XV. yüzyılın ortalarından XVI. Yüzyılın sonlarına kadar olan devre, çoğu Osmanlı tarihçisi tarafından Osmanlı “klâsik devri” olarak tanımlanır.

Nushatü’s- Selâtin

Hasan Kafi

Birincisi adâlet’de ihmaldir; bunun sebebi ise halkın işlerini ve ülkenin meselelerini ehil kişilere tevdi etmemektir.

İkinci sebep müşâvere’de ihmaldir. Bunun altında ise, idarecilerin ulemaya üstten bakmaları ve akıllı kişilerin sohbetine katılmaktan utanmaları yatar.

Üçüncüsü ise asker tedârikinde ve tedbirinde ihmaldir; bu da askerlerin ümeradan ve seraskerlerden korkmamasından kaynaklanmaktadır.

Kavânîn-i Âl-i Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Def­ter-i Divan

Devletin temel dayanakları olan iki ocağın (kul tâifesi ve timarlıların) bozulması, savaşları kaybetmenin temel sebebidir.

Hırzü’l- Mülûk’

Katip Çelebi, toplum görüşünü ortaya koyduktan sonra, Celâlîlerin çıkışıyla birlikte vergi veren köylü halkın yoksullaşması meselesini ele alır, tarımdaki çöküntüyü vergilerin fazlaca arttırılmasına bağlar.

Hezarfen Hüseyin Efendi

Sahiplerinin ölümü veya başka bir nedenle boş (mahlul) kalan timarlarla ilgili kağıtlar beylerbeylerinin yanında bulunan bekleme dosyası niteliğinde bir sepette saklanırdı. Beylerbeyleri   bunları hak sahiplerine değil kendi adamlarına verdiği için ıslahat layihalarında eleştirilir.

II. Osman

Hotin seferinde II. Osman’ın tutumu (sefere bizzat çıkmakta ısrarı, sipahilerin ulûfelerini verdirmemesi, bizzat yoklama yapması vb.) kendisine karşı muhalefeti güçlendiren bir faktör olmuştur. Öte yandan şeyhülislâmın yetkilerini kısması ve ulemanın arpalıklarını kesmesi ulemâyı da muhalefet cephesine itmişti.

1. Çürümüş bir kozmopolit toplum haline gelen yeniçeri ve sipahi ocaklarını tamamen kaldırıp yok ederek onların yerine Anadolu, Suriye ve Mısır Türkleriyle Türkmenlerinden millî bir ordu kurmak.
2. Payitahtı İstanbul’dan Anadolu’ya nakledip kozmopolit bir çevreden millî bir çevreye geçmek.
3. İlmiyenin siyasî ve malî etki ve gücünü kırarak bu zümrenin devlet işlerinden elini çekip onları bir din ocağı haline getirmek.
4. Kozmopolit saray geleneklerini değiştirerek Harem- i Hümayunu tasfiye etmek ve hanedanın Türk ailelerinden nikâhla kız almasına yol açmak.
5. Kıyafette değişiklik yapmak.
6. Fatih ve Kanunî’nin eskiyen mevzuatı yerine yeni şartlara uygun kanunlar yapmak.

Kemankeş Kara Mustafa Paşa

Sikke tashihi yapmış, ocak mevcudunu azaltmış ve, vergi düzeni ile malî sistemde çok önemli hale gelen ve özellikle Celâli karışıklıkları ve kapıkullarının taşradaki egemenlikleri döneminde toprak tasarrufunda meydana gelen değişiklikler yüzünden reâyânın üzerindeki yükü artan avârız vergisinin tarhına esas olmak üzere geniş çaplı bir sayım hareketine girişmişti.

Tahrir-i vilayet

Bütçede denkliği sağlamak, açığı kapatmak için eyalet valilerine vilayet gelirinden kendilerine maaş karşılığı ayrılan kısmın dışında kalanın “irsaliye” adı altında merkeze gönderilmesi, has, zeamet, paşmaklık sahiplerinin gelirlerinin ihtiyaç fazlasının hazineye devredilmesi, rüşvet ve iltimasın kaldırılması gibi önemli tedbirler uyguladı.

Hazine buhranı ve züyuf akçeden ulûfe ödenmesi ve esnafın bu paraları kabul etmemesi üzerine mağdur olan yeniçeri ve sipahiler bu durumdan kâr sağlayıp hazineyi müşkül duruma düşürdüğüne inandıkları otuz kişiyi istemişler, durumun ciddiyetini anlayan padişah bu istekleri yerine getirmiştir.

Katledilenler Sultanahmet’teki Çınar ağacına asıldığından bu olaya Çınar Vak’ası (veya Vak’a-i Vakvakiye) denilmişti.

XVII. yüzyıl başlarından itibaren devletin avârızhâne sayımlarına önem verdiği anlaşılmaktadır. Bu sayımlarda yerleşim birimlerinde mevcut vergi mükellefleri ile vergiden muaf askerîler yazılmıştır. Bazı yerlerde hane reisi dul kadınlar da sayıma dahil edilmiştir. Kimi defterlerde bir avârızhanede bulunan gerçek hane sayısının ortalaması (10-11 gibi) verilirken kimilerinde sadece isimler yazılıdır. Yine bazı defterlerde kişilerin gelir seviyeleri (âlâ, evsat, ednâ; yani iyi halli, orta halli, düşük gelirli) verilir. İcmallerde ise yerleşim birimlerinde avârız mükellefi olanların sayıları ile toplam avarız-hane sayısı verilmiştir. Bu sayımlarla ilgili ayrıntılı (mufassal) ve özet (icmal) defterlerinden, XVI. yüzyıl sonlarına ait tahrir defterleriyle karşılaştırma yapmak suretiyle, özellikle Celâli olaylarının kırsal kesimde yol açtığı tahribatın izlerini takip etmek de mümkün olmaktadır.

Padişaha arz ettiği işlerin geri çevrilmemesi, tayin ve azillerde işine karışılmaması, ileri gelen devlet adamlarından birisi hükümdara danışman yapılarak kendi bağımsızlığına halel getirilmemesi ve hakkındaki söylenenlere göre hareket edilmemesi şartlarını ileri sürmüş ve bu şartlar kabul edilmiştir.