Bilim dünyasında hiçbir araştırma sıfırdan yapılmaz. Her araştırma kendisinden önce tamamlanmış olan çalışmaların sonuçlarını inceleyerek işe başlar, tamamlanırken de elde ettiği sonuçları var olan alanyazın bağlamında tartışarak yeni öneriler ortaya koyar. Bu açıdan bakıldığında, bilimsel araştırmalarda birikimlilik ve o birikimden yararlanmak çok önemlidir çünkü her araştırma ilgili olduğu alana sınırlı ölçüde katkıda bulunur. Dolayısıyla, bir konuda yeterli alanyazın taraması yapmadan gerçekleştirilen araştırmaların sağlayacağı katkıların özgün ve işlevsel olması zordur. Bu nedenle, alanyazın taraması, neredeyse tüm araştırma raporlarında bulunur; özellikle akademik tezlerde standart bir bölüm olarak yer alır.

Alanyazın; bir konu hakkında üretilmiş kaynakların toplamıdır.

Alanyazın taraması; bir konuyla ilgili daha önceden üretilmiş olan bilgileri amaçlı biçimde incelemek ve değerlendirmektir.

Kapsamlı çalışmaların parçası olan alanyazın taramalarının yaygın olarak karşılaşılan bazı örnekleri şunlar olabilir:

• Büyük bir araştırma projesinin parçası
• Akademik bir tezin bölümü
• Bilimsel bir dergi makalesinin zorunlu kısmı
• Yeni bir araştırma önerisinin gerekçe oluşturan bölümü
• Bir fona başvururken hazırlanan gerekçe ya da arka plan boyutu

Bağımsız bir çalışma olarak hazırlanan alanyazın taramasının sıkça görülen örnekleri de şunlar olabilir:

• Belirli bir konuda yapılmış çalışmaları gözden geçiren bir ders ödevi
• Açıklamalı bir kaynakçayı makaleye dönüştürmede kullanılan analitik deneme
• Akademik bir dergide yayınlamak üzere hazırlanan bir inceleme makalesi
• Bir kurumun uğraşı alanındaki konularla ilgili çalışmaları özetleyen inceleme raporları

Başarılı ve başarısız alanyazın taramalarının karakteristik özellikleri şunlardır:

Başarılı alanyazın taraması         Başarısız alanyazın taraması

• Sentezlenmiş bilgi                    Açıklamalı kaynakça
• Eleştirel değerlendirme             Sınırlı betimleme
• Geniş ve derin                          Dar ve yüzeysel
• Özlü ve anlaşılır                        Karışık ve uzatılmış
• Kurallı, ciddi ve tutarlı               Rastgele, keyfi ve düzensiz
• Bütünleşik bir bölüm                 Eklektik bir metin

İyi yapılandırılmış ve başarıyla hazırlanmış bir alanyazın taraması; belirli bir konuyla ilgili fikirlerin mantıksal akışı, ilgili kaynakların tutarlı biçimde belirtilmesi, uygun terminolojinin kullanımı ve önceki çalışmaların hem yansız hem de kapsamlı olarak incelenmesini gerektirir. Bu bağlamda şunlara dikkat edilmelidir:

1. Tez konusu ya da araştırma sorununa bağlı kalınmalıdır;
2. Nelerin net, nelerin belirsiz olduğuna ilişkin bir özetleme yapabilmek için var olan sonuçlar sentezlenmelidir;
3. Tartışmalı alanlar/konular belirlenmelidir;
4. Yeni araştırmaları gerekli kılan sorular formüle edilmelidir.

Bilimsel araştırmalardaki her işlem gibi, alanyazın taraması da belirli amaçlarla yapılır. Söz konusu katkıların bazılarını aşağıdaki biçimde özetlemek olanaklıdır:

• Kavramsal çerçeve oluşturmak
• Sorunu sınırlamak
• Yeni yaklaşımlar bulmak
• Olanaksızla uğraşmayı önlemek
• Alandaki güncel tartışmaları saptamak
• Sorular ve denenceler geliştirmek
• Önemli çalışmaları ve kişileri öğrenmek
• Elde edilen sonuçları karşılaştırmak
• Toplu değerlendirmeler yapmak
• Alandaki boşlukları görmek

Araştırmanın alt amaçları çoğunlukla sorular ya da denenceler şeklinde ifade edilir. O halde ne zaman sorular, ne zaman denenceler kullanılmalıdır? İncelenen alanyazın, belirli eğilimleri ya da yönelimleri ortaya koyuyorsa, başka bir deyişle test edilmeye değer güçlü savlar varsa alt amaçlar denence şeklinde yazılarak test edilir. Ancak alanyazında yeterince güçlü eğilimler ya da test edecek kadar olgunlaşmış savlar bulunmuyorsa alt amaçları sorular biçiminde ifade etmek ve araştırmada o sorulara yanıt aramak daha yerinde olur. Dolayısıyla, alanyazın taraması, araştırmacıların uygun soru ve denenceler geliştirerek bunlarla ilgili bulgular ortaya koyma çabasına katkıda bulunmuş olur.

