TÜRKÇE SES BİLGİSİ Dersi SES DİZİMİ soru cevapları:
Toplam 38 Soru & Cevap#1
SORU: Hece sayısı yabancı sözcüklerde artabilir mi ?
CEVAP: Türkçe kökenli sözcüklerde görülen hecelerin bu sınırlı sayısı, yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerle artabilmektedir. Örneğin star sözcüğü ünsüz-ünsüz-ünlü- ünsüz şeklinde bir hece yapısına sahipken strateji sözcüğünün ilk hecesi ünsüz-ünsüz-ünsüz-ünlü şeklinde olabilmektedir. Gerçi bu sözcükler daha önce de işaret edildiği gibi sözlü dilde sı-tar ve sıt-ra-te-ji olarak söylenmek suretiyle, Türkçenin hece yapısına uyarlanmaktadır; ancak yazı dilinde bu uyarlama gösterilmediği için hece yapısı verilen biçimde olmaktadır. Ayrıca eğitimli kesimde Batı dillerinden alınan bu tür sözcükleri aslına göre söyleme eğilimi de vardır.
#2
SORU: Tipik olmayan sesler nelerdir ?
CEVAP: Geniz ünlüleri, gırtlak ünsüzleri, ayın ve hemze Türkçe için tipik olmayan seslerdir. Yine sızıcı sesler de (/f/, /v/, /j/) Türkçe için tipik değildir.
#3
SORU: Hece nedir?
CEVAP: Bir solukta çıkarılan ses veya seslerin bütününe hece denir. Daha önce de geçtiği gibi Türkçede hece çekirdeğini ünlü oluşturur. Heceyi ünlü kurar ve sadece ünlüler tek başlarına hece olabilir. Her ünlü, varsa kendinden önce gelen ünsüzü ve kendinden sonra gelen tek veya iki ünsüzü kurduğu hecenin içine alır.
#4
SORU: Türkoloji çalışmalarında bağlama ünsüzü olarak kabul edilen tek ses nedir?
CEVAP: Türkoloji çalışmalarında sadece /-y-/ ünsüzü bağlama ünsüzü olarak adlandırılır. Bunun nedeni Türkçenin eski ve yeni bütün kollarında, durumun böyle olması, yani eklenme sırasında ikiz ünlü ortaya çıkması durumunda araya /y/ sesinin girmesidir. Bazen /y/ yanında, ev-i-n-de, iki-ser, anne-si örneklerinde ortaya çıkan /n/, /s/ ve /s/ seslerini de bağlama ünsüzü olarak görenler vardır. Temel öğretimde yardımcı ünsüzler yasasın sözcüğüyle kısaltılmış olarak öğretilmektedir. Ancak bu yaklaşım Türkçenin tarihi gelişimi açısından yanlıştır.
#5
SORU: Önlük-Artlık Uyumu nedir ?
CEVAP: Önceki ünitelerde seslerin özelliklerinden söz edilirken, bazı seslerin art damak, bazı seslerin de ön damak sesi olduğu gösterilmişti. Ünlülerin tamamı art damak ve ön damak ünlüleri olarak iki büyük gruba ayrılır. Buna göre /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleri art damak; /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleri ise ön damak sesleridir. Ünsüzlerden sadece /g/, /k/, /l/ seslerinin art ve ön damak biçimleri vardır; ama bunlar bağımsız sesbirimler olmalarına rağmen alfabede farklı işaretlerle gösterilmezler.
#6
SORU: Uyum dışı durumlar nelerdir ?
CEVAP: Çeşitli nedenlerle önlük-artlık uyumunun dışında kalan Türkçe kökenli sözcükler de vardır. Uyumdan çıkmanın en önemli nedeni kimi eklerin tek biçimli oluşudur: yaparken, geliyor, baştaki vb. Bu ekler çekim eki olabileceği gibi sözcüğün anlamını değiştiren yapım ekleri de olabilirler. Örneklerdeki uyum dışılığın farklı nedenleri vardır. Anne sözcüğü ana’nın çocuk dilinde aldığı biçimdir. Sışman ve kardeş sözcüklerinde /s/ ünsüzünün inceltici etkisi ile ilk hecedeki ünlü öndamaksıllasmış, buna karşılık ikinci hece değişmemiştir. İnan- sözcüğünde ise /ı/ ünlüsü diğer ünlülerden kısa olduğu için söz başında /i/’ye değişmiş, ikinci hecede bir değişiklik olmamıştır.
