Miri, mülk ve vakıf.

Hıristiyanlardan feth olunmuş ve rakabesi yani çıplak mülkiyeti devlete ait olan topraklardır. Fakat bunların tasarruf hakkı tapu resmi denilen peşin bir kira bedeli alındıktan sonra, daimî ve irsî bir nevi kiracılık sözleşmesiyle onları işleyecek olan köylülere (reâyâ) bırakılmıştır. Reâyâ, kiracısı bulunduğu bu toprakları işleyerek elde ettiği mahsulden devlete veya devletin tayin ettiği sipahiye, öşür denilen bir vergiyi ödemekle mükelleftir. Bazı hallerde ise yarıcılık usûlü ile çiftlikler köylüye ekip biçmeye verilebilirdi. Bu durumda tarla ve tohum devletten, emek ise köylüden olurdu.

Arazinin yüz ölçümüne göre alınan vergi. Osmanlı hukukçularınca çift resmine karşılık sayılmıştır

Mülk Topraklar: Bunlar, her türlü tasarruf hakkı sahibine ait olan arazilerdi. Miras bırakılabilir, satılabilir, hibe edilebilir ve rehin bırakılabilirdi. İstenirse vakf edilebilirdi.

Vakıf Araziler: Vergi geliri dinî, ilmî ve sosyal kurumlara tahsis edilen arazilerdi. Bu arazileri vakıf reâyâsı denilen çiftçiler işlerlerdi. Denetimi evkaf nezâreti’ne aitti.

Mîrî Topraklar: Mülkiyeti devlete ait olan ziraata elverişli arazilerdi. Terk Edilmiş Araziler (Arazi-i Metruke): Bunlar, kimseye ait olmayıp, köy ve kasaba halkı tarafından ortak kullanılan mera, meydan, yol vs gibi yerlerdi.

Hiçbir İşe Yaramayan Araziler (Arazi-i Mevat): Bunlar, ekilip, biçilmeyen, ıssız ve boş araziler idi.

1867 yılından sonra yabancılara mülk toprakların satışı serbest bırakılmıştır.

Timar sistemi dâhilindeki mîrî arazilerde tahrir yapılarak toprağı işleyecek olan reâyâya verilmek üzere belli birimlere, yani bir çiftçi ailesinin işleyebileceği büyüklükteki parçalara ayrılmasıdır.

Reâyânın bir nevi kiracılık sözleşmesiyle kendisine bırakılmış olan çiftlik için her yıl ödediği vergidir.

Tapu sistemi çerçevesinde toprağın tasarrufuna ve işleme hakkına sahip olan reayanın aksine, ortakçı başka birine ait toprağı işler. Toprak sahibi genellikle üretim araçlarını temin eder, bazen barınacak yer de verir ve ürünü eşit olarak paylaşırlar.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Nim çift’den küçük olan ve hububat ziraati yapılan arazilere zemin adı verilmektedir.

Ziraat yapılan fakat sürekli olarak nüfus barınmayan yerlere mezraa denir.

$Mezranın Türkçe karşılığı ekinliktir.

Çift-hâne Sistemi Halil İnalcık’a göre çift resmi sadece şahsi bir vergi değildir. Aile emeği, bir çift öküz ve ikisinin birlikte işlediği arazi yani bir üretim ünitesi ve dolayısıyla bir mâlî ünite söz konusudur. Vergilendirilen de bu birimdir. Kısacası çift resmi kombine bir vergidir. İnalcık, geç Roma İmparatorluğu’ndaki colon, Galya’daki mansus, Bizans’taki zevgarion ile Osmanlı çift hânesinin aynı şey olduğunu, köylü aile emeğine ve çift-öküz-saban teknolojisine dayanan küçük köylü işletmesini ifade ettiğini belirtmektedir. Ona göre çift-hâne sistemine Osmanlı üretim tarzı denilebilir. Çifthâne sistemini Osmanlılar, Selçuklulardan iktibas etmiştir. Bu sistemde esas olan, toprağın bir ailenin işleyebileceği büyüklükte parçalara bölünerek aile çapında işletmecilik yapmaktır. Yine İnalcık’a göre, Osmanlı imparatorluğunun değişime ve gelişmeye, yani ekonomik sistemlerin ortaya çıkışına direnmesinde, durgun bir sosyo-ekonomik yapıya bağlı olmasında başlıca sorumlu da mîrî arazi rejimi ve çift-hâne sistemidir.

Vakıf arazinin kaynağı mülk arazi idi.

Vergi Sayımı

İdarî, malî ve askerî zaruretler tahrirleri gerekli kılıyordu. Vergi düzenini yerleştirmek ve devletin vergi kaynaklarını çeşitli büyüklükte dirlikler halinde bölerek sipahilere dağıtmaktı.

