Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanı H. Kissinger’ın tarifiyle 1970’li yıllar, dünyanın askerî bakımdan iki kutuplu, siyasal açıdan çok kutuplu, iktisadi açıdan ise karmakarışık olduğu bir dönemdi.

Varşova Paktı: İkinci Dünya Savaşı sonrası, Sovyetler Birliği ile ABD ve Batı Avrupa arasında ortaya çıkan çatışma ve Federal Almanya Cumhuriyeti’nin Batı ile bütünleşmesi sonucunda Sovyetler Birliği ve komünist Doğu Blok ülkeleri olan Arnavutluk, Bulgaristan, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya, Çekoslovakya gibi ülkelerin bir araya gelmesiyle kurulan askerî ve siyasi bir örgüttür.

Örgütün başlıca organları: 1) Siyasal Danışma Komitesi, 2) Savunma Bakanları Komitesi, 3) Silahlı Kuvvetler Ortak Komutanlığı ve 4) Askerî Konsey’dir. 

İlki Haşhaş ikincisi Kıbrıs sorunudur.

ABD, Nixon iktidarı sırasında uyuşturucuyla mücadeleye verdiği önemi artırmış ve Türkiye’deki haşhaş üretiminin ABD’deki uyuşturucu sorununun temel nedenlerinden biri olduğunu iddia etmeye başlamıştır. 1970’ten itibaren bu konuda Türkiye’ye olan baskıyı artıran ABD, ülkedeki haşhaş üretiminin tamamen sonlandırılmasını istemekte ancak dönemin Demirel hükûmeti buna yanaşmamaktaydı. Bu durum, ABD’de tepkiyle karşılanmış ve ABD Kongresi’nde Türkiye’ye karşı çeşitli yaptırımlar için görüşmeler başlamıştır. Ancak 12 Mart 1971 tarihinde Türkiye’de askerî müdahalenin ardından iktidara gelen Nihat Erim Hükûmeti, ABD desteği olmadan ayakta kalamayacağını düşündüğünden ABD’nin yasak kararı verilmesi takdirde taahhüt ettiği 30 milyon dolar karşılığında haşhaş üretimini tamamen yasaklamayı kabul etmiştir. Haşhaş üretiminin yasaklanması, Türkiye’de yaklaşık 100.000 köylü ailesinin büyük ekonomik zarar görmesine neden olmuştur. Üstelik ABD zararın telafisi için taahhüt ettiği miktarın sadece üçte birini vermişti ve bu da sıkıntı yaratmaktaydı. 1973 tarihinde Ecevit liderliğinde iktidara gelen CHP-MSP koalisyonu var olan zararı gidermek için tüm baskılara rağmen haşhaş üretimini tekrar serbest bırakmıştır. Alınan bu karar, ABD tarafından büyük tepkiyle karşılanmış, ABD Senatosu ve Temsilciler Meclisi Türkiye’ye verilen borçların durdurulması, ekonomik ve askerî yardımların sonlandırılması kararını almış ve bu kapsamda Türkiye’ye bir ambargo uygulanma ihtimali de ortaya çıkmıştır.

Plebisit: Halkoyuna başvurma biçimlerinden biridir. İki anlamda kullanılır. Birincisi, genelde tek parti veya hakim tek parti ülke sistemlerinde halkın farklı alternatifleri olmadan sadece sunulanı seçme ve seçmeme hakkına sahip olmasıdır. İkincisi, uluslararası alanda genelde bir sömürge ya da iki devlet arasında toprak parçasının kaderini belirlemede bölge halkının oyuna başvurulmasıdır.

1950 yılında Başpiskopos II. Makarios öncülüğünde Kıbrıs’ta Türk toplumunun katılmadığı bir plebisit düzenlenmiş ve halkın % 90’dan fazlasının Yunanistan ile birleşmek istediği ve zaten ada nüfusunun büyük oranda Rumlardan oluştuğu belirtilmiştir. Ancak Rumların bu talebi ve girişimleri, hem İngilizlerin çabaları hem de Soğuk Savaş koşulları nedeniyle uluslararası kamuoyu tarafından ciddiye alınmamıştır. Bunun üzerine Rumlar, bu hedef için tehdit ve hatta etnik temizlik yolu ile İngiliz ve Türkleri adadan kaçırma şeklinde bir stratejiye yönelmiş ancak bu strateji 1974 Müdahalesini getirmiştir.