#7
SORU: Yardımcı sesler nasıl tanımlanabilir?
CEVAP: Bunlara yardımcı ses denmesinin nedeni, eklenme sırasında yardımcı bir öge olarak görev yapmalarıdır. Nöbetleşmeler bölümünde yeniden üzerinde durulacak olan yardımcı sesler, eklenme sırasında Türkçenin yapısal özellikleri nedeniyle söz sonunda bulunamayan ünsüz çiftlerinden veya ikiz ünlülerin oluşumundan kaçınmak amacıyla ortaya çıkarlar.
#8
SORU: Bağlama ünlüsünün başka eklerin yerini alması durumu mevcut mudur?
CEVAP: Tarihi süreç içerisinde başlama ünlülerinin asıl ekle kaynaşmış olduğunu veya asıl ekin düşmesi sonucu bağlama ünlülerinin onun işlevini üzerine aldığını gösteren örnekler de vardır: örneğin basla-y-ıp yapısındaki zarffiil eki bugün -(y)Xp biçimindedir. Oysa ek Eski Türkçede veya günümüzdeki Türk dillerinin çoğunda -(X)p biçimindedir: başla-p. Ekin işlevinin bağlama ünlüsüne geçmesine, her ikisinin de Eski Türkçedeki biçimleri -(X)G olan belirtme hâli eki veya eylemden ad yapım eki -X’yi örnek verebiliriz. Batı Türkçesinde çok heceli sözcüklerin sonundaki /-G/ sesi kurala uygun olarak düştüğünden eklerin islevi bağlama ünlülerinin üzerinde kalmıştır: eb-i-g>ev-i, öl-ü-g>öl-ü vb. (ayrıca bk. Gemalmaz 1997). Genel olarak bağlama ünlüleri denince akla dar ünlüler, yani /ı/, /i/, /u/, /ü/ sesleri gelir. Ama /a/, /e/ sesleri için de bu terimin kullanıldığı olmaktadır. Az sayıda da olsa karar vermeyi güçleştiren örnekler vardır. Bin-ek, sür-ek, kon-ak örnekleri yanında dile-k, iste-k gibi örneklerin de bulunması iki ayrı ekin söz konusu olduğunu göstermektedir. Ancak -A ünlüsünü bağlama ünlüsü olarak düşünmek de mümkündür. Genel eğilim bunları ayrı ek olarak alma yönündedir. Benzer bir durum geniş zaman ve sıfatfiil eki olarak kullanılan -r/-Ar/-Xr için de geçerlidir. Geniş zaman ekleri, ayrıca düzensiz olmaları, yani belli eylemlere -Ar, belli eylemlere ise -Xr biçiminde eklenmeleri nedeniyle de sorunludurlar.
#9
SORU: Düzlük yuvarlaklık uyumu nedir ?
CEVAP: Türkiye Türkçesinin önemli ses olaylarından biri de düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Kaynaklarda dudak uyumu olarak da geçen düzlük-yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması kuralıdır. Düzlük-yuvarlaklık aslında sınırlı bir uyumdur. Çünkü bu uyum her zaman ortaya çıkmaz. Ayrıca /o/ ve /ö/ ünlüleri Türkçe sözcüklerde ilk hece dışında bulunmaz. Yine geniş ünlülere sahip ekler sadece önlük-artlık özelliklerine göre değişebilmekte, düzlük- yuvarlaklığa göre değişmemektedir: kol-lar, göz-ler. Uyum tam gelişmiş olsaydı, Türkçenin Kırgızca, Türkmence gibi bazı kollarında görülen ve dudak çekimi denilen *kol-lor, *göz-lör gibi biçimler karşımıza çıkacaktı. Nitekim uyumun daha gelişmiş olduğu Kırgızcada kol-lar sözcüğü kol-dor, orta sözcüğü orto biçimindedir.
#10
SORU: Heceleme nasıl tanımlanabilir ?
