Farklı ülkelerde üretilen mal ve hizmetlerin fiyatları arasında karşılaştırma
yapabilmemizi olanaklı hâle getiren döviz kurları başta dış ticaret olmak üzere
ekonominin pek çok farklı alanında kritik bir öneme sahiptir. Ekonomik
birimler veya firmalar ithalat veya ihracat yaptıklarında veya yurt dışındaki
finansal piyasalara yatırım yaptıklarında, sahip oldukları ulusal paraları
yabancı paralar ile değiştirmeleri gerekmektedir Günümüzde birçok mal ve
hizmet piyasaları ile finansal piyasalar küresel düzeyde işlem görmektedir.
Uluslararası ticaretin ulaştığı önemi görmek için ülkemizdeki dış ticaret rakamlarına
bakmak yeterli olacaktır. 1990 yılında 13 milyar dolar civarında
olan ülkemizin yıllık toplam ihracat miktarı, 2007 yılında 100 milyar dolar
eşiğini aşmış ve 2011 yılında ise 134,6 milyar dolara ulaşmıştır. Yani 1990
yılının ardından geçen 20 yıllık süre içerisinde ülkemizin ihracat rakamı neredeyse
10 kattan fazla artmıştır. Bu artış aynı zamanda döviz piyasalarının
öneminin artışı olarak da değerlendirilebilinir.

Döviz Kuru, bir ülkenin para biriminin, başka bir ülkenin para birimi cinsinden fiyatıdır. Döviz kuru iki farklı biçimde ifade edilebilir. Bir birim yabancı para ile satın alabileceğimiz yerli para miktarını ifade etmek için direkt döviz kuru gösterimini kullanırız. Örneğin 2012 yılı Ocak ayı itibariyle 1 doların değeri 1,90 liraya eşittir dediğimizde direkt döviz kurunu kullanıyoruz. Buna karşılık, bir birim yabancı para değerinin yerli para cinsinden ifade edilmesi ise dolaylı döviz kuru olarak bilinir. 2012 yılı Ocak ayı itibariyle 1 lira ile 0,5263 dolara eşittir şeklinde bir açıklama bizim dolaylı döviz kurunu tercih ettiğimizi göstermektedir. Ülkemizde döviz kurlarının ifade edilmesinde genel olarak direkt döviz kuru yani bir birim yabancı para biriminin yerli para cinsinde ifade edilmesi kullanılır.

Döviz kurlarının bu iki biçimde açıklanmalarına ek olarak bir ülkenin parası
esas alınarak yabancı iki para biriminin birbirleri cinsinden değerini ifade etmek
için çapraz kur olarak bilinen gösterim biçimini kullanırız. Örneğin 1 $ = 0,78 €
veya 1 € = 1,26 $ gibi. İki yabancı para birimi arasındaki bu gösterim aynı zamanda
parite olarak adlandırılmaktadır.

Döviz kurundaki değer değişmelerini ifade etmek için değer kazanımı ve değer kaybı ifadelerini kullanırız. Yerli paranın değer kazanması fiyatının artmasıdır. Bir birim yerli para ile daha fazla miktarda yabancı para satın alınmasıdır. Aynı anlama gelmek üzere bir yerli para alabilmek için
daha fazla miktarda yabancı para birimi kullanmamız gerekmektedir. Yerli paranın değer kaybetmesi ise yerli paranın fiyatının düşmesidir ve bir
birim yabancı para almak için ihtiyaç duyduğumuz yerli para miktarının artmasıdır.
Ellerinde yabancı para bulunduranlar ise bir birim yerli para almak için
daha az yabancı para harcayacaklardır. Değer artışı anlamına gelmek üzere yerli
paranın güçlenmesi ve değer kaybı anlamına gelmek üzere yerli paranın güçsüzleşmesi
ifadelerini de kullanırız.

Yerli paranın değer kazanmasıyla birlikte, ithal edilen
yabancı mal ve hizmetlerin fiyatları Türk tüketicileri için ucuzlayacaktır. Örneğin
Almanya’dan beyaz eşya ithal eden bir firmanın, Alman firmasına yaptığı ödemenin
Türk lirası karşılığı azalacaktır. Bir buzdolabını ülkemize geliş maliyet 500)
ise önceki döviz kurunda ithalatı yapan firma bu buzdolabı için T1250 (500) ×
2.50 = T1250) öderken yerli paranın değerlendiği yeni kurda T1000 (500) × 2 =
T1000) ödeyecektir.

