2011 yılı istatistiklerine göre, dünyadaki ham
petrol rezervlerinin yaklaşık yarısının Ortadoğu
coğrafyasında, geri kalanının da ABD, Güney Amerika ve
Kuzey Denizi’nde bulunduğu ifade edilmektedir.

Petrol, 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyıldaki
Avrupa sömürgeciliğinin temel itici güçlerinden ve
Ortadoğu’da meydana gelen çatışmaların temel
sebeplerinden biridir.

Milyonlarca yılda oluşan petrol, çok koyu renkli,
kendine has keskin kokusu olan doğal mineral yağ
özelliğine sahiptir.

Nuh’un gemisi, suya dayanıklılığını arttırmak
için petrolün bir çeşidi olan ve Lût Gölü (Zift Gölü)
kenarından toplanan zift ile sıvanmıştı.

Eskiçağlardaki Mezopotamya (Irak) halkları,
petrolü binalarında harç ve gemileri kalafatlamakta da zifti
kullanmışlardır.

Romalı Pilinius ziftin, romatizmalar, kanamalar,
yaralar, öksürük ve diş ağrıları için tedavi edici olduğunu
kaydetmiştir.

Kökeni anlaşılamadığı için neft ateşi, İran’da
Zerdüştler (Mecusiler) tarafından kutsal kabul edilmiş ve
adına tapınaklar (ateşgede) yapılmıştı.

18. yüzyıldan itibaren Rusya ve Alsace’ta petrol
damıtıldığı halde, bilinen anlamda yer altından ilk petrol
sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından
Pensilvanya Titusville’de yapıldı.

Petrol ve Neft: Ortaçağ Latincesinde petroleum
olarak geçen kelime, Klasik Latince'deki petra (taş) ve
oleum (yağ) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşup “taş yağı”
anlamına gelmektedir. Bir çeşit sıvı petrol olan bitüm
sözcüğünün eski dillerdeki karşılığı olan “nafta/neft” ise,
Farsça veya Akadca kökenli bir kelimedir.

Petrol ile ilgili önemli safhalar şöyle sıralanabilir:
• 1860-1885 gazyağı dönemi: Bu dönemde petrol,
sadece gazyağı olarak ve aydınlatmada kullanıldı.
• 1885-1900 dönemi: Petrol yağları, sanayide ve
evlerde yağlama yağı olarak kullanıldı.
• 1900-1914 benzin dönemi: Bu dönemde otomobil
üretimi ve kullanımı yaygınlaştığından yeni
petrol yatakları bulunarak işletilmeye başlandı.
• 1914-1930 dönemi: Sürekli damıtmanın, ısıl
krakingin ortaya çıktığı ve fuel-oillerin
kullanılmaya başlandığı dönemdir.
• 1930 sonrası dönem: Petrol ürünlerinin kalitesini
yükselten çeşitli yöntemlerin yerleştiği ve
modern arıtma ve petrokimya tekniklerinin
geliştiği dönemdir.

Günümüzde petrol, sadece yakıt olarak değil;
• Tarım (gübre),
• Tıp (ilaç yapımı),
• Sağlık (deterjanlar),
• Plastik maddeler ile sentetik elyaf ve kauçukların
üretimi gibi çok çeşitli alanlarda kullanılmaktadır.

Osmanlı Sultanı IV. Murad 1640 tarihli bir
fermanla, Kerkük yakınlarındaki Baba Gurgur’da bulunan
petrol sahasını şehrin ileri gelen Türkmen ailelerinden
Neftçizadeler’e vermişti. Bu ferman, muhtemelen tarihte
verilen ilk petrol işletme imtiyazıdır.

Petrol, kendiliğinden yeryüzüne çıkmakta, havuz
ya da kaplarda biriktirilerek, yani ilkel yöntemlerle
üretilmekteydi. Petrolün işletilmesi ise, vergi karşılığında
kişilere verilmekte (iltizam) bazen de devlet memurları
tarafından (emaneten) işletilerek elde edilen ürünler
satılmaktaydı.

Yakıt olarak değeri henüz ortaya çıkmayan bu
maden, gemicilik, inşaat ve tıp (ilaç) alanlarında ve ayrıca
yemek pişirme ve aydınlatmada kullanılıyordu. Kullanım
alanlarının bu denli geniş olmasından dolayıdır ki, Arap
ülkelerinin fethedildiği Yavuz (1512-1520) ve Kanuni
(1520-1566) dönemlerinde hazırlanan eyalet ve sancak
kanunnamelerinde, neft ile ilgili düzenlemelere
rastlanmaktadır.

Petrol, Hazine-i Hassa Nezareti tarafından yıllık
bir bedelle ihale edilir ya da kiraya verilirdi. Elde edilen
petrol, 11 İstanbul okkası hacmindeki teneke kutular içinde
satılırdı.

19. yüzyılın sonlarına doğru endüstride genişçe
kullanılmaya başlanmasıyla Dünya ekonomi ve siyaseti için büyük önem kazanmaya başlayan petrolün Arap
topraklarında çok miktarda bulunduğunun anlaşılması,
sömürgeci batılı devletlerin dikkatlerini biraz daha fazla
Orta Doğu (o tarihlerde Yakındoğu) petrolleri üzerine
çekmelerine sebep olmuştur.

II. Abdülhamid, 1888 yılında Hazine-i Hassa
Nazırı Agop Paşa’ya Musul-Kerkük bölgesinde yaptırdığı
geniş çaplı araştırmanın sonunda, buralardaki maden ve
petrol yatakları hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlanmıştır.