CEVAP: Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin söylenişi esas alınır. Türkçe kökenli çok heceli sözcüklerde sadece ilk hece ünlüyle başlayabilir. Bu heceleme kuralı ünsüzle biten sözcüklere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde veya birinci sözcüğün ünsüzle bitip ikinci sözcüğün ünlüyle başladığı birleşik sözcükler için de geçerlidir. Sözcüklerde hecelemenin nasıl olacağı standart dille ilgili düzenlemeler çerçevesinde belirlenir. Heceleme kuralları belirlenirken dilin yapısı göz önünde bulundurulur. Bu nedenle, Türkçe sözcüklerde bulunabilen hece yapısına sahip olanlarda bir sorun yoktur. Ancak sfenks, grup gibi tek heceli olup Türkçenin yapısına uymayan sözcüklerde, eğitimin ilk aşamalarında sorun çıkabilmektedir. Bunların iki hece olarak yazılması az rastlanan bir durum değildir.
#11
SORU: Bağlama ünsüzü nedir?
CEVAP: Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür (Türkçe kaynaklarda konunun ele alınışı için bk. Karademir 2011). Örneğin Türküm derken, sözcüğün ünsüzle bitmiş olması nedeniyle bildirme eki olan -(y)Xm, sözcüğe bir yardımcı öge olmaksızın bağlanmıştır. iyi-y-im sözcüğünde ise /-ii-/ ikiz ünlüsünden kaçınmak için araya /-y-/ yardımcı ünsüzü girmiştir.
#12
SORU: İkiz ünlülerden kaçınma olayı nedir?
CEVAP: İkiz ünlülerden kaçınma da Türkçe için tipiktir. Türkçede bir hecede sadece bir ünlü bulunabilir. İki ünlü iki ayrı hecede de yan yana gelmez, ancak birleşik sözcüklerde bu mümkün olabilir: havaalanı vb. Bu nedenle ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan bir ek alınca araya yardımcı ses girer: oda-y-a vb. (bk. Heceleme).
#13
SORU: Türkoloji araştırmalarında yardımcı ses olarak kabul edilmeyen n sesinin kökeni nedir?
CEVAP: Türk dili araştırmalarında yardımcı ses olarak kabul edilmeyen /n/ sesi günümüz Türkçesinde 3. kişi iyelik ekleriyle durum ekleri arasında, zamirlerin çekiminde, ilgi ekinin başında ve aitlik eki -ki’den sonra yer alır. ev-i sözcüğü ünlüyle bittiği için -de ekinin eklenmesinde, kapı-da, gemi-de örneklerinde olduğu gibi Türkçenin biçimsel ses bilgisi açısından hiçbir sorun yoktur. Ancak sözcük iyelik eki aldığında (ev-i-n-de) araya /n/ sesi girmektedir. Bu /n/ sesinin eski bir zamirin kalıntısı olduğu veya ilk olarak zamirlerde kullanıldığı düşünülmekte, bu yüzden de /zamir n/’si olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca günümüzde Türk dillerinin önemli bir bölümünde /zamir n/’si kullanılmamaktadır: Özbekçe yolide “yolunda” vb.
#14
SORU: Türkçenin tipik ses özellikleri nelerdir?
CEVAP: Birincil uzun ünlüler Türkçe için tipik değildir. Uzun ünlüler ancak alıntı sözcüklerde bulunur. Türkçe kökenli sözcüklerde uzunluk, /g/ sesinin bulunduğu durumlar başta olmak üzere ikincil olarak gerçekleşir (bk. Uzunluk). Söz başında akıcı ünsüzler bulunmaz, sızıcı ünsüzler de az sayıda bulunabilir. Bu nedenle /f/, /h/, /j/, /l/, /m/, /n/, /p/, /r/, /s/, /v/, /z/ ünlüleriyle başlayan Türkçe sözcükler ya alıntıdır ya da ilk ünsüzleri başka seslerden gelişmiştir. /j/ sesi her pozisyonda sadece yabancı sözcüklerde bulunabilir. Önlük-artlık uyumu çok az istisnayla gelişmiştir, düzlük-yuvarlaklık uyumu ise daha sınırlıdır. Ünsüz uyumu vardır. Eklenmede ünsüzler ötümlülük-ötümsüzlük açısından benzeşirler. Ünlü-ünsüz uyumu vardır. Eklenmede ötümsüz ünsüzle biten hece, ünlüyle başlayan bir ekten önce ötümlüleşir (bk. Ses Uyumları). Hecede ünsüzlerin yan yana gelmesinin farklı kuralları vardır. Özellikle üniversiteye yeni başlayan öğrencilerde görülen yaygın bir yanlış ifadeye göre “Türkçede iki ünsüz yan yana gelmez”. Oysa Türkçede hece sonunda iki ünsüz yan yana gelebilir. Bu hece sözcük niteliğinde olduğu zaman söz sonunda bulunabilen ünsüz çiftleri ortaya çıkmış olur. Ayrıca iki ayrı hecede olmak kaydıyla söz içinde de iki ünsüz yan yana gelebilir.
