• 

• Sabırlı, doğal ve nesnel olmalıdır. • Katılımcıya güven vermelidir. • Farklı bakış açılarına saygı duymalıdır. • Empatik dinleme becerilerine sahip olmalıdır. • Katılımcıyı sorgulamadan ve yargılamadan kaçınmalıdır. • Araştırmacının amacını bilmeli ve soruları önceden çalışmalıdır. • Katılımcının soruları doğru anlamasına çaba göstermelidir. • Yeterli olmayan yanıtlar için ek sorular sorabilmelidir. • Katılımcıyı yanıt vermeye teşvik etmelidir. • Ses ya da görüntü kaydını yürütebilecek teknik beceriye sahip olmalıdır.

Veri, araştırma yapılacak konuyla ilgili bilinen ya da herhangi bir kaynaktan elde edilen işlenmemiş bilgilerdir. Bilimsel araştırmalarda kullanılan veriler, olgusal ve yargısal olmak üzere iki grupta incelenebilir. Olgusal veri; ülkenin nüfus bilgileri gibi olgulara (gerçeklere) dayalı verilerdir. Yargısal veri ise, insanların duygu, algı, düşünce, izlenim ya da tutumlarına dayalı olarak gelişen ve değerlendirmeye dayalı olan bilgilerdir.

Belirli bir konuyla ilgili fikirleri, görüşleri, tercihleri, davranışları, beklentileri ve eğilimleri belirlemek amacıyla seçeneklere dayalı bilgi toplayan araçlardır. Araştırmaya katılan bireylerin kişisel bildirimine dayandığı için çok güvenilir bir ölçme aracı değildir. Verilen yanıt doğru olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, anketler bireylerin algılarını belirlemek için tercih edilmektedir. Anket sonuçları, araştırmaya katılan bireylerin görüşlerini belirlemek, durumu değerlendirmek ve karşılaştırmalar yapmak için kullanılabilir. Burada önemli olan, gereksinim duyulan bilginin doğru biçimde ifade edilmesidir. Gereksinim duyulan bilgi ne kadar iyi tanımlanırsa, anket sorularının ifade edilmesi ve seçilmesi de o kadar kolay olabilmektedir. Soruların hangi konular üzerinde yoğunlaşacağı ya da hangi konuların kapsam dışında bırakılacağı araştırma sorularıyla yakından ilişkilidir. Örneğin, araştırmada gereksinim duyulan bilgi ilköğretim öğrencilerinin izledikleri televizyon program türlerinin ve televizyon izleme sürelerinin belirlenmesi olabilir. Bu durumda anketin soruları bu amaçlarla uyumlu olmalıdır.

Genel olarak anket sorularını geliştirme ve uygulama aşamalarında bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunları kısaca aşağıdaki biçimde belirtmek olanaklıdır:

• Anket formunda yer alan ilk soruların dikkat çekici olmasını sağlayın.
• Yanıtlaması kolay sorular sormaya özen gösterin.
• Yanıtlaması zor soruları kolay sorulardan sonra sorun.
• Sorular basit ve anlaşılır olsun.
• Olabildiğince kısa ifadeler kullanın.
• Olumlu tümcelere ağırlık verin.
• Soruları mantıksal bir sıra içinde düzenleyin.
• Birbiriyle ilişkili soruları aynı bölümde toplayın.
• Sorularda yönlendirme içeren ifadelerden kaçının.
• Gerçekdışı varsayımlara dayanan sorular sormayın.
• Bir soru içinde birden fazla soru sormayın.
• Hatırlanmayacak ayrıntıları sormaktan kaçının.
• Anketin biçimsel görünüşüne özen gösterin.
• Maddeleri ve sayfaları numaralandırın.
• Yararlı, kısa ve anlaşılır bir yönerge hazırlayın.
• Kapak yazısı koymaya özen gösterin.
• Gerekli durumlarda izleme çalışması yapın.
• Yapılandırılmış seçenekler sağlamaya özen gösterin.
• Uygulama aşamasında yardımcınız varsa araştırma hakkında bilgilendirin.
• Sonunda katılımcılara teşekkür etmeyi unutmayın.

