri sağlıklı hesaplayabilmek için uygun stok değerleme yöntemi belirlemek gerekmektedir.
Bu yöntemler; “Ağırlıklı ortalama maliyet yöntemi” ve “ilk Giren ilk Çıkar yöntemi”dir.