20. yüzyılın hemen başında büyük güçler arasındaki rekabetin sömürgeler ve yeni pazarlar adına sıcak çatışmaya dönüşmesi, tarihin en tahrip edici savaşlardan birine neden oldu. Ortaya çıkan tahribatı tamir edebilmek adına Dünya Savaşı sonrasında “demokratik ve özgür milletler düşüncesi” kendisine geniş bir taraftar kitlesi buldu.

Savaştan sonraki 10 yıl boyunca Milletler Cemiyeti öncülüğündeki “özgür ve demokratik dünya projesi”nin etkisiyle emperyalizm sorunu bir süre için ertelenmiş oldu.

Almanya, Japonya, Rusya ve İtalya gibi ülkelerde baş gösteren diktatör rejimlerin etkisiyle dünya yeni bir sömürgeci rekabete sahne olmaya başladı.

Bolşevik Rusya daha savaş devam ederken emperyalizm karşıtı görünen bir söylemle ortaya çıkmıştı. Sonraki yıllara damgasını vuran bir mücadelenin temelini oluşturacak bu söylem, bir süre sonra yerini farklı kutupların çatışmasına bıraktı. Savaş sonrasında emperyalist yarıştan çekildiği düşünülen Rusya, Stalin idaresinde yoğun propaganda faaliyetleriyle yeni türden bir emperyalist tutumla geri döndü. Başta Avrupa’nın doğusu olmak üzere Asya ve Pasifik’e kadar etki alanlarını genişletmeyi hedefleyen Rusya ile önderliğini Amerika’nın üstlendiği liberal batı arasında yaşanan sosyal, ekonomik ve siyasî çatışma, “Soğuk Savaş” olarak adlandırılan iki kutuplu dünyanın en önemli olgusudur.

I. Dünya Savaşı Avrupa sömürgeciliğine ciddi bir darbe indirdiyse de iki büyük sömürgeci imparatorluk İngiltere ve Fransa büyük savaştan yine de kârlı çıkabilmişti. Özellikle İngiltere, Arap coğrafyasında oluşturduğu nüfuz alanlarıyla petrol kaynakları üzerinde önemli bir kontrol sağlamış oldu.

1936 yılında İtalya’nın Habeşistan’a yönelik operasyonu Avrupa sömürgeciliğinin son başarılı hamlesiydi. Bundan sonraki süreçte Avrupa merkezli sömürgecilik dramatik şekilde düşüşe geçti.

İngilizler, önce Hindistan arkasından Burma, Sri Lanka gibi önemli sömürgelerden çekilmek zorunda kaldı.

Ulusal mücadele hareketlerinin giderek ivme kazanması.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra Arap coğrafyasındaki petrol bölgelerinin neredeyse tamamını ele geçiren İngiltere, yüzyılın ortalarına kadar bölgedeki üstünlüğünü devam ettirdi.

II. Dünya Savaşı’nın nihayete ermesiyle birlikte Avrupa merkezli sömürge düzeninin sarsılma dönemi tamamlandı ve bundan sonraki dönemde sömürgelerin bağımsızlık süreci başladı.

1946-47’de Suriye ve Lübnan bağımsızlığını elde ederken bağımsızlık hareketleri 1954’ten itibaren daha da hız kazandı.

Böylelikle Nijerya, Togo, Benin 1960 itibarıyla bağımsız birer devlet olarak ortaya çıktı. Onları 1961’de Tanzanya, Uganda ve Kenya takip etti. Nihayet 1964’te Malavi ve Zambiya bağımsız Afrikalı devletler arasında yerini aldı.

1960’lardan itibaren İngiltere’nin geleneksel sömürge sisteminin merkezinde yer aldığı günler artık geride kalmıştı. 1946’da Hindistan’a bağımsızlık garantisi verilmesinin ardından, Batı Afrika’da da yeni bir dönem başladı. Afrika’da iktidarların yerli aşiret liderlerinden, Batı tarzı eğitim almış seçkinlerin eline geçmesi hedeflendi. Zaten ekonomik açıdan sömürgelerin maliyetini üstlenmekte zorlanan İngiltere’de 1959’da işbaşına gelen hükûmetin ilk işi Afrika’dan çekilme kararı almak oldu.