Araştırmaya katılan bireylerin değer, inanç, eğilim ve tercihlerini saptamaya yönelik araçlardır. Çok çeşitli türleri olmakla birlikte, yaygın olarak kullanılan Likert tipi ölçeklerdir. Bu tip ölçeklerde, bazı ifadeler yer almakta ve her birinde katılım düzeylerini belirten seçenekler bulunmaktadır. Bu seçeneklerde, çoğunlukla beşli derecelendirme kullanılmaktadır. Bireylerin araştırma sorularıyla ilişkili görüşleri; hiç katılmıyorum (1), az katılıyorum (2), orta derecede katılıyorum (3), çok katılıyorum (4), tam katılıyorum (5) seçeneklerinden birini işaretleyerek değerlendirilmektedir. Her seçenek, bireyin işaretlediği ifadeyi ne oranda onayladığını belirtmektedir.

Ölçek maddelerini geliştirme aşamasında bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunları kısaca aşağıdaki biçimde belirtmek olanaklıdır:

• Olumlu ve olumsuz ifadeleri dengeli dağıtın.
• Olabildiğince tek kavramla ilişkili ifadeler kullanın.
• Birbirine bağlı konular hakkında maddeler yazmayın.
• Katılımcıların tümünün onaylayacağı ya da onaylamayacağı ifadelerden kaçının.
• Cümlelerde “genellikle, daima, tümü, hiçbiri, asla” gibi sözcükler kullanmayın.
• Açık ve basit bir dille doğrudan ifadeler kullanın.
• Belirsizlik taşıyan ve her anlama gelebilecek ifadeler kullanmayın.
• Kültürel olarak duyarlılık yansıtan sorular sormayın.
• Her ifadeyi olabildiğince kısa yazın.
• Seçeneklerde derecelendirme yapın.
• Sunulan seçenek sayısının tekli sayı (3, 5, 7, 9 vb.) olmasını sağlayın.
• Olumsuz ifadeleri puanlarken ters çevirmeyi unutmayın.
• Ön deneme sonrası geribildirimlere dayalı olarak yeniden düzenleyin.

Bireylerin; bilişsel, duyuşsal ve davranışsal olarak belli özelliklerini ölçmek için geliştirilen araçlardır. Test maddeleriyle elde edilen sonuçlarla bireyler hakkında çok yönlü bilgi toplanabilir ve bireyin kendisini tanıması sağlanabilir. Testler, kullanım amaçlarına ve ölçülen özelliklere göre çeşitli biçimlerde sınışandırılmaktadır.

Başarı testleri, bireylerin bilişsel yeterliklerini ölçen araçlardır. Bazı araştırmalarda akademik başarı araştırmanın bir değişkeni olabilir. Örneğin, ilköğretim öğrencilerinin akademik başarı ile televizyon izleme süresi arasında bir ilişki olup olmadığını ortaya koymaya çalışan bir araştırmada, öğrencilerin başarıları testler yardımıyla ölçülebilmektedir. Bu testler, yanıtı kimin oluşturduğuna bağlı olarak nesnel yanıtlı ve serbest yanıtlı testler olarak sınışandırılmaktadır.

Nesnel yanıtlı testlerde, sorular sorulmakta ve yanıtlar için olası seçenekler de listelenmektedir. Başka bir deyişle, hem soruları hem de yanıt seçeneklerini testi geliştiren kişiler hazırlar, eğitime katılanlar ise yalnızca yanıtları işaretleyerek belirtirler. Çoktan seçmeli sorulardan oluşan yabancı dil sınavları buna örnek olarak gösterilebilir. Serbest yanıtlı testlerde ise yalnızca soru sorulur ve yanıtı katılımcıların oluşturmaları istenir. Bunu yaparken yanıtlayıcılar yanıtı istedikleri gibi oluşturabilirler.

Araştırma sorularına yanıt ararken; nesnel yanıtlı test türlerinden doğru-yanlış, çoktan seçmeli, eşleştirmeli ve boşluk doldurmalı testlerden ya da serbest yanıtlı test türlerinden yararlanılarak bireylerin öğrenme çıktıları ölçülebilir.