Musul-Kerkük bölgesinde büyük miktarda petrol
bulunduğuna dair haberler üzerine, Alman, İngiliz,
Fransız, Belçika, Hollanda ve Osmanlı uyruklu bazı şahıs
ve şirketler, II. Abdülhamid’den petrol imtiyazı için yoğun
taleplerde bulunuyorlardı. Bölgedeki petrolün stratejik
değerinin farkında olan ve bu kaynakların yabancıların
eline geçmesini istemeyen padişah, söz konusu talepleri
geri çevirmiştir. Bölgede yürütülen arkeolojik ve bilimsel
çalışmaların aslında petrol aramaya dönük gizli tetkikler
olduğunun farkına varan II. Abdülhamid, yürütülen örtülü
arama faaliyetlerini yakından takip ediyordu. Petrol
araştırmasını yaptıran Agop Paşa’nın teklifiyle de, devlet
hazinesine ait olan petrol gelirlerini ve işletme imtiyazını
kendi özel hazinesine (Hazine-i Hassa) transfer etti.
Ayrıca, Bağdat ve Musul Vilayetlerinde petrol bulunan
birçok bölgeyi de padişah arazisine (arazi-i seniyye) dahil
ederek 1889-1902 yılları arasındaki resmi işlemler ile
muhafaza altına aldı.

Demiryolunun inşasını gerçekleştirmek üzere
kurulan Anadolu Demiryolu Şirketi'ne 1888 yılında ilk
imtiyaz verilmek suretiyle, Almanlara madencilik alanında
bazı ayrıcalıklar da verilmişti. Almanlar, demiryolu
hattının her iki yakasındaki 20'şer km’lik şeritler boyunca
maden araması ve işletmesi yapabilecekti.

27 Nisan 1909 tarihli Mehmed Reşad iradesi ile
de, padişahın şahsi mülkü olan petrol bölgelerinin söz
konusu statüleri kaldırılarak Maliye hazinesine devredildi
yani devlet mülkü haline getirildi.

İngilizlerin 1910’da kendi sermayeleriyle ve
petrol için sermaye aktarımı amacıyla kurdukları Türk
Milli Bankası, 1912’de Deutsche Bank ve Royal-Dutch
Shell şirketleri ile işbirliğine girerek Türk Petrol
Kumpanyası’nı (Turkish Petroleum Company) kurdular.

1913 yılında, Anadolu ve Bağdat Demiryolu
Kumpanyaları ile Deutsche Bank’ın, Osmanlı
Devleti’ndeki petrolün üretimi, rafinesi vs. üzerinde daha
önce elde edilen bütün hak ve menfaatlerini kendi üzerine
aldı.

Türkiye Cumhuriyeti ile İngiltere arasında
başlayan siyasi ve diplomatik mücadele sonucunda, Musul
Vilayeti ve zengin petrolleri, 5 Haziran 1926 tarihli
Ankara Antlaşması ile Irak Krallığı’na ve dolayısıyla
mandater devlet olarak İngiltere’ye bırakılmış oldu. Bu
antlaşmaya göre, Musul petrollerinden elde edilecek
gelirin %10’u, 25 yıllık süreyle Türkiye’ye verilecekti

I. Dünya Savaşı devam ederken, itilaf devletleri
arasında savaş sonunda Osmanlı Devleti’ni paylaşmayı
öngören gizli antlaşmalar da yapılmıştı. 16 Mayıs
1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot
Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre petrol
bölgelerinin bulunduğu Arap vilayetleri, İngiltere ve
Fransa arasında gizlice taksim edildi.

600 yıllık Osmanlı İmparatorluğu’nun
tasfiyesiyle sonuçlanan I. Dünya Savaşı’ndan sonra başta
İngiltere, Fransa ve ABD olmak üzere sömürgeci
devletlerin kendi menfaatleri doğrultusunda çizdiği sınırlar
sayesinde, petrol coğrafyasının ayrıntılarını da içine alan
“yeni Ortadoğu” oluşturulmuştur. Bu noktada, birçok
Ortadoğu ülkesinin, petrol paylaşımının bir sonucu olarak
ortaya çıktığını, yani varoluş nedeninin petrol olduğunu
söylemek mümkündür.

Amerikan sermayeli Arap-Amerikan Petrol
Şirketi (ARAMCO) ise, Suudi Arabistan’ın zengin
petrollerini işleterek, zamanla dünyanın en büyük petrol
şirketlerinden biri haline geldi.

Ortadoğu’nun petrol sahaları genel olarak üç
bölgede toplanmıştır:
• Fars-Arap (Basra) Körfezi çevresi ve alt kısmı;
İran, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleşik
Arap Emirlikleri (BAE), Katar, kuzeydoğu
Suriye ve güneydoğu Türkiye’yi içine alır.
• Kızıldeniz-Akabe yarığı boyunca uzanan kısım;
İsrail’in kuzeyine kadar uzanır.
• Kuzeydoğu Afrika sahası; Libya ve batı Mısır’ın
çöl bölgelerini kapsar.

Dünya petrol rezervlerinin %16’sına sahip olan
Suudi Arabistan, bu bakımdan (dünyada ikinci)
Ortadoğu’da ilk sırada yer almaktadır.

Dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin %48’i
Ortadoğu’da (özellikle de Basra Körfezi ve çevresinde)
bulunmaktadır.