Başka araştırmaların sonuçlarını eleştirel olarak incelemeyen bir araştırmacı alanyazındaki bulgularla kendi çalışmasının bulgularını karşılaştırmada güçlük yaşar.

Alanyazın taraması sırasında araştırılmaya muhtaç ya da aydınlatılmayı bekleyen yeni konular da ortaya çıkabilir. Bir anlamda, keşfedilmeyi bekleyen yeni bilgi alanları bulunur. Saptanan boşluklar, yeni yapılacak çalışmalar için “araştırma uzayı” olarak da adlandırılır.

Alanyazın tarama sürecinin aşamaları şunlardır:

• Konuyu seçme
• Anahtar sözcükleri listeleme
• İlgili kaynakları toplama
• Kaynakları okuma
• Yazma ve düzeltme
• Kaynakçayı hazırlama

Alanyazın taramasında yararlanılan kaynaklar çoğunlukla kitap, makale ya da bildiri olmakla birlikte, görsel-işitsel kaynaklar da olabilir. Eğer varsa, bu tür kaynakları önce izlemek ya da dinlemek, ardından bunlardan yazıya dökülmüş notlar almak gerekir.

Çoğu araştırmacı kaynakları tekil olarak taramak yerine öncelikle toplu veri kaynaklarına bakmayı yeğlemektedir. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Veri tabanları
• Özler ve dizinler
• Kaynakçalar
• Akademik incelemeler
• Tezler
• Referans kaynaklar
• Bilgisayar taramaları

Veri tabanları kendi içinde “özetlemeleri içeren veri tabanları” ve “alıntıları gösteren veri tabanları” olarak da ayrılabilir. Bunların birincisine örnek olarak PsycINFO ve Medline, ikincisine de Scopus ve Web of Science gösterilebilir. Bunların dışında dergi makalelerinin bulunabileceği Business Source Complete, IEEE Xplore, ScienceDirect vb. elektronik veri tabanları da bulunmaktadır.

Özler; alandaki çalışmaların kısa özetlerinden oluşur.

Katalog (directory), yıllık (yearbook) türü kaynaklar, eğitim gibi alanlarda geliştirilmiş yazılımlar, öğrenme paketleri, yardımcı kaynaklar, ölçme ve değerlendirme araçları destek materyalleri arasındadır. Eğitim alanında araştırma yapacak kişiler de bu tür kaynakları tanıtan ya da betimleyen kataloglardan yararlanarak kendi çalışmalarına uygun olan materyalleri seçebilirler. Bu tür kaynaklara “Referans Kaynaklar” da denilmektedir.

Bir araştırmada yararlanılabilecek kaynaklar, veriye yakınlığı itibariyle, iki kümede toplanabilir. Bunlar birincil kaynaklar ve ikincil kaynaklardır.

Kendi bulgularını rapor eden kaynaklara birincil kaynaklar denir. Bunlara “doğrudan kaynaklar” da denilmektedir. Bu tür kaynaklar kendi bulgularını rapor eder.

Başka kaynakların bulgularını rapor eden kaynaklara ikincil kaynaklar denir. Bu kaynaklara “dolaylı kaynaklar” da denilmektedir. Bu tür kaynaklar, bizi daha önce yapılmış başka çalışmaların sonuçlarından haberdar eder. Daha doğrusu, okumakta olduğumuz kaynak da bir alanyazın taraması yapmıştır. Bu kapsamda bazı bilgilere ulaşmıştır ve bu bilgileri okuyucusuna aktarmaktadır. Aktarılan bilgiler, okumakta olduğumuz kaynak tarafından üretilen ve ilk kez rapor edilen bilgiler değildir.

Bu kavram araştırma yapacağımız konuya ilişkin alanyazında ne kadar kaynak bulunduğuyla ilgilidir.

Araştırılacak konu hakkında çok sayıda kaynak bulunabiliyorsa ya da incelemek ve yararlanmak amacıyla oluşturduğumuz liste uzunsa o konuyla ilgili olarak derin bir alanyazın var demektir. Ancak böyle bir durumdan söz edebilmek için kaynakların konuyla ilgili olması koşulu aranmalıdır.