1920’lerde ciddi problemlerle yüzleşmek zorunda kalan geleneksel sömürgeci yapılar özellikle 1929 Kriziyle ekonomik açıdan derin bir darbe almış oldu. Dünyada baş gösteren ekonomik krizle birlikte başta İngiltere olmak üzere Fransa ve diğer sömürge imparatorlukları finansal bir darboğazın eşiğine geldi. Ekonomik çöküntüye bir de giderek artan dış rekabet eklenince durum içinden çıkılmaz bir hâl aldı. Krizi takip eden II. Dünya Savaşı, zaten iyi durumda olmayan Avrupa ekonomilerini daha ağır maliyetlerin altına soktu ve savaş sonrasında Avrupa imparatorluklarının sömürgeler üzerindeki etkisi yok olmaya yüz tuttu.

İngiliz İmparatorluğu’yla özdeşleşen eski sömürgeci yapının son bulmasıyla birlikte sömürgecilik tarihsel açıdan yeni bir döneme ve forma kavuşmuştur. Amerika’nın başını çektiği yeni tip sömürgeciliğin önceliği ekonomik çıkarlardan ziyade stratejik üstünlüğü elde etmeye yönelikti. Yeni dönemde geleneksel uygulamalardan farklı olarak, siyasî kontrolü ele geçirmek öncelikli hedef olarak belirlenmişti. Ticaret ve kâr bunun doğal sonucu olarak zaten ortaya çıkacak bir süreçti.

Latin Amerika coğrafyası.

1823’te ABD Başkanı Monroe’nin ilan ettiği doktrin ile kıtanın geneline yapılacak herhangi bir müdahaleyi düşmanca olarak nitelendireceğine dair Avrupalıları uyaran ABD’nin, Latin Amerika üzerindeki etkisi bu tarihten itibaren âdeta kurumsallaşmaya başladı.

1902’deki Venezuella Krizi.

1930'larda.

Pasifik.

Filipinler.

İlhakın hemen ardından öncelikle bölgede Amerikan kurumlarının tesis edildiği görülmektedir. Amerikalı yetkililerin birçoğu danışmanlık ve eğitim hizmetlerini bizzat üstlenmiş durumdaydı ve ulaşılmak istenen hedef kitle yerli elitlerdi. Seçkinlerin eğitilmesiyle birlikte içerde iş birliğine müsait bir kesim oluşturulacak ve onların üzerinden sistemin devamı sağlanabilecekti. Uygulamalar öylesine başarılı oldu ki 1946’daki bağımsızlık anına gelindiğinde başkanlık rejimi, güçler ayrılığı prensibi, iki partili sistemi ve özel mülkiyete verdiği önemle Filipinler âdeta Amerika’yı taklit ediyordu. Aslında ortaya çıkan demokratik Filipin, yerli elitlerle Amerika arasında kurulmuş bir düzenin ya da sistemin dışa yansımasıydı. Fakat yalnızca sınıf mücadelesinin durulmasını sağlayan demokrasi Filipinlere ekonomik büyümeyi getirmediği gibi gelir dağılımındaki eşitsizliğin giderilmesine de katkı sağlamadı. Öte yandan bölgeden ayrılmasına rağmen arkada bıraktığı ekonomik ve askerî kurumlarla Amerika, Filipinleri âdeta kendisine mecbur bırakmış, yeni iktidar sistemin devam ettirilebilmesi için ona müracaat etmek durumunda kalmıştı.

Amerika’nın dünya üzerindeki stratejik üstünlüğü ele geçirmeye yönelik çabaları, II. Dünya Savaşı’ndan sonra hız kazandı. Etkin bir savunma stratejisi ve komünizme karşı mücadele temeline oturtulan bu çabaların asıl gayesi hâkimiyet alanı kıta Amerikası ile sınırlı olmayan Asya’nın doğu kıyılarına ve Orta Doğu’ya kadar uzanan âdeta bir imparatorluk inşa etmekti.

Doğrudan işgal yoluna giden geleneksel sömürge imparatorluklarının aksine Amerika, hedeflediği coğrafyaları ekonomik, siyasî veya askerî baskı araçlarıyla kontrolü altına almayı tercih etmiştir.