Günümüzde dünya toplam petrol üretiminin
yaklaşık %33’ü (üçte biri) Ortadoğu ülkeleri tarafından
sağlanmaktadır.

Ortadoğu’nun ispatlanmış petrol rezervlerine
(%48) kıyasla, dünya yıllık petrol üretimindeki payı (%33)
daha azdır. Bu husus, diğer petrol üreticisi bölgelere göre
Ortadoğu’nun uzunca bir zaman daha sanayileşmiş
ülkelerin enerji ihtiyacını karşılayacağını göstermektedir.
Dolayısıyla, Ortadoğu coğrafyasının politik ve ekonomik
açılardan başta ABD ve Avrupa olmak üzere gelişmiş
ülkeler tarafından kontrol altında tutulması, bu ülkelerin
enerji ihtiyacı ve geleceği açısından hayati önem
taşımaktadır.

Ortadoğu’da üretilip ihraç edilen petrolün
yaklaşık üçte biri Asya-Pasifik bölgesine, beşte biri
Japonya’ya, altıda biri Avrupa’ya, sekizde biri ABD’ne
sevk edilmektedir. Bu durumla bağlantılı olarak, Japonya
petrol ihtiyacının yaklaşık %80’ini; Asya-Pasifik bölgesi
%60’ını; Avrupa %20’sini; Çin %20’sini; ABD ise
%15’ini Ortadoğu petrolünden karşılamaktadır.

Dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına; üretiminin
ise üçte birine sahip olan Ortadoğu ülkeleri, üretilen
petrolün ise sadece %7’sini tüketmektedirler.

ABD tek başına Dünya petrol üretiminin dörtte
birini tüketmektedir.

Avrupa Birliği Dünya petrol üretiminin beşte
birini tüketmektedir.

Ortadoğu’da modern sondaj tekniğiyle petrol ilk
kez, 1908 yılında, İngiliz nüfuzu altındaki İran’da, İngiliz
sermayedar D’Arcy tarafından çıkarıldı. 1909’da ise
D’Arcy, İngiliz-İran Petrol Şirketi APOC’u (Anglo-
Persian Oil Company) kurdu.

1912 yılında, İngiliz Kraliyet donanmasındaki
gemilerin kömürden petrole geçmesiyle, Ortadoğu petrolü
stratejik açıdan önem kazanmaya başladı.

1934 yılında, Kerkük’ten Trablusşam ve
Hayfa’ya doğru ilk uzun mesafeli petrol boru hattı inşa
edildi.

Petrolün ticari amaçlı olarak büyük miktarlarda
üretilmesi, II. Dünya savaşından sonraki yıllara rastlar.
Bölgenin petrol üretimi 1950’ye kadar %15’e, 1960’a
kadar %25’e ve 1979’a kadar da %39’a yükselmiştir.

1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı
konusunda gizli bir anlaşma yapan şirketler, “Yedi
Kızkardeş” olarak anılmıştır:
• Standard Oil of New Jersey (Exxon),
• Royal Dutch Shell (Shell),
• British Petroleum (BP),
• Gulf Oil (Gulf),
• Texas Oil (Texaco),
• Standard Oil of California (Chevron) ve
• Mobil Oil (Mobil).

ABD, 1930’larda Bahreyn’de ve bütün Suudi
Arabistan’da petrol çıkarma ve işletme imtiyazları elde
etti.

Petrol emperyalizmi konusundaki en aktif devlet,
tahmin edileceği üzere İngiltere idi.

ABD ve Avrupalı şirketler tarafından sağlanan
petrol imtiyazları, genelde çok geniş alanları ve üretimden
ihraç ve rafine etmeye kadar geniş hakları ve ayrıca 75
yıla kadar varan uzun süreleri kapsıyordu ki bütün bunlar,
petrolün tüm yönleri üzerinde geniş bir kontrolü
beraberinde getiriyordu.

1959 yılma gelindiğinde, büyük petrol şirketleri
petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin
gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler,
1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i
kurdular. Cidde merkezli teşkilat daha sonra genişleyerek
on üç ülkeyi daha bünyesine kattı. 

Arap ülkelerinin petrol endüstrisinde hakim
konuma gelmesi ile 1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap
Ülkeler Teşkilatı OAPEC’in (Organisation of Arab
Petroleum Exporting Countries) kurulmasına da önayak
oldu.

OPEC'in kurulmasının temel sebebi, üye
ülkelerin en değerli doğal kaynaklarının kontrolünü elde
tutmaktı. Teşkilatın ilk amacı, üye ülkelerin pazarlık
gücünü kullanarak büyük petrol şirketlerine petrol
fiyatlarını yükseltme konusunda baskı yapmaktı.

Ucuz ve bol petrol, savaş sonrası Avrupa ve
Japonya'nın kalkınmalarını sağlayan ve ABD'ye de
ekonomik üstünlük getiren enerji kaynağıydı. Otomobil ve
trenlerin gittikçe yaygınlaşması da, kömüre dayalı
ekonomileri hızla petrole bağımlı hale getirmişti. Bütün
bunlar, petrolün uygun fiyatla ve hep var olmasına
bağlıydı. Ancak sanayileşmenin getirdiği hızlı petrol
tüketimi, Ortadoğu petrolüne olan bağımlılığı gün geçtikçe
attırmaktaydı.