Yerli paranın değer kazanması
tüketiciler için olumlu ancak bazı firmalar açısından olumsuz sonuçlar yaratmaktadır.
Yerli para biriminin güçlenmesi, yerli firmaların rekabet edebilirliğini
azaltmaktadır. Yerli paranın değer kazanması sonucunda iki tip firma olumsuz
etkilenecektir.
Birinci tip firmaların ürünleri ulusal piyasada ithal ürünlerle rekabet içerisindedir.
Yerli paranın değer kazanması ile ulusal piyasalardaki ithal mallarının
fiyatları ucuzlayacaktır. Yukarıda yer alan buzdolabı örneğimizde gördüğümüz
gibi yerli paranın değer kazanması ile ithal edilen buzdolabının T cinsinden
fiyatı ucuzlayacak ve yerli üretim buzdolapları karşısında rekabet üstünlüğü
sağlayacaktır.
İkinci tip ise yurtdışına ihracat yapan firmalardır. Yerli paranın değer kazanması
ile birlikte bu firmaların ihraç ettiği ürünlerin yurtdışındaki satış fiyatları
artacaktır. Örneğin, yurt dışına ihraç ettiğimiz bornoz takımının ülkemizdeki
fiyatının T125 olduğunu düşünelim, Türk lirasının değer kazanımından önce
ihracatçı firma, yurt dışına gönderdiği her bir bornoz takımı için 50 Euro talep
edecektir (50 € × 2.50 = T125). Ancak yerli paranın değer kazanması ile birlikte
her bir bornoz takımı için 62,5 Euro (62.5 € × 2 = T125) talep etmesi gerekecektir.
Gördüğünüz gibi, yerli paranın değer kazanması ile birlikte yerli malın yurtdışındaki
fiyatı artmış ve yabancı piyasalardaki rekabet gücü azalmıştır.

Yerli paranın
değer kazanmasından etkilenen bir başka grup ise portföy yatırımı olarak yabancı
varlıkları tercih eden Türk vatandaşlarıdır. Yerli paranın değer kazanması bu varlıkların
Türk lirası cinsinden değerini düşüreceği için yabancı para cinsinden bu
varlıklara yapılan yatırımlar zarar edecektir.
Birikimlerinizi Euro mevduat hesabınıza yatırdığınızı ve çok kısa bir süre içerisinde
mevduat hesabının vadesinin dolacağını ve faiz getirisi ile birlikte bankanızdan
1000 € çekmeyi planladığınızı düşünelim. Vade sonunda bir önceki döviz
kurundan 1000 € karşılığı T2500(1000 € × 2.50 = T2500) elde edecekken, yeni
kurla birlikte elimize sadece T2000(1000 € × 2 = T2000) geçecektir.

Reel döviz kuru, farklı ülkelerdeki malların nispi fiyatlarını nominal döviz
kurunu ve yerli fiyatların ikisini birden hesaba katarak değerlendirir. Reel döviz
kuru ile elde etmek istediğimiz bilgi, bir ülkedeki mal sepetinin maliyeti
ile aynı mallardan oluşan sepetin başka bir ülkedeki maliyetinin karşılaştırılmasıdır.
Bir ülkedeki fiyatlar genel düzeyini P ile, yabancı ülkedeki fiyatlar genel
düzeyini P* ile gösterelim. Her iki ülkedeki fiyatlar genel düzeyi o ülkelerin
kendi para birimleri ile ölçülmektedir. Ancak reel döviz kurunu elde etmek
için iki ülkedeki mal sepetinin fiyatlarını karşılaştırmamız gerekiyor.
Örneğin, Almanya’daki fiyatlar ile Türkiye’deki fiyatları karşılaştırmak istiyoruz.
Karşılaştırma yapabilmek için ortak bir para birimi kullanmamız gerekir.
Nominal döviz kuru değerimize bağlı olarak her bir T ile Et kadar Euro alabiliyoruz.
Türkiye’deki fiyat düzeyimiz P ve yabancı ülkelerdeki fiyat düzeyi P* ise
Almanya’da malların Euro cinsinden fiyatı E ile P’nin çarpımına (E × P*) eşit
olacaktır. Reel döviz kuru (e), bu iki ülkedeki malların fiyatının birbirine oranına eşittir:

? =(Et.P)/P*

Reel döviz kuru iktisadi analizlerimizde, nominal döviz kurundan daha fazla
işimize yaramaktadır. Reel döviz kuru ile mal ve hizmetlerin fiyatlarını ülkeler
arasında ölçebilir ve bu sayede dış ticarete konu olan malların hangi ülkede daha
ucuz ve hangi ülkede daha pahalı olduğunu söyleyebiliriz.

Döviz piyasasında ana katılımcılar şu şekildedir:
• Ticari Bankalar: Müşterilerine döviz alım ve satım hizmeti sunan ticari
bankalar döviz piyasalarının merkezinde yer almaktadır.
• Firmalar: Yurtdışında faaliyet gösteren firmalar, yurtdışındaki şubelerinin
giderlerini karşılamak ve bu şubelerden elde ettikleri gelirleri yerli paraya
çevirmek gibi sebeplerle döviz piyasasında işlem yapar.
• Banka Dışı Finansal Kesim: Emeklilik fonları, yatırım fonları gibi banka
dışı finansal kesim firmaları da yatırımlarını çeşitlendirmek ve kârlıklarını
arttırmak için döviz piyasasında işlemler yaparlar.
• Merkez Bankaları: Merkez bankaları fiyat istikrarını sağlama görevini
yerine getirmek için bazı dönemlerde döviz piyasalarına müdahale eder.
Merkez bankası yaptığı müdahalelerle gelecek dönemde takip edeceği
makro ekonomik politikaların da işaretini verir.

Döviz işlemleri pek çok farklı finansal merkezde gerçekleşir. Dünyada işlem
hacminin en büyük olduğu döviz piyasası Londra’dır. Londra’yı sırasıyla New
York, Tokyo, Frankfurt ve Singapur takip eder. Döviz kuru piyasasında işlem gören
döviz miktarı çok büyüktür ve büyümeye devam etmektedir. Küresel düzeyde
döviz işlemlerinin ortalama günlük miktarı Nisan 1989 tarihinde 600 milyar dolar
kadardır. Bu işlem hacminin 184 milyar dolarlık kısmı Londra döviz piyasasında,
115 milyar dolarlık kısmı New York döviz piyasasında ve 111 milyar dolarlık kısmı
ise Tokyo döviz piyasasında gerçekleşmekteydi. 2010 yılının Nisan ayına geldiğimiz
zaman dünya genelinde bir günde gerçekleşen döviz işlemlerinin hacmi
4 trilyon dolara çıkmıştır. Bu tarihte sadece İngiltere’de günlük 1,85 trilyon dolar
değerinde döviz işlemi gerçekleşmektedir. Yine aynı tarihte ABD’de 904 milyar
dolar, Japonya’da ise 312 milyar dolar değerinde günlük işlem yapılmaktadır.
Döviz piyasaları uluslararası bir tezgah üstü piyasadır, bu piyasalar belirli bir
borsa şeklinde örgütlenmiş değillerdir. Yani, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
(İMKB) gibi bir binası ve örgüt yapısı bulunmamaktadır. Kıtalar arasındaki saat
farklılıklarına bağlı olarak bu piyasalarda 24 saat işlem yapılabilir. Büyük merkezler
arasındaki telefon, internet ve faks bağlantıları sayesinde, dünyanın istenilen
herhangi bir bölgesinde bulunurken başka bir bölgede konumlanan döviz piyasasında
rahatlıkla işlem yapılabilir. 

Bir ülke para biriminin, bir piyasada diğer piyasalardan
daha yüksek bir değere sahip olduğunu düşünelim. Piyasa katılımcıları
kar elde etmek amacıyla bu para birimini ucuz olduğu piyasadan satın alıp, eş anlı olarak pahalı olduğu piyasada satmaya başlayacaklardır. Bu işlem her iki piyasada
da fiyatlar dengeleninceye kadar devam edecektir. Fiyat farklılıklarından faydalanmak
için para birimlerinin farklı piyasalardan alınıp satılması sürecine arbitraj
denir. Arbitrajda, alım ve satım eş anlı olarak yapılmaktadır ve risk taşımamaktadır.
Arbitraj, dünyanın farklı yerlerinde bulunan döviz piyasalarında tek bir fiyatın
oluşmasını sağlar.