Tahrir işlemi tamamlandıktan düzenlenen iki defterden biridir. Diğeri icmal defterdir.

Her köyün ve mezraanın isimleri ile vergi mükellefi reâyânın adları, o bölgede yetişen ürünler ve bunlardan alınacak öşür mikdarı ile diğer vergi ve resimlerin cinsleri ve mikdarlarının yazılı olduğu defterdir.

Tahrir işlemi tamamlandıktan düzenlenen iki defterden biridir. Diğeri Mufassal defterdir.

Her köyün ve mezraanın adı ile toplam ödeyecekleri vergi yekûnu ve dirlik sahibinin adı yer alırdı. Bazı icmâl defterlerde ise hâne ve mücerred gibi nüfusa ait rakamlara da yer verilirdi.

Kelime olarak onda bir (1/10) anlamına gelen öşür Arapça kökenli bir kelime olup, terim olarak Osmanlı devletinde genellikle halkın ürettiği mahsûllerden, bilhassa hubûbâttan alınan vergiye verilen isimdir.

Osmanlı imparatorluğunda koyun ve keçi sahiplerinden alınan vergiye âdet-i ağnâm adı verilmektedir.

Yaylak resmi kanunnâmelerde otlak resmi, resm-i meraî ve yatak resmi olarak geçer. Buna göre sürülerini başkasının timarında veya mîrî yaylaklarda otlatan sürü sahipleri ile göçebe kabileler ve Yörüklerden yılda bir defaya mahsus olmak üzere sürü başına alınan bir resimdir.

Kışlak resmi kom’da, kışlayan koyun ve davar sürülerinden alınan bir resimdir. Buna köm resmi de denilmektedir. Kışlak resmi sadece komda kışlayan hayvanlardan alınmakta, köy içinde kışlayan koyunlardan alınmamaktadır.

Tahrir defterlerinde bal öşrü, resm-i asel, resm-i zenburiye, öşr-i kovan, resm-i kivâre ve öşr-i petek gibi değişik isimler verilmiştir.

Bennâk, çiftliği olmayan, evli ra’iyyete denilmektedir. Bennâk resmi herhangi bir toprağı işlesin işlemesin her evli olan Müslüman reâyâdan alınır.

Mücerred, bekâr fakat başkasına muhtaç olmadan kendi geçimini temin edebilen Müslüman erkeklere denilmektedir. İmparatorluğun hemen hemen her tarafında mücerred resmi olarak 6 akçe alındığı görülmektedir.

Büluğ çağına ermiş, şehirli, köylü ve göçebe; evli veya bekâr, topraklı ve topraksız her gayri müslim erkekten alınan örfî bir baş vergisidir.

Büluğ çağına erişmiş, vücut ve akılca sağlam, ayrı iş güç sahibi ve 300 akçelik menkul mala sahip olan her gayri müslim erkekten alınan vergidir. Toprağa bağlı olan harâc ile zaman zaman aynı mânâda kullanılmıştır.

Su veya yel ile dönen un değirmenlerinden alınan resme resm-i âsiyâb denmektedir.

Mukâtaa, geliri kimseye dirlik olarak verilmeyip, doğrudan merkez hazinesine alınan vergi ve gelir kaynaklarına denmektedir.

Herhangi bir şahsın atı veya sığırı bir başkasının ekinine girip zarar verdiği takdirde, hayvan sahibinden alınan resimdir. Diğer adı Cerâim-i hayvanattır.

Serbest timarlarda sipahinin nikâhlanan genç kız (bâkire) veya dul kadınlardan (seyyibe) aldığı resimdir. Feodal bir düzenin kalıntısı olarak yorumlanmıştır.

Mülkiyeti devlete ait araziden çift(lik) tasarruf eden reâyâ, bir defaya mahsus olmak üzere sipahiye resm-i tapu adı altında ödediği resimdir.

Bir memleketden diğer memlekete gerek kara ve gerek deniz yoluyla getirilen her çeşit emtia ve ticarî eşyadan alınan gümrük resmine “âmediyye” denilir.

Şayet emtia ve eşyâ dışarıya çıkarılacak olursa bu takdirde alınan gümrük resmine de “reftiyye” adı verilir.

Ancak hariçten gelen mallar ülke içerisinde sarf olunmayıp başka bir ülkeye götürülürse (transit) ondan alınan gümrük resmi “masdariyye” ya da “mürûriyye” tabîr olunur.

XVI. yüzyılın sonlarına kadar, fevkalâde zamanlarda alınan ve miktarı doğrudan dîvân-ı hümâyûn tarafından tesbit edilen bir vergi türüdür. Avârız-ı dîvâniye veya tekâlîf-i örfiyye olarak da bilinir.