1967’deki altı gün savaşının bir sonucu olarak,
Nasır tarafından kamulaştırılan (1956) Süveyş Kanalı’nın
yine Nasır tarafından kapatılması, petrol endüstrisini
büyük ölçüde etkiledi. Ama petrol fiyatlarının
fırlamasından dolayı parayı kazanan yine büyük petrol
şirketleri yani Yedi Kızkardeş oldu. Kanalın
kapatılmasıyla petrol nakil yollarının altüst olması,
bulunduğu coğrafi konumları sebebiyle bundan
etkilenmeyen petrol üreticileri Libya ve Nijerya’ya yaradı.
Libya, 1969’da petrol fiyatlarını yükselttiği gibi, üretimi
azaltmakla da tehdit ediyordu. Bu gelişmelere paralel
olarak İran, Irak ve Suudi Arabistan, 1971’deki Tahran
Antlaşması’yla beş yıl için petrol fiyatlarını belirleme
konusunda anlaştılar.

Yeni bir Arap-İsrail savaşı Ekim 1973’te
göstermiştir ki o tarihte petrol üretiminin %40’ını
karşılayan OPEC sadece ekonomik değil aynı zamanda
siyasi bir güç haline de geldi. Bu tarihte, Ortadoğu’nun
petrol üreten ülkeleri, İsrail’i destekleyen ABD ve diğer
devletlere petrol satışını keserek (petrol Boykotu/Krizi),
petrol üretimini azaltma ve fiyatları yükseltme konusunda
anlaştılar. Öte yandan bu gidişten etkilenen Avrupa
Ekonomik Topluluğu (AET) ve Japonya’nın, 1973
sonunda Filistin haklarını tanıyan ve İsrail’in 1967
savaşında işgal ettiği yerleri boşaltmasını isteyen bildiriler
yayınlamaları petrolün ekonomik silah olmanın yanında
siyasal bir silah haline de geldiğini gösteriyordu.

1979’daki İran devrimi sonrasında ülke petrol
üretiminin durdurulmasıyla fiyatlar bir kez daha fırlayarak
1980 başında 43 dolara kadar çıktı. Bundan sonra Petrol
fiyatları Rotterdam gibi spot borsalarda belirlenmeye
başlandı. Uzun süreli neticesi ise, şirketler uç noktalarda
petrol fiyatlarının kontrolünden feragat ettiler ve daha çok
spot borsalara bağlı kaldılar. Petrol fiyatları, artık elde
edilebilirlik durumuna göre değil de ticari sistem
tarafından ve psikolojik şartlara göre belirlenmeye
başlandı.

1986 yılında, petrol fiyatlarında %50’den fazla
bir düşüş yaşandı. İran-Irak savaşı devam ederken böyle
bir şeyin yaşanması ilginçti. Bu düşüşün sebebi ABD
kaynaklıydı. Şöyle ki, ABD Başkanı Reagan, 1980’lerin
başında, petrol üretimini arttırma konusunda Suudi Kralını
ikna etmiş ve artan üretimle birlikte fiyatlar (13 dolar)
dibe vurmuştu. Reagan’ın amacı ise, petrol geliriyle
ayakta duran Sovyetler Birliği’ni çökertmekti. 1991’de bu
amaca ulaşıldı ve Birlik dağıldı. Petrol bir kez daha politik
bir silah olarak kullanılmıştı.

2000’li yıllarda dünya petrol fiyatları yeniden
yükselmeye başladı. Eylül 2000’de İsrail işgaline karşı
beliren Filistinli ayaklanması ve ABD’ye karşı yapılan 11
Eylül 2001 saldırısı ve bunun sonucunda ABD’nin 2003’te
Irak’ı işgal etmesiyle ortaya çıkan bölgesel
istikrarsızlıklar, yükselmenin başlıca nedenleriydi. 2005’te
fiyatlar, Irak’taki savaş ve ABD’deki Katrina kasırgası
nedeniyle en yüksek seviyeye çıktı.

Öncelikle, petrolden elde edilen büyük gelir,
ülkelerinin gelişmesi doğrultusunda kullanıldığı gibi,
bazen de halka fayda sağlamayan müsrif projeler için
kullanıldı. Özellikle Körfez ülkelerindeki petrol geliri,
devleti yöneten ailelerin elinde önemli bir güç oldu. Bu
zenginlik, modernleşme ve halkın refahı için yeterince
kullanılmadığı gibi, aynı zamanda muhaliflerin
susturulmasında ve sorunların üzerinin örtülmesinde,
dolayısıyla antidemokratik siyasal sistemlerin sürmesinde
de etkili oldu. Büyük petrol geliri, ekonomik ve sosyal
değişimi de beraberinde getirmiştir. Kent hayatı hızla
değişmeye başlamış, lüks ve israfa varan modern hayat
etkisini göstermiştir. Ulaşım altyapısı büyük gelişme
kaydetmiş; eğitim, sosyal hizmetler, tarım ve sanayiye
büyük paralar harcanmıştır.

Basra Körfezi çıkışlı petrolün ilk tıkanma noktası
burasıdır. Oldukça dar olan Hürmüz Boğazı’nın bir tarafı
Birleşik Arap Emirlikleri toprakları iken, diğer tarafı da
İran topraklarıdır. Ortadoğu petrol sevkiyatının bir diğer
tıkanma noktası, Arabistan yarımadasının güneyinde
Yemen ile Cibuti arasında olan ve Kızıldeniz-Basra
Körfezi bağlantısını sağlayan Bâbülmendeb Boğazı’dır.
Akdeniz’e ulaşan hattaki üçüncü ve sonuncu tıkanma
noktası ise, 1869’da açılan Süveyş Kanalı ve çevresidir.