Genel olarak döviz kuru işlemlerinden bahsettiğimiz zaman spot kurları kastederiz.
Spot işlemler alınıp satılan ulusal paraların ilke olarak anında teslimi kaydıyla
yapılır ve teslimat işlemi alım ve satım sonrasındaki iki gün içerisinde gerçekleştirilir.
Döviz piyasasındaki işlemlerin büyük bölümü spot işlemlerden oluşur.

Döviz işlemlerinde bazen teslimat için 30, 60, 90 veya 180 gün gibi belirli bir
süre belirtilir. Bu tür işlemlere forward işlemler (vadeli işlemler) denilmektedir.
Forward işlemde bugün üzerinde anlaşılan bir kurdan ve vadede, vade bitiminde
alım satım yapılır ve ilerideki bu tarihte kullanılacak kur değeri belirlenmiştir.
Forward piyasasında belirlenen geleceğe yönelik bu döviz kuruna forward kur
denir ve spot kurdan farklıdır.

Döviz kuru piyasasındaki denge döviz kuru dolar talebi ile dolar arzının birbirine
eşitlendiği noktada oluşacaktır. Dolar, euro, sterlin ve Türk lirası gibi
para birimlerinin tamamının değeri piyasa koşullarına göre belirlenmektedir.
Döviz kurlarındaki değer değişimleri piyasalardaki arz ve talep koşullarının değerinin
değişmesi ile açıklanabilir.

Tek fiyat kanunu; piyasalar arası ulaşım maliyetinin
sıfır olduğu ve ticaret sınırlamalarının olmadığı bir ekonomik ortamda, birbirinin
özdeşi (homojen) olan iki ürünün farklı piyasalarda aynı fiyata satılması gerektiği
anlamına gelmektedir. Buna göre ürünün hangi piyasada üretildiğinin bir önemi
yoktur. Örneğin Karabük’te üretilen demirin tonu 1000TL’ye satılıyorsa bu ürünün
eşdeğeri olan İskenderun demiri de 1000TL’ye satılmalıdır. Aksi takdirde arbitrajcılar
demiri ucuz olduğu piyasadan satın alıp pahalı olan piyasada satmaya başlayacaklardır.
Bu durumda ucuz olan piyasada demirin talebi artacağı için fiyatı
artmaya başlayacak, diğer yandan pahalı olan piyasada talebi azalan demirin ise
fiyatı düşmeye başlayacaktır. Fiyatlardaki bu hareketlilik iki piyasada da fiyatlar
eşitleninceye kadar devam edecektir.

Satın Alma Gücü Paritesini uzun dönemde iki ülke arasındaki denge döviz kurunun, bu ülkelerin fiyatları arasındaki farklılaşmaya bağlı olarak belirleneceğini savunan
teorik yaklaşımdır.

Satın alma gücü paritesinin zayıflıklarını üç başlık altında ifade edebiliriz;
• Bütün mallar uluslararası ticarete konu olamaz: Bir ülkede üretilen
mal ve hizmetlerin yarısından fazlasının uluslararası ticareti yapılamaz.
Örneğin saç kesimi hizmetinin maliyeti Almanya’da daha ucuzsa bu fırsattan
faydalanmak için uçağa binip Almanya’ya gitmemiz rasyonel olmayacaktır.
Saç kesimi örneğinde olduğu gibi pek çok mal ve hizmet uluslararası
ticarete konu olmadığı için döviz kurları nispi satın alma gücünü
yansıtmayacaktır.
• Bütün mallar özdeş (homojen) değildir: Aynı malların dünya genelinde
aynı fiyattan satıldığı, buna karşılık iki malın birbirinin benzeri olduğu ancak
aynısı olmadığı durumda, fiyatlarının da farklılaşabileceğini varsaydık.
Petrol, buğday, çelik gibi ürünler tam anlamıyla özdeştir. Ancak otomobil,
televizyon, kıyafet ve benzeri pek çok ürün farklılaşmış ürün olarak kabul
edilirler ve özdeş değillerdir. Özdeş olmayan ürünler için tek fiyat kanunun
geçerli olması beklenemez.
• Hükümetler farklı kota ve tarife uygulamalarına sahiptirler: Yurtiçi
üretimi korumak için ülkeler ithal mallara yönelik tarife ve kota uygular.
Tarife hükümetin ithal mallara uyguladığı özel bir vergi türüdür. Kota
ise bazı malların ithalatına miktar sınırlaması konmasıdır. Kota ve tarife
uygulamasının ortak sonucu kısıtlamaya tabii olan malın yurtiçi fiyatının
yurtdışı fiyatının üzerine çıkmasıdır. Kota ve tarife uygulamasına tabi olan
mallar için tek fiyat kanunu geçerli değildir.