Başarı testleri geliştirilirken öncelikle öğretim amaçlarına bakılmakta ve kazandırılması istenen yeterliklere göre test türüne karar verilmektedir. Türü ne olursa olsun, test maddelerini yazarken şu konulara dikkat etmelidir:

• Öğretim amaçlarını temel alın.
• ‹yi bir test planı hazırlayın.
• Öğrenilecek konular ve kazanılacak çıktılar arasında ilişki kurun.
• Açık ve anlaşılır sorular sorun.
• Bilinmesi gerekenleri sorun. Testin amacı değerlendirmeye veri sağlamaktır.
• En uygun uyarıcı türünü (doğru/yanlış, çoktan seçmeli vb.) kullanın.
• Kültürel açıdan yansızlığa özen gösterin.
• Puanlama anahtarı oluşturun.
• Yanıltıcı sorular sormaktan kaçının.
• Sorulardaki olumsuz ifadeleri belirginleştirin.
• Çoktan seçmeli testlerde yanıtı kişilerin düzeyine göre düzenleyin.
• Başka sorunun yanıtına ilişkin ipucu sağlayan maddeler yazmayın.
• Zorunlu olmadıkça olumsuz soru tümcesi yazmamaya özen gösterin.
• Çok basit, tahmine dayalı ya da belirsiz yanıtlar isteyen sorular sormayın.
• Nesnel yanıtlı testlerde her sorunun tek doğru yanıtı olsun.
• Seçeneklerin her birinin duraksatıcı ve düşündürücü olmasına özen gösterin.
• Testin bütününde baskı hatası olmaması için önceden kontrol edin.
• Tümceleri yazım, dilbilgisi ve anlam kuralları açısından denetleyin.
• Hazırlanan testin öndenemesini yapın ve sorunlu olan maddeleri iyileştirin.

Görüşme, araştırmanın amaçlarına uygun bilgi toplamaya çalışan araştırmacıyla görüşülen kişi arasında soru sorma ve yanıtlamaya dayalı etkileşimli bir iletişim sürecidir. Nitel araştırmalarda en çok kullanılan veri toplama araçlarından birisidir. Görüşme sürecinde; görüşmeyi yürüten ve soruları yönelten kişi görüşmeci, görüşme yapılan ve araştırma konusuyla ilgili bilgileri sağlayan kişi ise görüşülen ya da katılımcı olarak nitelendirilmektedir.

Görüşmenin temel amacı, katılımcıların deneyimlerini ve bu deneyimleri nasıl anlamlandırdıklarını açıklamaya çalışmaktır. Bu nedenle odaklanılan nokta, öteki insanların öyküleri, izlenimleri, duygu ve düşünceleridir.

Araştırmalarda genellikle katılımcıyla aynı mekânda yüz yüze görüşmeler gerçekleştirilir. Ancak, telefon ve bilgisayar gibi ses ve görüntü iletişimi sağlayan araçlarla ya da işitme engellilerin kullandığı işaret diliyle de katılımcılarla görüşme yapılabilir. Örneğin; bilgisayar oyunu bağımlılığının nasıl oluştuğunu inceleyen bir araştırma, katılımcıların bu konuda gözlenemeyen davranışları ve bakış açılarına ilişkin sorular içerebilir.

Görüşme sürecinde bilginin elde edilmesi, görüşmeciyle katılımcı arasındaki sosyal etkileşime dayanmaktadır. Kurulan sosyal ilişkinin gücü, görüşmecinin yeterlikleriyle yakından ilişkilidir. Dolayısıyla görüşmecinin, görüşme sürecinde dikkat etmesi gereken bazı konular bulunmaktadır. Bunlar aşağıda listelenmiştir: Görüşmeci;

• Sabırlı, doğal ve nesnel olmalıdır.
• Katılımcıya güven vermelidir.
• Farklı bakış açılarına saygı duymalıdır.
• Empatik dinleme becerilerine sahip olmalıdır.
• Katılımcıyı sorgulamadan ve yargılamadan kaçınmalıdır.
• Araştırmanın amacını bilmeli ve soruları önceden çalışmalıdır.
• Katılımcının soruları doğru anlamasına çaba göstermelidir.
• Yeterli olmayan yanıtlar için ek sorular sorabilmelidir.
• Katılımcıyı yanıt vermeye teşvik etmelidir.
• Katılımcının yanıtlarını etkileyecek yorumlardan kaçınmalıdır.
• Görüşmenin gizlilik kurallarına bağlı kalmalıdır.
• Ses ya da görüntü kaydını yürütebilecek teknik beceriye sahip olmalıdır.

