Satış sözleşmesi, satıcının satılan şeyin zilyetliğini ve mülkiyetini devretmeyi borçlanması karşılığında alıcının bir miktar para (bedel) ödemeyi borçlandığı bir sözleşmedir.

Kimi sözleşmeler, bir malın mülkiyetini ya da bir hakkı devir (temlik) borcu doğurmaktadırlar. Bunlar mülkiyeti devir borcu doğuran sözleşmeler olarak anılmaktadır.

Mülkiyeti devir borcu doğuran sözleşmelerin sayısı kabarıktır. Örneğin satış, mal değişim (trampa), bağışlama, eser ve ölünceye kadar bakma sözleşmeleri gibi. Fakat bunlardan amacı bakımından mülkiyeti devir borcu ön planda tutulanlar satış, bağışlama ve mal değişim sözleşmeleridir.

Bir mal ya da hakkın kökünü devretmeyen, sadece onu alacaklının kullanmasına terk etme borcu yükleyen sözleşmelere kullandırma borcu doğuran sözleşmeler denilmektedir.

Saklama borcu doğuran sözleşmeler esas itibariyle bir taşınır malın belirli bir güvenilir yerde saklanmasını ve korunmasını borçlandırırlar. Bunlar saklama (vedia), ardiye, konaklama yeri, garaj, otopark ve benzeri yerleri işletenlere bırakma (otelciye ve hancıya tevdi) sözleşmeleridir.

İş görme borcu doğuran sözleşmeler, emek harcayarak ifa edilecek borçların üstlenildiği sözleşmesel bağlar yaratmaktadırlar. Örneğin hizmet, hizmetin özel türleri olarak pazarlamacılık ve evde hizmet, eser, yayım, vekalet, vekâletin özel türleri olan simsarlık (tellallık), komisyon gibi sözleşmeler böyledir. Bunlardan vekaletin kendisi ivazsız ya da ivazlı kurulabilir iken, bunun özel türleri simsarlık ve komisyon dahil diğerleri ivazlılık nitelikleri göstermektedirler. Vekâleti diğerlerinden, özellikle de eserden ayırdığı kabul edilen, vekilin, bir işin sonucunu başarma taahhüdü (sonuç garantisi) değil, sadece o işi özenle görme taahhüdü altına girmiş olmasıdır.

Kimi zaman sözleşenler, zaten mevcut ya da gelecekte doğması muhtemel bir borcu güvence altına almayı amaçlarlar. Alacaklı için de, alacağının ifa edileceğine dair güven yaratmaya yönelen bu gibi durumlarda güvence borcu doğuran sözleşmelerden söz edilir. Bunlar, kefalet, ceza koşulu (cezaî şart), üçüncü kişinin edimini üstlenme, rehin gibi sözleşmelerdir.

Borçlar Kanununda düzenlenen kumar ve bahis, ömür boyu gelir ve ölünceye kadar bakım sözleşmeleri ile Türk Ticaret Kanunu (TTK)’nda düzenlenen sigorta sözleşmesi sonuçları talih ve tesadüfe bağlı (rizikolu) sözleşmeler olarak sınıflandırılmaktadır.

Gündelik alış veriş yaşamı gözlendiğinde, gerçekten de Borçlar Kanununda düzenlenen sözleşme tipleri dışında, çok zengin bir sözleşme çeşitliliği hemen fark edilebilmektedir. Böylelikle, sözleşenler, yasada düzenlenmiş olan tiplerden tamamen ayrılarak yeni (sui generis) bir sözleşmesel ilişki oluşturabilecekleri gibi, yasadaki tiplerden yararlanarak yasada öngörülmeyen içerikte sözleşme akdedebilmektedirler. Öyle ki, sözleşmeler, bu zengin çeşitlilik içerisinde tipleştirmeye elvermeyen o denli farklı içerik ve özellikler gösterdiği için bir ölçüte bağlı olarak sınıflandırılamamaktadır. Bundan dolayı, yasal düzenleme konusu da yapılamayan bu gibi sözleşmelere “atipik” sözleşmeler adı takılmaktadır.