1955 yılında kurulan ve Türkçesi “Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Örgütü” (EOKA) olan silahlı direniş örgütüdür. Kıbrıs Barış Harekâtı’na kadar geçen sürede Kıbrıs’ta faaliyet göstermiş olan aşırı sağcı bu Rum örgüt, II. Dünya Savaşı sonrasında Kıbrıs’taki kilise önderliğinde kurulan silahlı örgüttür. Amacı Enosis’i gerçekleştirmek olan ve Georgios Grivas liderliğinde 1955-1959 yılları arasında İngilizler ile silahlı mücadeleye giren örgüt, İngilizlerin adadan çekilmesi sonrasında bu kez de Türk toplumuna karşı saldırlar düzenlemiştir. 1970’lerin başlarına kadar Makarios tarafından da desteklenmiş ve enosis için önemli bir güç kabul edilmiştir. Adını EOKA-B olarak değiştiren örgüt 1972’de Türklere karşı saldırılarını yoğunlaştırmıştır. Liderleri Grivas’ın 1974 yılında ölümüyle eski gücünü yitiren örgüt, 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası yeniden yönetime gelen Makarios tarafından yasaklanmıştır.

EOKA saldırılarına karşı, 1957’de Burhan Nalbantoğlu, Rauf R. Denktaş ve Kemal Tanrısevdi öncülüğünde Türkler tarafından Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) kurulmuştur. Türk Mukavemet Teşkilatı, resmî olarak Kıbrıs adasında 1 Ağustos 1958 tarihinde, Türkiye hükümeti ve Genelkurmayı’nın da desteği ile kurulmuş ve 1963 yılına kadar yer altında kalmış, bu süreç içinde örgütlenme, eğitim ve silahlanma süreci tamamlanmış ve Rum saldırılarına karşı hazırlıklı hâle getirilmeye çalışılmıştır. 1963 yılında yeraltından çıkarak 20 Temmuz 1974 tarihine kadar Rumlara karşı direnişte bulunmuştur. Rumların enosis, Türklerin ise taksim isteklerinin bulunduğu bu dönemde İngilizler adanın kontrolünü sağlamakta zorlanıyordu. Bu çatışma durumu, İngilizlerin adadan çekilmesi ve 1959 yılında imzalanan Zürih ve Londra antlaşmaları sonucu kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ile yeni bir boyut kazanmıştır.

Amerika Birleşik Devletleri Başkanı L. Johnson’ın Türkiye’nin Kıbrıs’a olası çıkartma girişimini önlemek için dönemin Başbakanı İ.İnönü’ye yazdığı mektup olan Johnson Mektubu’nda ABD Başkanı, Türkiye’nin Kıbrıs’a bir müdahalesi durumunda Amerikan yardımı olarak verdiği malzeme ve silahları kullanamayacağını, ayrıca Türkiye’nin bu durumdan dolayı SSCB cephesinden doğacak bir savunma ihtiyacında NATO olarak çekimser kalınabileceğini belirtmiştir. Mektup, Türkiye’nin adaya çıkartma yapma girişimini durdurmada etkili olmuş ve halk tarafından büyük tepki ile karşılanmıştır. Mektup ayrıca Türkiye’nin tek yönlü bir dış politika ile yaşadığı bağımlılığını da ortaya koymuştur. Başbakan İnönü’nün bu mektup üzerine söylediği “Yeni bir dünya kurulur ve Türkiye bu dünyada yerini alır” sözleri Türk dış politikasında özel bir yer edinmiştir.

1970-1980 döneminde Türkiye’nin adaya askerî bir müdahalede bulun(a)mamasının temel nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Olası müdahalenin Türk ordusundaki lojistik yetersizlikler yüzünden başarısızlığa uğraması ve sonrasında bunun telafisinin mümkün olmayacak sonuçlar doğurması endişesi;

• Müdahalenin NATO müttefiki olan Türkiye ve Yunanistan arasında bir savaşa dönüşme olasılığı;

• ABD’nin bu tür bir askerî müdahaleye kesin olarak karşı olması veABD’deki Rum lobilerinin Türkiye karşıtı etkin faaliyetleri;

• Sovyetlerin Rum yanlısı tutumu ve Makarios’u tüm adanın temsilcisi olarak görmeleri sebebiyle olası bir müdahalede Sovyetlerin de müdahalede bulunması endişesi.

Yunanistan’da Başbakan Georgios Papandreou 1965 tarihinde istifa etmiş ve bir hükümet bunalımı oluşmuştu. Mevcut siyasi istikrarsızlığın giderilememesi ve iki yıl boyunca ülkenin güçsüz koalisyonlar tarafından yönetilmesi sonucunda çoğunluğu albaylardan oluşan askerler 21 Nisan 1967 tarihinde Yunanistandaki yönetime el koydu. Bu olay Albaylar Cuntası adıyla anılmaktadır.