Nitel görüşme, veri toplama aracı olarak anket ya da ölçekle karşılaştırıldığında bazı üstünlüklere sahiptir. Bunlar aşağıda kısaca yer almaktadır:

• Katılımcının daha derinlemesine yanıtlar vermesi için ek sorular sorulmasına olanak sağlar.
• Katılımcının verdiği yanıtlar doğrultusunda beklenilmeyen konulara değinme esnekliği yaratır.
• İncelenen konu hakkında ayrıntılı veri toplanmasına olanak verir
• Görüşmeci yeterliğine bağlı olarak soruların yanıtlanma oranı yüksektir.
• Yüz yüze görüşmede katılımcının kullandığı dilin yanı sıra beden dili, jestleri ve mimikleri de araştırmacıya bilgi sağlayabilir.
• Katılımcıların anlamadığı sorular kolayca açıklanabilir.
• Katılımcı görece başkalarından etkilenmeden kolayca yanıt verebilir.
• Kendini sözel olarak daha iyi ifade eden katılımcılar için uygun veri toplama aracıdır.
• Okuma yazması olmayanlar, çocuklar ve anket formu işaretlemeyi sevmeyenler için daha uygundur.

Nitel görüşme, veri toplama aracı olarak üstünlüklere sahip olduğu gibi bazı sınırlıklara da sahiptir. Bunlar aşağıda kısaca yer almaktadır:

• Görüşme süreci pahalı olabilir. Görüşme için harcanacak yol ve iletişim masraşarı, görüşmecinin ücreti, ses kayıtlarının yazıya geçirilmesi maliyetli olabilir.
• Görüşme süreci çok zaman alabilir. Araştırmacı; katılımcıları belirlemek, onlarla iletişim kurup randevu ayarlamak, belirlenen yerde görüşmeyi yapmak, kayıt tutmak ve onları yazıya geçirmek için çok zaman harcayabilir.
• Görüşmecinin kendisinden kaynaklanan hatalar olabilir. Örneğin, görüşmeci, katılımcının yanıtlarını yanlış anlayabilir ya da kendi durumuna göre yorumlayabilir. Katılımcının görünüşü, cinsiyeti, yaşı, sosyal statüsü, tutumları ya da kullandığı dil gibi bireysel özelliklerinden olumlu ya da olumsuz etkilenebilir.
• Katılımcı, konu hakkında yakınlarında ulaşabileceği nesnel kaynaklara danışmadan yanıtlarını vermektedir. Dolayısıyla görüşmeyle elde edilen bilgi, katılımcının öznel yargısı ya da anımsadıklarını kapsamaktadır.
• Katılımcılar bazı durumlarda sosyal olarak kabul edilebilir biçimde yanıt verme eğiliminde olabilirler. Örneğin, yanıtlar ahlaki olarak doğru olmayan bir durumsa, katılımcı görüşmeciyi rahatsız etmeyecek ve kendisi hakkında olumsuz bir izlenim yaratmayacak biçimde farklı yanıtlar verebilir.
• Etkili bir görüşme yapabilmek için görüşmecin yetiştirilmesi pahalı ve zaman alıcı olabilir.
• Görüşmeci, katılımcının daha derinlemesine yanıtlar vermesi için ek sorular sorabilir ya da soruların soruluş şeklini değiştirebilir. Ancak, bu durumda toplanan verilerin standart olmamasına bağlı olarak katılımcılardan farklı bilgiler elde edilerek, toplanan verilerin güvenirliği olumsuz etkilenebilir.
• Görüşme sonuçlarının etkililiği, katılımcının kendini ifade etme becerisiyle ilişkilidir. Kendini sözel olarak kolay ifade edemeyen katılımcılarla görüşme yürütmek oldukça zor olabilir.
• Görüşmeyle elde edilen nitel verilerin çözümlenmesi nicel verilere göre daha çok zaman alıcı bir süreçtir.
• Görüşme raporu hazırlanırken araştırmacıdan kaynaklanan bazı hatalar oluşabilir. Tanımlanan bulguların açıklanması, ilişkilendirilmesi ve anlamlandırılması aşamalarında araştırmacının öznelliği yorumları etkileyebilir.