Bazı sözleşmeler içeriği tamamıyla tipik sözleşmelerden oluşan, aslında kendileri birer tipik sözleşme olan birden çok sözleşmenin yasada öngörülmeyen özel bir ekonomik ve işlevsel bağımlılık ilişkisi içerisine konmasından dolayı tipten uzaklaşmış sayılan sözleşmelerdir. Bunlara bileşik sözleşmeler adı verilmektedir. Bileşik sözleşmelerde, birbirinden şeklen bağımsız iki sözleşme karşılıklı olarak birbirine bağlanmaktadır. Örneğin, cep telefonu ile telefon kartı birlikte satılmışsa telefonun satışıyla telefon abonelik sözleşmesinin bileşimi böyledir. Her tipe kendi kurallarının uygulanması kabul edilmektedir.

Satış sözleşmesinin objektif esaslı öğeleri satılan, bedel (semen) ve taraflar arasında satılan ile bedelin değişimi hususunda anlaşmadır.

Satış bedelinin belirlenmiş, fakat satılanın belirlenmemiş olduğu durumlarda tahsis kaydıyla satıştan söz edilmektedir. Bu satış türü yeni TBK’nda ön ödemeli taksitle satışlar arasında düzenlenmiştir. Bu tür satışta satılanı belirlemede seçim hakkı alıcıya tanınmış ise, satıcı, alıcının seçimine uymakla yükümlüdür (TBK 268/II).

Satış sözleşmesinin temel özellikleri, rızaî (tarafların iradelerinin uyuşması yeterli), illî (sebebe bağlı), anî edimli, ivazlı ve borçlandırıcı bir sözleşme olmasıdır. Bu sözleşme satıcı için bir eşyanın mülkiyetini ya da diğer bir hakkı kökten devir borcu doğurur. Ama sadece borç doğurur; sözleşme, mülkiyeti alıcıya geçirmez. Alıcının borcu ise, her zaman, bir miktar para borcudur. Bu haliyle, satış, tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerdendir.

Taşınmaz tapulu ise, satış sözleşmesi resmî şekle tâbidir (TBK 237/I; MK 706/II; TapuK 26; TST 17). Resmî şekil, sözleşmenin, tapu müdür ya da memurları (TapuK 26; TST 17) huzurunda yapılması anlamını taşır. Yalnız, taşınır satışı sayılan tapusuz taşınmazların satışında şekil serbestisi geçerlidir

Şekle aykırılık, kesin hükümsüzlük (butlan) yaptırımına tâbidir. Bu durumda şekle aykırı sözleşme ölü doğmuştur, hiçbir hüküm doğurmaz. O, baştan ve kesin hükümsüzdür; sonradan da düzeltilemez. Bununla birlikte, şeklen geçersiz bir taşınmaz satış sözleşmesi mevcut haliyle başka bir işlemin geçerlilik koşullarına, bu arada şekline uygun ise, onu diğer sözleşmeye tahvil (çevirme) olanaklıdır. Böyle bir olanakla, noterde düzenlenen taşınmaz satışının taşınmaz satış vaadine çevrildiği örneklere uygulamada sıklıkla rastlanmaktadır.

Örnek Üzerine Satış (Numune Üzerine Satış): Yasal tanımı ilk kez yeni TBK 247’de yapılan örnek üzerine satış, tarafların, satılanın, aralarından birine ya da üçüncü bir kişiye bırakılan bir örneğe veya tespit edilen bir mala uygun olarak teslimi üzerine anlaştıkları satış sözleşmesidir. Bu yolla, satış koşula bağlanmış olmaz. Satıcı, satılanın, örneğin niteliklerine uygunluğunu taahhüt etmektedir.

Beğenme koşuluyla satış, taraflarınca, alıcının satılanı deneyerek ve gözden geçirerek (tecrübe ve muayene ederek) beğenmesi koşuluna bağlanmış olan satıştır (TBK 249). Burada iradî erteleyici koşul söz konusudur. Alıcı, tamamen serbesttir; o, dilerse malı kabul eder, dilerse herhangi bir sebep göstermeksizin malı satıcıya geri verebilir (TBK 250/I). Yalnız, uyuşmazlıklarda, alıcı, beğenme koşuluyla satışın varlığını ispat etmelidir.

Mülkiyeti saklı tutma koşuluyla (mülkiyeti muhafaza şartıyla) satışta, satılan alıcıya teslim edilmiş olmasına rağmen mülkiyet satıcıda kalmakta ve ancak bedel tamamen ödendikten sonra alıcıya geçmektedir. Mülkiyeti saklı tutmak demek sözleşmeden dönmeyi saklı tutmak demektir.