Araştırılan konu hakkında daha önce yayınlanmış ve bizim yararlanabileceğimiz kaynakların sayısı çok az ise o konuda yüzeysel ya da sığ bir alanyazın var demektir. Başka bir deyişle, konuyla ilgili kaynak bulmanın zor olduğu durumlarda alanyazın yüzeyseldir.

Hiçbir bilimsel çalışmada alanyazın taraması rastgele yapılmaz, kaynakları incelerken mutlaka belirli bir sistematik izlenir. Araştırmanın her aşamasında olduğu gibi, alanyazın tarama aşamasında da amaca uygun teknikler kullanılır. Söz konusu tekniklerden yaygın olarak kullanılanlar şunlardır:

• Geleneksel tarama
• Oy sayma
• Meta analiz
• En iyi kanıt

Geleneksel alanyazın taramasında konuyla ilgili olan kaynaklar okunur, uygun yerlerinden notlar alınır ve ulaşılan sonuçlar belli bir mantık örüntüsü içinde sunulur. Bunu yaparken yazar tıpkı bir öykü anlatır gibi davranır. Bu teknik kullanıldığında çoğunlukla iyi çalışmalar ön plana çıkarılır. İyi çalışmaların neler olduğuna da yazar karar verir.

Oy sayma, özellikle deneysel ve yarı deneysel araştırmaları incelerken kullanılan bir tekniktir. Bu teknik uygulandığında aynı alanda yapılan araştırmalar üç kümede toplanır. Bağımlı değişken üzerinde etkisi araştırılan bağımsız değişkenin sonuçları ne yönde ise her kaynak buna uygun bir kategoriye yerleştirilir. Bağımsız değişken sonucu olumlu yönde etkiliyorsa (+), olumsuz yönde etkiliyorsa (-), anlamlı bir fark yaratmıyorsa (0) işareti kullanılır. Sonra da araştırmaların çoğunun hangi kategoride yer aldığına bakılır.

Meta analiz türündeki çalışmalar, deneysel ya da yarı-deneysel araştırmaların ortak istatistiksel sonucu üzerinde odaklanır. Meta analiz yapabilmek için aynı konudaki araştırmalar dikkatle incelendikten sonra taramayı yapan kişinin koyduğu ölçütleri karşılayan çalışmalar seçilir. Bu seçki bir liste ortaya çıkarır. Söz konusu listenin alanda o güne değin yapılan araştırmaları kapsayıcı ya da yansıtıcı bir liste olması önemlidir. Seçim ölçütleri, araştırmacının kendince anlamlı ya da gerekli gördüğü ölçütlerdir. İncelenen araştırmaların hakemli dergilerde yayınlanmış olması, son on yılı kapsaması vb. ölçütler konulabilir. Ancak ölçütlerin her birinin mantıklı bir gerekçesi olmalıdır çünkü her ölçüt daha önce yapılmış bazı çalışmaları kapsamak, bazılarını da dışarıda bırakmak için kullanılır. Keyfi ölçütler koyarak oluşturulan sınırlı sayıdaki araştırma listesi, tarama yapılan alandaki durumu tam yansıtmaz. Dahası, bu şekilde seçilmiş araştırmaların ortak sonucu, alandaki araştırmaların bütünü için geçerli sonuçlar sağlamayabilir.

Meta analiz türü değerlendirmelerin sonucu etki büyüklüğü olarak adlandırılır. Etki büyüklüğünü hesaplayabilmek için her araştırmadaki deney ve kontrol gruplarının ortalama puanını ve standart sapmasını bilmek gerekir. Hesaplama yaparken tüm araştırmalardaki deneysel grupların ortalamasından (E) kontrol gruplarının ortalaması (K) çıkarılarak kontrol gruplarının standart sapmasına (SS) bölünür. Elde edilen sonuç aslında bir z puanıdır ve istatistik çizelgelerden bunun yüzdelik sıra karşılığına bakılır.

Aslında bu teknik, meta analizin bir uzantısı olarak görülebilir. Burada da bir seçim vardır ama bu teknikteki seçim biraz daha amaçlı ve özel bir seçimdir. Meta analizde belirlenmiş olan seçme ölçütleri genel ve kapsayıcıdır. Oysa en iyi kanıt tekniğinde alanyazın taraması yapan araştırmacı saptadığı çalışmaları bağlam, içerik, etki, yöntem vb. açılardan inceledikten sonra bunlardan bazıları üzerinde odaklanır. Deyim yerindeyse, tüm çalışmaları bir havuza atıp ortak sonuca bakmak yerine, önemli ya da sağlam olarak değerlendirdiği çalışmalara ağırlık verir. Sonra da elindeki listede yer alan araştırmaların ortak sonucuna bakar. Ulaşılan sonuç, tıpkı meta analizdeki gibi istatistiksel bir sonuçtur.