Yarı-yapılandırılmış görüşme soruları hazırlama aşamasında bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunları kısaca aşağıdaki biçimde belirtmek olanaklıdır:

• Basit ve anlaşılır sorular hazırlayın.
• Soruları mantıksal bir sıra içinde düzenleyin.
• Yanıtlaması zor soruları kolay sorulardan sonra sorun.
• Açık uçlu sorular sormaya özen gösterin.
• Sorularda yönlendirme içeren ifadelerden kaçının.
• Bir soru içinde birden fazla soru sormayın.
• Alternatif sorular hazırlayın.
• Ayrıntılı bilgi elde edebilecek ek sorular hazırlayın.
• Katılımcı ilgisinin sürekliliğini sağlamak için farklı türden sorular hazırlayın.
• Birbiriyle ilişkili soruları aynı bölümde toplayın.
• Soruların kapsamının araştırmanın amaçlarıyla uyumlu olmasına özen gösterin.
• Soru sayısının araştırmanın kapsamıyla ilişkili olmasını sağlayın.

Görüşme sürecinin daha etkili ve verimli olması için bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunlar aşağıda kısaca listelenmiştir:

• Görüşme yapacağınız kişinin, görüşme yerini ve zamanını belirlemesini sağlayın.
• Görüşmenin ön denemesini uygulayın.
• Görüşme amacınızı ve gizliliği açıklayan kısa ve anlaşılır bir onay formu hazırlayın.
• Hazırlanan soruları görüşme öncesi inceleyin.
• Katılımcının neden seçildiğini belirtin.
• Görüşmenin yaklaşık olarak ne kadar süreceğini açıklayın.
• Görüşme sırasında ses kaydedici cihazın çalıştığından emin olun.
• Görüşme sırasında sorgulayıcı değil güven verici olmaya özen gösterin.
• Görüşmenin planlandığı gibi gitmesi amacıyla görüşme rehberinden yararlanın.
• Sonunda katılımcılara teşekkür etmeyi unutmayın.
• Araştırma sonuçlarının paylaşılacağını hatırlatın.
• Görüşme sonrası konuyla ilgili görüş bildirilirse not almayı unutmayın.
• Görüşmeleri gerçeğine uygun biçimde deşifre yapmaya özen gösterin.
• Deşifre edilen metni katılımcılara okutarak görüşmenin doğrulanmasını sağlayın.
• Etik kurallara uygun rapor yazmaya özen gösterin.

Odak küme görüşmeleri, küçük katılımcı gruplarıyla yönlendirici (moderator) bir kişi rehberliğinde yürütülen ve katılımcıların tümünü ilgilendiren bir konuda, onların görüşlerini belirlemeyi amaçlayan görüşmelerdir. Odak küme görüşmeleri, genellikle bir ürün, hizmet ya da olanağın kullanıcılar tarafından nasıl algılandığını ortaya çıkarmak için gerçekleştirilmektedir. Bu amaçla; incelenecek konu hakkında görüş bildirecek bireylerden odak kümeler oluşturulmaktadır. Her odak küme, yönlendirici kişi rehberliğinde ayrı ayrı toplanmakta ve gruptaki katılımcılar araştırma konusuyla ilgili görüşlerini bildirmektedirler.