Satıcının satılan malı bedelinin ödenmesinden önce alıcıya teslim etmeyi, alıcının da bedeli kısmî ödemelerle ifa etmeyi borçlandığı bir taşınır satışına taksitli satış adı verilir(TBK 253/I). Taksitle satışın öğelerini, bir taşınır mal, satılanın bedelin tamamı ödenmeden alıcıya teslim edilmesi ve bedelin taksitlerle ödenmesi üzerine tarafların anlaşması oluşturur.

Artırma ile satış, önceden tespit edilen yer ve zamanda, önceden belirlenen şartlara göre, hazırlar arasında en yüksek teklifte bulunan kimseyle kurulan satıştır (TBK 274).

Bağışlama sözleşmesi ile bir kimse, karşılığında bir ivaz (karşılık) beklemeksizin malvarlığının tamamını veya bir kısmını diğer bir kimseye sağlararası devreder veya devretmeyi taahhüt eder (TBK 285). Bağışlama, sağlararası malvarlıksal bir varlık ya da değerin karşılıksız kazandırılmasıdır. Bağışlayanın kendi malvarlığından kazandırma yaptığı kazandırıcı bir işlemdir. Karşılıksız zenginleştirme (teberru) amacı güdülür.

Bağışlama Sözleşmesinin Türleri:

1. Bağışlama sözü verme (bağışlama vaadi): Her tür hakta mümkündür. Yasada öngörülen adi yazılı şekilde yapılmalıdır (TBK 288/I). Fakat motorlu taşıtların bağışlanması sözü verme için noter senedi gerekir (KTK 20/d). Ayrıca taşınmazlarda aynî hakkın devrini borçlandıran hemen her işlem gibi bağışlama sözü vermede de resmî şekle uyulması gerekmektedir. Resmî şekil için tapu görevlisinin önünde düzenleme yapılması şarttır. 153

2. Elden bağışlama: Başka bir merasime hacet olmaksızın sadece eşyanın teslimi ile gerçekleşir. Bu suretle, aynı anda hem borçlanılmakta hem de borcun ifası gerçekleşmektedir. Böylelikle de hem borçlandırıcı işlem hem de tasarruf işlemi aynı anda yapılmaktadır. O halde, elden bağışlama sadece taşınırlarda geçerli olup, devri şekle bağlı işlem gerektiren hak ya da eşyaya ilişkin olarak elden bağışlama söz konusu olmaz. Öyleyse, resmî şekli gerektiren taşınmazlarda elden bağışlama söz konusu olamaz (TBK 288/II). Bağışlama sözü verme, şekle uyulmaksızın yapılmışsa geçersizdir; fakat, bağışlama sözü, daha sonra elden bağış gerçekleştiğinde geçerli sayılmaktadır (TBK 288/III). Fakat bu yolla şekle aykırı bir taşınmaz bağışlama sözü verme elden bağışlamaya çevrilemez.

3. Koşula bağlı bağışlamalar (TBK 290): Bu tip bağışlamada sözleşme erteleyici veya bozucu koşula bağlanmıştır. Koşul, bağışlananın iradesi dışındaki bir olaya ilişkin olduğundan, bağışlanan koşulun gerçekleşmesini sağlamak zorunda değildir. Erteleyici koşulun elden bağışlamada söz konusu olamayacağı kabulü vardır. Yalnız elden bağışlama, bozucu koşula bağlanmış olabilir.

4. Yüklemeye (mükellefiyete) bağlı bağışlamalar: Yüklemeyle, bağışlanan, belirli bir edimde bulunma yükümü altına girer. Bu edim, bir verme (bağışlama konusunu kısmen veya tamamen belirli bir amaçla kullanmak), bir yapma (bağışlayan veya üçüncü bir kişi lehine belirli bir hizmette bulunmak) şeklinde olabilir. Bağışlama yerine getirilmeden önce yüklemenin ifası kararlaştırılmışsa, yükleme değil, bir koşulun varlığı kabul edilir. Yükleme, karşı edimden farklı olarak, bağışlananın malvarlığından değil, bağışlama konusu değerin özünden, kendi içeriğinden karşılanır. Örneğin, M, A’ya tarlasını tarlanın yıllık gelirinin %10’unu köyün muhtaçlarına dağıtmak kaydıyla bağışlamışsa böyledir.