Sovyetler Birliği

1939 yılında gerçekleştirdiği Alman-Sovyet Paktı ile Doğu Avrupa’yı Almanya ile paylaşan Sovyetler, ilerleyen süreçte Polonya’nın doğusunu, Estonya, Letonya ve Litvanya’yı kontrol altına aldı. 1939-40 yılları arasında gerçekleşen Fin-Rus Savaşı’yla birlikte sınırlarına Finlandiya’yı da dâhil eden Sovyetler, siyasî ve kültürel etki alanlarını Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Romanya ve Polonya’ya kadar genişletmeyi başardı.

“Büyük Bölge” projesi olarak bilinen bu projeyle birlikte dünyanın doğudan batıya kontrolü için gerekli olan noktalar tek tek tespit edildi. Hegemonyanın kontrolünü temin etmek için belirlenen bölgeler yarı kürenin batı kısmı, İngiliz İmparatorluğu’nun eski hâkimiyet alanları ve Uzak Doğu’ydu. Geleneksel imparatorlukların çöküşü ve Uzak Doğu’da Japonya’nın durdurulması, ordunun eşlik ettiği Amerikan yatırımcılarına yeni pazarlara girebilme şansı verdi. “Büyük Bölge” projesinin en can alıcı noktası Orta Doğu’ydu. Bölgedeki zengin petrol rezervleri 1950’lerden itibaren Amerika’nın doğrudan ya da dolaylı olarak çeşitli müdahalelerine sahne oldu.

Sovyetlerin giderek artan gücü ve savaş sonrasındaki toprak kazanımları ve komünist tehdidi.

Soğuk Savaş sürecinin Amerikan iç ve dış politikasına farklı yansımaları oldu. Zaman zaman sertlik yanlısı tutumla kendini gösteren sol karşıtı bir politikayla içerdeki muhalefet bastırılmış, böylece daha etkin bir dış politika izleyebilmenin önündeki önemli bir engel aşılmış oldu. Dışa karşı geliştirilen söylem ise Amerika’nın özgürlüklerin ve demokrasinin yegâne koruyucusu olduğuna yönelikti. Böylelikle dünyanın neresinde olursa olsun bunun için mücadele edeceğini söyleyen Amerika, komünizme karşı oluşturulmaya çalışılan etki alanı dâhilinde Sovyetlere karşı gelişen bütün hareketlere destek vereceğini açıkça ilan ediyordu.

100’den fazla ülkede 2 bin’den fazla üsde, 30 binin üzerinde Amerikan askeri bulunuyordu.

Doğrudan etki alanını genişletmek.

Orta Doğu petrolleri üzerinde kontrol sağlamak ve eksen kaymalarını önleyebilmek.

Bazı devletleri Birleşmiş Milletler, NATO, SEATO ve Bağdat Paktı gibi çeşitli uluslararası örgütler etrafında toplamak.

Guatemala, Brezilya, Kongo, Dominik Cumhuriyeti, Endonezya, Şili ve bazı Orta Doğu ülkelerinde yapılan operasyonlar ve darbeler bu amaca yönelikti.

Dünya üzerinde hâkimiyeti elde etme çabası, küresel ekonomik sömürü sistemlerinin yerleştirilmesine yönelik “özgür bir ticaret dünyası” oluşturma projesi.

Vietnam.

Bretton Woods Anlaşması.

Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi ABD’nin uluslararası ekonomiyi kontrol edebilmesine aracılık edebilecek kuruluşlar.

Truman Doktrini'dir.

Asya ülkelerinin kendi yerli yatırımcılarına destek vermeye başladı.

1979 İran Devrimi.

Orta Doğu, Kafkasya, Afrika ve Balkanlar’da yapılan yeni planlamalarla Amerika Sovyetlerden arta kalan bölge-leri kontrol altına almayı hedefledi. Bu süreçte Afganistan ve Irak’taki işgaller, Türkistan coğrafyasında inşa edilmeye çalışılan yeni üsler, 1991 Körfez Savaşı, 2003 Irak işgali, Arap Baharı.