Odak küme görüşme sürecinin daha etkili ve verimli olması için bazı konulara dikkat etmekte yarar bulunmaktadır. Bunlar aşağıda kısaca listelenmiştir:

• Katılımcıları karşılayarak toplantı odasına alınmasını sağlayın.
• Görüşme sürecinde hitabı kolaylaştırmak için önceden hazırlanan katılımcıların isimlerini belirten isim kartlarını masaya yerleştirin ya da herkesin yakasına takmasına özen gösterin.
• Görüşmenin amacını belirttikten sonra ses/görüntü kaydının başlamasını sağlayın
• Görüşme sırasında ses/görüntü kaydedici aygıtın çalıştığından emin olun.
• Açılış konuşmasında; görüşmelerin amacını, katılımcıların görüş ve önerilerinin önemini, ses/görüntü kaydının alınacağını, gizlilik ilkesini ve toplantının olası süresini katılımcılara açıklamaya çalışın.
• Önceden hazırlanmış odak küme görüşmesi sorularını katılımcılara yöneltin ve tüm katılımcıların her soruyu yanıtlamasını sağlayın.
• Anlaşılmayan konularda açıklama yapmaya özen gösterin.
• Olumlu ve olumsuz geribildirim vermekten kaçının.
• Geç gelen katılımcılar için kısa bir açıklama yapmayı unutmayın.
• Olabildiğince yanıtlarla ilgili notlar almaya çalışın.
• Görüşme sonunda teşekkür ederek ses/görüntü kaydını durdurun.
• Görüşme sonrası konuyla ilgili görüşler bildirilirse not almayı unutmayın.

Gözlem; bireylerin, nesnelerin ve olayların sistematik bir biçimde izlenerek betimlenmesidir. Davranışların doğasıyla ilgili ayrıntılı, kapsamlı ve zamana yayılmış veriler toplanabilir. Patton’a (2002) göre bilimsel araştırmalarda veri toplama aracı olarak kullanılan gözlemin, sıradan bireylerin yaptığı gözlemden farkı; gözlemcinin yetiştirilmiş olması ve gözlemlerin sistematik biçimde toplanmasıdır.

Araştırma sürecinde gözlemler, genellikle yazılarak kaydedilir. Bununla birlikte, video ve ses kaydedici cihazlarla elde edilen kayıtlar ya da fotoğraşar da veri kaynağı olarak toplanmaktadır. Elde edilen bütün bu kayıtlara “alan notları” da denilmektedir. Özellikle, grup içinde yer alan bireylerin birbirleriyle nasıl etkileşim kurdukları ya da bir kurumda çalışanların ait oldukları kültür değerlerinin kaynağı gibi sosyal bilim araştırmalarında gözlemle veri toplanabilir.

Temelde etnografik araştırmalarda yaygın olarak kullanılan veri toplama tekniğidir. Bu yaklaşımda araştırmacı, incelemek istediği topluluğun etkin bir üyesi olarak gruba katılarak gözlemini gerçekleştirir. Öncelikle gözlemci, incelemek istediği toplulukla belirli bir süre geçirmeli, gruba ait etkinliklerde grubun doğal üyesi olarak görev almalı ve sonuçta o topluluğun bir üyesi olarak benimsenmelidir.

Ölçme araçlarının genel olarak güvenirliğini artırmak için aşağıda belirtilen önlemler alınabilir:

• Veri toplama aracında yer alan madde sayılarının artırılması sağlayın.
• Maddelerin anlaşılır ve yanıtlanabilir olmasına özen gösterin.
• Katılımcıların yanıtlamaya güdülenmiş olmasını sağlayın.
• Maddelerin güçlük düzeyinin katılımcıların düzeyine uygun olarak belirleyin.
• Puanlama işleminin nesnel olmasına özen gösterin.
• Soru yazımında, yönergelerde, uygulamada, puanlamada ve sonuçların kaydında dikkatsizlik sonucu ortaya çıkabilecek hataları önleyin.

Ölçme araçlarının genel olarak geçerliğini artırmak için aşağıda belirtilen önlemler alınabilir:

• Yararlı ve açık bir yönerge hazırlayın.
• Ölçme aracının biçimsel görünüşüne özen gösterin.
• Maddelerin anlaşılır ve yanıtlanabilir olmasına dikkat edin.
• Maddelerin ölçmek istediğiniz özelliği ölçmesini sağlayın.
• Maddelerinin ölçülmek istenen özelliği ne kadar temsil ettiği konusunda uzman görüşü alın.