#15
SORU: Bağlama ünlüsü nedir?
CEVAP: Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret veya çift ünsüzle başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin ortaya çıkması durumunda, araya giren ünlüye denir. (benim) anne-m ve (benim) el-i-m örnekleri karşılaştırılırsa, anne sözcüğünün birinci kişi iyelik ekini -m olarak aldığı görülür. Oysa el sözcüğüne aynı ek getirildiği zaman araya bir i sesi girer. Bunun nedeni hece sonunda -lm ünsüz çiftinin bulunamamasıdır. Benzer bir durum mavi-msi ile mor-u-msu örneklerinde de görülür. Renklerden sonra benzerlik ifade eden -msX eki ünlüyle biten mavi sözcüğüne doğrudan eklenirken, /r/ ünsüzüyle biten mor sözcüğüne eklenince, sözcükle ek arasına bir dar ünlü getirilmektedir. *morm-su biçiminde bir heceleme Türkçenin ses sisteminde imkânsız olduğu için sözcüğün hecelenmesi mo-rum-su şeklini almaktadır.
#16
SORU: Ses uyumları terimiyle ne kastedilmektedir?
CEVAP: Türkçenin ses bilgisi açısından en önemli özelliklerinin başında ses uyumları gelir. Ses uyumları terimiyle ise farklı ses olayları kastedilir. Hem ünlüleri hem de ünsüzleri ilgilendiren ve Türkçenin en bilinen ses özelliklerinden biri olan önlük-artlık uyumu seslerin niteliğiyle ilgilidir. Dudak uyumu ise, ünsüzlerin belli bir rolü varsa da, sadece ünlülerle; buna karşılık ünsüz uyumları sadece ünsüzlerle ilgilidir.
#17
SORU: İlk hece dışında bulunmayan ünlüler nelerdir?
CEVAP: Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri yalnız ilk hecede bulunabilir. -(X)yor şimdiki zaman eki bağımsız yorı- fiilinden geliştiği için istisnadır. İlk hece dışında bu ünlüleri bulunduran sözcükler yabancı kökenlidir. Ancak ağızlarda ve konuşma dilinde ilk hece dışındaki /o/ ve /ö/ ünlülerinin yabancı sözcüklerde de sıkça değiştirildiği ve bu ünlüleri barındıran sözcüklerin Türkçenin yapısal kurallarına uygun hâle getirildiği görülür.
#18
SORU: Ötümlülük-ötümsüzlük uyumu nedir?
CEVAP: Bu uyum ünsüzlerin boğumlanma noktalarıyla ilgilidir. Ötümlü ve ötümsüz varyantları olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülük-ötümsüzlük uyumu denir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi bu uyum ünsüzlerle ilgilidir ve kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer.
#19
SORU:
Ses uyumları nedir?
CEVAP:
Türkçenin ses bilgisi açısından en önemli özelliklerinin başında ses uyumları gelir. Ses
uyumları terimiyle ise farklı ses olayları kastedilir.
#20
SORU:
Önlük-Artlık Uyumu nedir?
CEVAP:
Kaynaklarda kalınlık-incelik uyumu olarak geçen önlük-artlık uyumu en kısa tanımıyla bir sözcükte sadece art veya ön sıradan seslerin bulunmasıdır.