İngiliz manda yönetimi 1932’de sona erdi. Ancak
bu tarihe kadar İngiltere, petrol arama ve işletme
imtiyazının, milletlerarası bir konsorsiyum olan Irak Petrol
Şirketi’ne verilmesini sağlamıştı. 1934’te, Kerkük’ten
Trablusşam-Lübnan ve Hayfa’ya doğru olan petrol boru
hatları yapıldı. Böylece Kerkük-Irak petrolü, dünya
pazarlarına ulaşmaya başladı.

1976-1977’de, Hatay-Dörtyol ve Basra’ya ulaşan iki boru
hattı daha yapıldı. 1952’de, Musul’un kuzeyindeki Ayn
Zaleh sahasında; 1953’te ise, Kuveyt sınırına yakın
Zübeyr ve Rumeyle bölgelerinde petrol üretimine
başlandı.

1972’de, Sovyetler Birliği ile bir anlaşma
imzalandıktan sonra Saddam Hüseyin tarafından Irak
petrollerinin millileştirilmiştir.

2 Ağustos 1990’da, Irak Kuveyt’i işgal etti ve
petrol fiyatları aniden yükseldi. Petrol zengini Kuveyt’in
işgaline, ABD ve Avrupa’nın göz yumması mümkün
değildi. Saddam Hüseyin, bu işgalle birlikte, dünya
ispatlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık %15’ini kontrol
edecek ve böylece bölge ve dünya politikalarında kilit bir
rol üstlenebilecekti. Bu durum, ABD ve Avrupa
ekonomilerinin işleyişi açısından da sakıncalı
olabilirdi1991 yılı başındaki I. Körfez Savaşı’yla, Irak
ordusu Kuveyt’ten sökülüp atılınca yükselen petrol
fiyatları geriledi. Savaş sonrasında, BM tarafından Irak’ın
petrol ihracatı durduruldu. Buna savaşın getirdiği yıkım da
eklenince Irak’ın petrol geliri yok oldu ve ekonomisi
çöktü.

ABD’nin Saddam Hüseyin’i baştan indirip Irak’ı
işgal etmesi, ülkenin fiilen üçe bölünmesinin kapısını da
aralamış oldu:
• Bağdat ve civarındaki merkezin dışında,
• Kuzeydeki Kürt otonom bölgesi ve
• Güneydeki Şii bölgesi, üç parçalı ve siyasi
istikrardan yoksun Irak’ı meydana getirmektedir.

2011 yılı tahminlerine göre dünya petrol
rezervlerinin %9’u İran’da bulunmakta; oysa dünya
üretiminin ise sadece %5’i İran tarafından
karşılanmaktadır.

İngiliz sermayadar D’Arcy, 1909’da İngiliz-İran
Petrol Şirketi APOC’u kurdu. 1911’de APOC, İran’dan
petrol ihracatına başladı. Ülkedeki petrol imtiyazlarını
daha da genişleten APOC ve D’arcy gurubu, 1912’de,
ülke topraklarının %80’inde petrol çıkarma ve işletme
imtiyazını elde etti.

Muhammed Musaddık’a göre, ülkenin zenginliği
şahın ve onu kontrol eden yabancıların elinden
kurtarılmalıydı. Şah’a karşı mücadele başlatıldı ve
sonuçta, İngiliz-İran Petrol Şirketi’nin işlettiği İran
petrolleri, 1951’de başbakanlığa gelen Musaddık
hükümeti tarafından millileştirildi.

1980-1988 arasındaki İran-Irak savaşının
karşılığı ise, üretici ülkelerin yanı sıra dev petrol
şirketlerinin de (bir zamanların Yedi Kızkardeşi) yine
müthiş paralar kazanması oldu.

Suudi Arabistan’daki petrol imtiyazını
ARAMCO (Arabian-American Oil Company) 1933
yılında elde etti. Ülke petrolü, ARAMCO tarafından
1935’te el-Ahsa bölgesinde çıkarılmaya başlandı.
Petrollerin işletilmesi, 1936’da tamamen ARAMCO’ya
devredildi.

Suudi Arabistan 2011 yılı verilerine göre, dünya
ham petrol rezervlerinin %16’sına; dünya petrol
üretiminin ise %13’üne sahiptir.

Suudi Arabistan, 1972'de ARAMCO'nun %20
hissesine sahip oldu. 1980'de ise toplumsal hayatta önemli
bir unsur haline gelen ARAMCO'nun bütün hisselerine
sahip oldu. ARAMCO, dünyanın en büyük petrol şirketi
durumundadır.

2011 yılı tahminlerine göre, dünya petrol
rezervlerinin %6’sı Kuveyt’te bulunmaktadır. Ülkenin
ham petrol üretimindeki payı ise %3,5’dür.

1934’te Kuveyt Şeyhi Ahmet Cabir es-Sabah,
Gulf Oil ve British Petroleum (BP) ile bir anlaşma
imzalayarak, Kuveyt Petrol Şirketi olarak adlandırılan
imtiyazın eşit ortağı oldu.

2011 yılı verilerine göre, dünya ham petrol
rezervlerinin %6’sı BAE’de bulunuyor. BAE’nin dünya
ham petrol üretimindeki %3,8’dir.