Yönetimde olan Albaylar Cunta’sına karşı yapılan uluslararası baskıların da etkisiyle 1967 yılında Türkiye ve Yunanistan nihayetinde anlaşma sağlamış ve Türkiye’nin taleplerinin birçoğu Yunanistan tarafından kabul edilmiştir. Böylece adadaki Yunan birlikleri çekilmiş ve kriz geçici de olsa diplomasi yoluyla atlatılmıştır.

AKEL: 14 Nisan 1941 tarihinde kurulan ve açılımı “Emekçi Halkın İlerici Partisi” olan komünist çizgideki Rum partisidir. Türkiye’nin adadaki varlığını “işgal” olarak görmekte ve “taksim”e kesinlikle karşı çıkmaktadır.

Megali İdea: Yunanca “Büyük Fikir”, “Büyük Ülkü” anlamına gelmektedir. Yunanistan’ın kuruluşundan beri yayılmacı politikasının temelini oluşturur. Megali İdea’ya göre hedef, Yunan halkının tam bağsızlığını sağlamak, Batı Trakya’nın, Ege Adalarının, Girit’in, Kıbrıs’ın, Batı Anadolu’nun ilhakı ile Pontus Rum Devleti’nin kurulması ve İstanbul’un yeniden geri alınması olarak sıralanabilir.

Cunta yönetiminin, adada desteklediği EOKA-B örgütü vasıtasıyla gerçekleşen bir darbe ile 15 Temmuz 1974 tarihinde Makarios’u devirip yerine Nikos Sampson’nun getirilmesini sağlamasıdır. Türkiye, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünü korumak gerekçesiyle Kıbrıs Anayasası’nın kendisine verdiği “garantörlük” hakkına dayanarak darbeden 5 gün sonra, 20 Temmuz 1974’te adaya müdahalede bulundu. “Kıbrıs Barış Harekâtı” adı verilen bu müdahale çerçevesinde adaya çıkarma yapan Türkiye, iki gün süren birinci harekâtta adanın %7’sine hakim olmuştur.

Amerika Birleşik Devletleri 30 Aralık 1974 tarihinde dönemin ABD Başkanı Ford tarafından onaylanan ve Türkiye’nin Kıbrıs’ta ateşkese uymaması, adadaki asker sayısını artırması veya adaya tekrar asker çıkarması durumunda 5 Şubat 1975 tarihinde yürürlüğe girmesine karar verilen bir metinle Türkiye’ye ambargo uygulamıştır.

Commonwealth: İngiliz Milletler Topluluğu. İngiltere’nin eski dominyon ve sömürgeleri arasındaki ilişkiler düzeni ve bu düzeni sağlayan örgütlenmedir. 1931 yılında kurulan topluluğun sekretaryası Londra’dır. İngiltere’nin elinde çıkan sömürgeleri ile ilişkilerini sürdürmek için gerçekleştirilmiş bir ortaklık düzenidir. En önemli avantajı üye ülkeler arasında çeşitli ticari imtiyazlar uygulanması ve İngiltere ile ilişkilerde tercihli bir statüden yaralanmalarıdır.

İslam Konferansı Örgütü (İKÖ): Dinsel ortaklık temeline dayanan siyasal ve ekonomik uluslar arası örgüt Fas’ın başkenti Rabat’ta 1969 yılında yapılan İslam Ülkeleri Zirve Toplantısı’nda kurulmasına karar verilmiştir. 1971 yılında faaliyetlerine resmen başlayan örgütün amacı, İslam ülkeleri arasında ekonomik ve kültürel dayanışma ile iş birliğini geliştirmektedir.

Ege sorunudur.

Ege sorunu üç temel sebebe dayanmaktadır. Bunlar, “kıta sahalığı”, “FIR hattı” ve Ege adalarının silahlandırılmasıdır.

Kıta Sahanlığı (Continental Shelf; Festlandsockel): Kıyı devletinin kara ülkesinin denizin altında süren doğal uzantısına verilen addır. Başka bir anlatımla jeolojik olarak ülkeyi oluşturan kara parçasının deniz altındaki uzantısıdır. Kavram BM Deniz Hukuku Sözleşmesi çerçevesinde hukuki bir anlam kazanmıştır.

FIR Hattı (Flight Information Region): Uçuş haber alma bölgesidir. Uluslararası uçuş güvenliğini sağlamak üzere oluşturulan hat. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü, sivil ve askerî uçakların uçuş güvenliğini sağlamak üzere birtakım “uçuş bilgi bölgeleri” oluşturmuştur ve bu bölgelere giren uçakları, bölgenin sorumlusu olan merkeze (ülkeye) bilgi vermekle yükümlü kılmıştır.