Yerli ve yabancı para birimi cinsinden yapılan yatırımların beklenen getirisinin aynı para birimi cinsinden ölçüldüğünde birbirine eşit olması gerekliliğine faiz paritesi koşulu denilmektedir. Faiz Paritesi Koşulu, farklı para birimi cinsinde işlem gören birbirine özdeş iki tahvilin faiz oranları arasındaki fark döviz kurunun beklenen değerindeki değişmeleri yansıtır.

Nominal döviz kuru; bir ülkenin para biriminin, başka bir ülkenin para birimi cinsinden fiyatıdır. Döviz kuru değerinde değişmeleri ifade etmek için değer kazanımı ve değer kaybı ifadelerini kullanırız. Yerli paranın değer kazanması, fiyatının artmasıdır.
Bir birim yerli para ile daha fazla miktarda yabancı para satın alabiliriz. Yerli paranın değer kaybetmesi ise yerli paranın fiyatının düşmesidir ve bir birim yabancı para satmak için ihtiyaç duyduğumuz yerli para miktarı artar. Değer artışı anlamına
gelmek üzere yerli paranın güçlenmesi ve değer kaybı anlamına gelmek üzere yerli paranın güçsüzleşmesi ifadelerini de kullanırız. Reel döviz kuru, farklı ülkelerdeki malların nispi fiyatlarını nominal döviz kurunu ve yerli fiyatların ikisini birden
hesaba katarak değerlendirir. Reel döviz kuru ile elde etmek istediğimiz bilgi, bir ülkedeki mal sepetinin maliyeti ile aynı mallardan oluşan başka bir ülkedeki sepetin maliyetinin karşılaştırılmasıdır.

İktisatçılar arz ve talep analizini piyasa fiyatlarının nasıl belirlendiğini incelemek için kullanırlar. Döviz kuru da yabancı para biriminin yerli para birimi cinsinde fiyatını ifade ettiği için, kısa dönemde döviz kurunun belirlenmesi ve döviz kurunda gözlenen hareketler konularında arz ve talep analizini kullanabiliriz. Dolar arz eğrisi, ellerinde dolar bulunduranların T almak için satmak istedikleri dolar miktarını göstermektedir. Türkiye’den mal ve hizmet satın almak ve Türkiye’de finansal piyasalarda portföy yatırımı yapmak isteyenler ellerindeki doları verip T almak isteyeceklerdir. Türk lirası
değer kaybettikçe Türk mallarının yabancılar için fiyatları ucuzlamakta ve artan ihracat rakamlarına bağlı olarak daha çok Türk lirası talep edilmektedir. Dolar talep eğrisi, Türk lirası karşılığında satın alınmak istenen dolar miktarını göstermektedir. Ekonomik birimler yurt dışından (örneğimizde Amerika) mal ve hizmet satın almak ve yurtdışındaki finansal piyasalara yatırım yapmak amacıyla ellerinde bulunan Türk lirasını dolar ile değiştirmek isterler. Döviz kuru piyasasındaki denge döviz kuru dolar talebi ile dolar arzının birbirine eşitlendiği D noktasında oluşacaktır. Döviz kurlarındaki
değer değişimleri piyasalardaki arz ve talep koşullarının değerinin değişmesi ile açıklanabilir.