BAE’nin petrol ihracatı, büyük oranda Basra
Körfezi’nin güneyindeki Hürmüz Boğazı vasıtasıyla
yapılmaktadır. Petrol gelirlerine yaptırım uygulanan
İran’ın, tankerler vasıtasıyla dünya petrolünün %20’sinin
geçtiği Hürmüz Boğazı’nı kapatma tehditlerine karşı BAE,
bu yola alternatif olacak bir petrol boru hattını Temmuz
2012’de kullanıma açtı. 380 km. uzunluğundaki boru hattı,
Hürmüz’ü devre dışı bırakarak ülke petrolünün üçte ikisini
dünya pazarlarına ulaştırabilmektedir.

Petrol üretimi, 1947’de, yarımadanın batısında
bulunan Duhan bölgesinde İngilizler tarafından başlatıldı.

Katar Dünyada %1,8’lik petrol üretim (2011)
payına sahiptir.

Cezayir’de petrol ilk kez 1956 yılında çıkarıldı.

Libya’nın petrolü, 1957’de çıkarılmaya başlandı.

Dünya petrol rezervlerinin %2,9’u (2011)
Libya’da bulunmaktadır.

Mısır’da petrol, İngiliz işgali döneminde,
1913’te, Süveyş Körfezi’nin her iki yakasında çıkarılmaya
başlandı.

Mısır, 1974 yılından itibaren petrol üreticisi ülke
haline gelebilmiştir.

2011 yılı istatistiklerine göre, dünyadaki ham petrol rezervlerinin yaklaşık yarı­sının Ortadoğu coğrafyasında, geri kalanının da ABD, Güney Amerika ve Kuzey Denizi’nde bulunduğu ifade edilmektedir.

Ortaçağ Latincesi’nde petroleum olarak geçen kelime, Klasik Latince’deki petra (taş) ve oleum (yağ) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşup “taş yağı” anlamına gelmektedir.  

Bir çeşit sıvı petrol olan bitüm sözcüğünün eski dillerdeki karşılığı olan “nafta/neft” ise, Farsça veya Akadca kökenli bir kelimedir.

18. yüzyıldan itibaren Rusya ve Alsace’ta petrol damıtıldığı halde, bili­nen anlamda yer altından ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tara­fından Pensilvanya Titusville’de yapıldı.

İlk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı. 1854 yılında gazyağı lambasının icat edilmesi, petrol talebini büyük ölçüde arttırmıştı. ABD ve Avrupa, 19. yüzyılın petrol üreticileri olarak ortaya çıkmışlar ve kendi petrol endüstrilerini kurmuşlardır. Böylece, “kara altın”a hücum da başlamış oldu.Petrol ile ilgili bundan sonraki önemli safhalar şöyledir: 1860-1885 gazyağı dönemi. 1900-1914 benzin dönemi. 1930 sonrası dönem: petrol ürünlerinin kalitesini yükselten çeşitli yöntemlerin yerleştiği ve modern arıtma ve petrokimya tekniklerinin geliştiği dönemdir. Günümüzde petrol, sadece yakıt olarak değil, tarım  (gübre), tıp (ilaç yapımı), sağlık (deterjanlar), plastik maddeler ile sentetik elyaf ve kauçukların üretimi gibi çok çeşitli alanlarda kullanılmaktadır.

Osmanlı Sultanı IV. Murad 1640 tarihli bir fermanla, Kerkük yakınlarındaki Baba Gurgur’da bulunan petrol sahasını şehrin ileri gelen Türkmen ailelerinden Neftçizadeler’e vermişti. Bu ferman, muhtemelen tarihte verilen ilk petrol işletme imtiyazıdır. 

Osmanlı Arap vilayetlerindeki petrolün varlığından haberdar olan Batılı seyyah ve araştırmacılar, “arkeolojik, bilimsel, coğrafi araştırma ve misyonerlik” görüntüsü altında, Bağdat ve Musul’daki petrol alanlarını keşfetmeye ve ülkelerine bununla ilgili raporlar hazırlamaya başlamışlardı.

II. Abdülhamid, yürütülen örtülü arama faaliyetlerini yakından takip ediyordu. Petrol araştırmasını yaptıran Agop Paşa’nın teklifiyle de, devlet hazinesine ait olan petrol gelirlerini ve işletme imtiyazını kendi özel hazinesine (Hazine-i Hassa) transfer etti ve ayrıca, Bağdat ve Musul Vilayetleri’nde petrol bulunan birçok bölgeyi de padişah arazisi (arazi-i seniyye)’ne dahil ederek 1889-1902 yılları arasındaki resmi işlemler ile muhafaza altına aldı.

1912’ye kadar Mezopotamya topraklarında petrol imtiyazı peşinde koşan, Alman Deutsche Bank (Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi), İngiliz D’Arcy Grubu, Royal Dutch-Anglo Saxon Oil Company (Shell) ve Amerikan Chester grubu olmak üzere dört grup vardı. 

Musul-Kerkük bölgesinde yaptırdığı geniş çaplı araştırmanın sonunda, buralardaki maden ve petrol yatakları hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlanmıştır. Bölgede büyük miktarda petrol bulunduğuna dair haberler üzerine, Alman, İngiliz, Fransız, Belçika, Hollanda ve Osmanlı uyruklu bazı şahıs ve şirketler, II. Abdülhamid’den petrol imtiyazı için yoğun taleplerde bulunuyorlardı. Bölgedeki petrolün stratejik değerinin farkında olan ve bu kaynakların yabancıların eline geçmesini istemeyen padişah, söz konusu talepleri geri çevirmiştir.