Alanyazın taraması sırasında dikkate alınması gereken ölçütler şunlardır:

• Kapsamlılık
• Eleştirellik
• Özümseyicilik
• Güncellik
• Sistemlilik
• Bütünsellik

Alanyazın taramalarında yaygın kullanılan sistematik yaklaşımlar olarak zamansal, konusal ve yöntemsel yaklaşımlar ön plana çıkmaktadır. Zamansal (chronological) yaklaşımda ya kaynakların yayınlandığı yıllara göre bir anlatım sırası izlenir ya da eğilimlere göre bir anlatım yeğlenir. Konusal (thematic) yaklaşımda zaman akışı yerine belirli konulara ya da başlıklara göre bir sıra izlenir. Kuşkusuz, bazen konuların sunuluş sırası ile yıllara göre akış örtüşebilir. Yöntemsel (methodological) yaklaşımda ise odaklama noktası zaman ya da konu değil araştırmacının kullandığı yöntemdir.

Alanyazın taramasına ilişkin bölümü yazarken araştırmacı bazı kurallara ya da ilkelere dikkat etmelidir. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Seçici olmalı: Her kaynaktan en önemli ya da en çok katkı sağlayan yerleri almalı, ilgisiz yararlanmalara gitmemelidir.
• Alıntıları çok sık kullanmamalı: Aktarılmak istenen bilgi başka türlü ya da daha güzel ifade edilemiyorsa ancak o zaman doğrudan alıntı yapılmalıdır.
• Özetleme ve sentezleme dengesini iyi kurmalı: Var olan görüşler özetlenmeli ama bunlara ilişkin yorumlar ve değerlendirmeler de yapılmalıdır.
• Kendi sesini duyurmalı: Yazılanların bir bölümü başkalarının fikirlerini sunarken merkezde araştırmacının kendi bakış açısı olmalıdır.
• Yeniden ifade etmede dikkatli olmalı: Araştırmacı başkalarının görüşlerini kendi görüşüymüş gibi sunmaya çalışmamalıdır.
• Yazılanlar birkaç kez düzeltmeli: İlk yazımlardan sonra yapılacak yerinde düzeltmelerle metin olabildiğince mükemmelleştirilmelidir.

Alanyazın taramasını yaptıktan sonra elde edilen bilgileri ya da ulaşılan sonuçları yazıya dökerken belirli bir sistematik izlenmesi gerekir. Tıpkı bir makale yazar gibi, alanyazın taramasının da genel olarak giriş, gelişme ve sonuç olmak üzere üç temel bölümü kapsadığı söylenebilir. Her parçanın uzunluğu çalışmanın niteliğine ve konusuna göre değişebilir.

Giriş kısmını yazarken şunlara dikkat edilmelidir:

• Konu ya da sorunu tanımlayarak tarama için uygun bir bağlam oluşturma
• Konu hakkında yayınlanmış çalışmaların ortaya koyduğu genel eğilimleri belirleme; kuram, yöntem, bulgu ve yargılardaki çelişkileri ya da boşlukları saptama
• Alanyazın taramasının yapılmasına ilişkin nedeni belirtme; alanyazınla ilgili çözümleme ve karşılaştırmalarda kullanılan ölçütleri açıklama; alanyazının kapsamını belirttikten sonra gerekliyse bazı çalışmaların niçin kapsanmadığı hakkında gerekçe sunma

Genel anlamda bu kısımda şunlara dikkat edilmelidir:

• Nicel/nitel yaklaşımlar, ulaşılan sonuçlar, araştırma amaçları, tarihsel sıralama gibi ortak paydalardan hareketle, araştırma çalışmaları ve alanyazındaki öteki tür çalışmaları (incelemeler, kuramsal makaleler, örnekolaylar vb.) gruplama
• Alanyazında taşıdıkları öneme bağlı olarak ve öngörülen alanyazın raporunun uzunluğunu dikkate alarak, bireysel çalışmaları ve makaleleri özetleme

Genel anlamda bu kısımda şunlara dikkat edilmelidir:

• Araştırmanın kendi konusunu unutmadan önemli görülen araştırmalar ve makalelerin var olan bilgi birikimine temel katkılarını özetleme
• Yöntemsel açıdan gözlenen zayışıkları ve yapılmış araştırmaların açık bıraktığı konuları, bulgulardaki çelişkileri ve gelecek araştırmalar için beliren yeni konuları saptayarak incelenmiş olan bilgilerin güncel durumunu değerlendirme