Bölgede yürütülen arkeolojik ve bilimsel çalışmaların aslında petrol aramaya dönük gizli tetkikler olduğunun farkına varan II. Abdülhamid, yürütülen örtülü arama faaliyetlerini yakından takip ediyordu. Petrol araştırmasını yaptıran Agop Paşa’nın teklifiyle de, devlet hazinesine ait olan petrol gelirlerini ve işletme imtiyazını kendi özel hazinesine (Hazine-i Hassa) transfer etti ve ayrıca,
Bağdat ve Musul Vilayetleri’nde petrol bulunan birçok bölgeyi de padişah arazisi (arazi-i seniyye)’ne dahil ederek 1889-1902 yılları arasındaki resmi işlemler ile muhafaza altına aldı.

1888 yılında ilk im­tiyaz verilmek suretiyle, Almanlar’a madencilik alanında bazı ayrıcalıklar da veril­mişti. Bu imtiyaz ile Almanlar, Musul ve Bağdat havalisinde petrol ve diğer madenle­ri arayabilecekti.  Zira, bu tarihte, Bağdat Demir­yolu imtiyazı yine Almanlar’a verilmişti. Almanlar, demiryolu hattının her iki ya­kasındaki 20’şer km.lik şeritler boyunca maden araması ve işletmesi yapabilecekti.

II. Meşrutiyet ilan edildikten sonra, 8 Eylül 1908’de Meşrutiyet hükümetinin aldığı bir kararla, Hazine-i Hassa’ya ait olan emlâkin devlet hazinesine devri kararlaştı­rıldı. II. Abdülhamit’in 31 Mart olayından sonra tahttan indirilmesiyle, 27 Nisan 1909 tarihli Mehmed Reşad iradesi ile de, padişahın şahsi mülkü olan petrol böl­gelerinin söz konusu statüleri kaldırılarak Maliye hazinesine devredildi yani devlet mülkü haline getirildi.

İngilizler’in 1910’da kendi sermayeleriyle ve petrol için sermaye aktarımı amacıyla kurdukları Türk Milli Bankası, 1912’de Deutsche Bank ve Royal-Dutch Shell şirketleri ile işbirliği­ne girerek Türk Petrol Kumpanyası’nı (Turkish Petroleum Company) kurmuşlardı.

Mart 1914’te, Turkish Petroleum Company’nin hisselerinin % 50’si, İran’da faaliyet göstermekte olan bir diğer İngiliz (D’Arcy) petrol şirketi olan APOC (Anglo-Persian Oil Company)’a devredildi.

16 Mayıs 1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot Antlaşması imzalandı.

16 Mayıs 1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre petrol bölgelerinin bulunduğu Arap vilayetleri, İngiltere ve Fransa arasında gizlice taksim edildi.

Calouste Serkis Gülbenkyan 1912’de, Shell ve Deutche Bank’ı da dahil ederek, Londra merkezli Türk Petrol Şirketi’nin kurulmasını sağladı.

Chester Projesi: Amiral Chester’ın, demiryolu, limanlar ve madenler konusunda imtiyazlar elde etmek için İstanbul’da bulunduğu 1908 yılında, Amerikalılar’ın Irak petrollerinden imtiyaz sağlama konusundaki çabaları daha da artmıştı. Amerikan başkanı Roosevelt’in de destek verdiği Chester, liman ve demiryolu inşaatı konusunda bir dizi anlaşmalar yapmasına rağmen bunlar
yaşanan savaşlar sebebiyle uygulanamadı.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra başta İngiltere, Fransa ve ABD olmak üzere sömürgeci devletlerin kendi menfaatleri doğrultusunda çizdiği sınırlar sayesinde, petrol coğrafyasının ayrıntılarını da içine alan "yeni Ortadoğu" oluşturulmuştur.

Petrol açısından dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına sahip olan Ortadoğu’nun petrol sahaları genel olarak üç bölgede toplanmıştır:

1-Fars-Arap (Basra) Körfezi çevresi ve alt kısmı

2-Kızıldeniz-Akabe yarığı boyunca uzanan kısım

3-Kuzeydoğu Afrika sahası 

Petrol açısından dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına sahip olan Ortadoğu’nun Fars-Arap (Basra) Körfezi çevresi ve alt kısmı İran, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Katar, kuzeydoğu Suriye ve güneydoğu Türkiye’yi içine alır.

Dünya petrol tüketiminde ABD tek başına dünya petrolünün dörtte birini; Avrupa Birliği beşte birini; her ikisi ise % 44 ile neredeyse yarısını tüketmektedir.

Ortadoğu’da modern sondaj tekniğiyle petrol ilk kez, 1908 yılında, İngiliz nüfuzu altındaki İran’da, İngiliz sermayedar D’Arcy tarafından çıkarıldı.

Dünya üzerindeki yedi (daha sonraları sekiz) büyük çok uluslu şirket, 1910’lardan 1970’lerin başlarına kadar, petrol endüstrisinin hemen tamamını kontrol altında tutmuşlardır. 1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır.

“Yedi Kızkardeş” : Standard Oil of New Jersey (Exxon), Royal Dutch Shell (Shell), British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mobil Oil (Mobil). Bunlara daha sonra Fransız şirketi Française des Petroles (CFP)
de eklenmiştir.

1959  yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin a gelindiğinde gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta etrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular. Cidde merkezli teşkilat daha sonra genişleyerek on üç ülkeyi daha bünyesine kattı.

Arap ülkelerinin petrol endüstrisindehakim konuma gelmesi ile de 1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap Ülkeler Teşkilatı OAPEC (Organisation of Arab Petroleum Exporting Countries) ne zaman kurulmuştur.

1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular.

Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta
Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular.

II. Dünya Savaşı’nın sonundan 1970’e kadarki dönemde petrol fiyatları genel hatlarıyla dengeli, hatta düşük bir seyir takip etti. Yeni bir Arap-İsrail savaşı (Yom Kippur) Ekim 1973’te göstermiştir ki o tarihte petrol üretiminin % 40’ını karşılayan OPEC sadece ekonomik değil aynı zamanda siyasi bir güç haline de geldi. Bu tarihte, Ortadoğu’nun petrol üreten ülkeleri, İsrail’i destekleyen ABD ve diğer devletlere petrol satışını keserek (petrol Boykotu/Krizi), petrol üretimini azaltma ve fiyatları yükseltme konusunda anlaştılar. Arap-İsrail savaşı sona erip yaptırımlar kaldırıldığında, petrol fiyatları bir yılda tam dört kat artarak varili 11,65 dolara fırlamıştı.

Tanker savaşı: İran, Irak, Suudi Arabistan ve Kuveyt ve diğer ülkelere ait olan 44 petrol tankeri, İran veya Irak tarafından vurularak hasar gördü. Başlangıçta Irak tarafından başlatılan tanker savaşında her iki ülke, birbirinin petrol ihracatını çökertmeyi amaçlıyordu. Petrol taşımacılığını da doğrudan etkileyen bu durum, zamanla dünya piyasalarına petrol arzını etkileyen global bir sorun haline geldi.

1984 yılında, İran-Irak arasında  “tanker savaşı” başladı. Bundan petrol taşımacılığı ve ticareti ciddi ölçüde etkilendi. Bununla birlikte, 1986 yılında, petrol fiyatlarında % 50’den fazla bir düşüş yaşandı. İran-Irak savaşı devam ederken böyle bir şeyin yaşanması ilginçti. Bu düşüşün sebebi ABD kaynaklıydı. Şöyle ki, ABD Başkanı Reagan, 1980’lerin başında, petrol üretimini arttırma konusunda Suudi Kralını ikna etmiş ve artan üretimle birlikte fiyatlar (13 dolar) dibe vurmuştu. Reagan’ın amacı ise, petrol geliriyle ayakta duran Sovyetler Birliği’ni çökertmekti. 1991’de bu amaca ulaşıldı ve Birlik dağıldı. Petrol bir kez daha politik bir silah olarak kullanılmıştı.

Baba Gurgur ve Rumeyle: Irak’ın 80-90 km. boyunca uzanan en büyük petrol havzası, Kerkük’ün hemen yanıbaşında Baba Gurgur bölgesinde bulunur. Yanan alevlerin çıkardığı gürültü (gurgur)’den dolayı bu isimle anılmıştır. Irak’ın güneyindeki Rumeyle bölgesi, dünyanın da en büyük petrol sahalarından biridir. Bu saha, Irak-Kuveyt sınırı boyunca uzandığından, iki ülke arasındaki sınır anlaşmazlığının (1990’da Kuveyt’in Irak tarafından işgalinin) temel sebeplerinden biri olmuştur.

İran ile Irak arasındaki sınırı teşkil eden ve Dicle ile Fırat’ın birleşmesiyle oluşan Şattularap suyolu, Basra Körfezi bağlantılı denizyolu (dolayısıyla petrol) ulaşımında her iki ülke tarafından ortak kullanılmaktadır. İran-Irak savaşının en önemli sebeplerinden biri de, bundan doğan anlaşmazlıklar idi. Suyolu, Abadan petrol rafinerisine tankerlerin ulaşımında da önem taşımaktadır. İngilizler tarafından kurulan ve zamanla dünyanın en büyük rafinerisi haline gelen tesislere “Şahın tâcı” deniliyordu. İran-Irak Savaşı’nda tamamen tahrip olmasından sonra rafineriler ülkenin iç kesimlerinde yapılmaya başlandı.

Ortadoğu ülkeleri arasında ise en fazla rezerve ve ham petrol üretimine sahiptir. Suudi Arabistan’ı diğer ülkelere göre öne çıkaran bu durum, ülkenin dünya petrol üretimi ve endüstrisindeki stratejik öneminin uzunca bir süre daha devam edeceğini de göstermektedir.

Aramco: Çokuluslu dev bir şirket olan ABD’li ARAMCO, tıpkı İran’daki APOC gibi zamanla “devlet içinde devlet” haline gelmiştir. Şirket, Suudi Krallığı’na petrol karşılığında sadece küçük bir para ödüyor, onun dışında bütün petrolü çıkarıp dünyaya pazarlıyor ve esas kazancı elde ediyordu. Suudi Arabistan, 1972’de ARAMCO’nun % 20 hissesine sahip oldu. 1980’de ise, toplumsal hayatta önemli bir unsur haline gelen ARAMCO’nun bütün hisselerine sahip oldu. ARAMCO, dünyanın en büyük petrol şirketi durumundadır.