#21
SORU:
Art damak ve ön damak ünlüleri nelerdir?
CEVAP:
i. Ünlülerin tamamı art damak ve ön damak ünlüleri olarak
iki büyük gruba ayrılır. Buna göre /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleri art damak; /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleri ise
ön damak sesleridir. Ünsüzlerden sadece /g/, /k/, /l/ seslerinin art ve ön damak biçimleri vardır;
ama bunlar bağımsız sesbirimler olmalarına rağmen alfabede farklı işaretlerle gösterilmezler.
#22
SORU:
Alıntı sözcükler Türkçe'ye girdiklerinde ses uyumları açısından ne durumdadırlar?
CEVAP:
Alıntı sözcükler de Türkçenin yapısal kurallarına bağlıdırlar. Bir alıntı ne kadar
eski ise ünlü uyumları açısından da Türkçenin bu baskın yapısal özelliğine uyum sağlama
ihtimali o kadar yüksektir. Orijinal dilde ünlü uyumuna girmeyen ama Türkçede uyuma
girmiş sözcükler vardır: ?amìr>hamur
#23
SORU:
Sözcüklerde gelen seslerin sırası ne açıdan önemlidir?
CEVAP:
Sözcükte her seferinde önce gelen sesin niteliği, sonra gelenin niteliğini belirler. Sözcüğe ek gelmesi durumunda, ekin ön ünlülü mü yoksa art ünlülü mü olacağı sözcüğün
son hecesinin niteliğine bağlıdır. Son hecede art damak sesleri varsa, ek art damak ünlülerini, ön damak sesleri varsa ek ön damak ünlülerini barındırabilir.
#24
SORU:
Türkçe'de uyum dışı durumların yaşanmasının en önemli nedeni nedir?
CEVAP:
Çeşitli nedenlerle önlük-artlık uyumunun dışında kalan Türkçe kökenli sözcükler de vardır. Uyumdan çıkmanın en önemli nedeni kimi eklerin tek biçimli oluşudur: yaparken, geliyor, baştaki vb. Bu ekler çekim eki olabileceği gibi sözcüğün anlamını değiştiren yapım
ekleri de olabilirler. Uyuma girmeyen tek biçimli ekler ön ya da art ünlülü olabilir.
#25
SORU:
Düzlük-Yuvarlıklık Uyumu nedir?
CEVAP:
Türkiye Türkçesinin önemli ses olaylarından biri de düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Kaynaklarda dudak uyumu olarak da geçen düzlük-yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde
dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması kuralıdır.
#26
SORU:
Düzlük-yuvarlaklık uyumunun bazı sözcüklerde gerçekleşmemesinin sebebi nedir?
CEVAP:
Düzlük-yuvarlaklık uyumu bazı sözcüklerde gerçekleşmemiştir. Uyumsuzluğun nedeni dudak ünsüzleri /b/, /m/, /p/, /v/’nin /u/ ve /ü/ ünlülerinin düzleşmesini engelleyici bir rol oynamalarıdır:
kavun
kabuk
kavurmak
çamur
yavru
tapu vb.
Bir sözcükte her iki uyumun da bulunduğu var sayılırsa, Türkçe bir hecede ve onun hemen ardından gelen hecede hangi ünlülerin bulunabileceği şöyle bir şemayla gösterilebilir.
#27
SORU:
Ötümlülük-ötümsüzlük uyumu nedir?
CEVAP:
Bu uyum ünsüzlerin boğumlanma noktalarıyla ilgilidir. Ötümlü ve ötümsüz varyantları
olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülükötümsüzlük uyumu denir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi bu uyum ünsüzlerle ilgilidir ve
kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer.
#28
SORU:
Hece nedir?
CEVAP:
Bir solukta çıkarılan ses veya seslerin bütününe hece denir. Daha önce de geçtiği gibi Türkçede hece çekirdeğini ünlü oluşturur. Heceyi ünlü kurar ve sadece ünlüler tek başlarına
hece olabilir. Her ünlü, varsa kendinden önce gelen ünsüzü ve kendinden sonra gelen tek
veya iki ünsüzü kurduğu hecenin içine alır.
#29
SORU:
Türkçe'de tek ünlüden oluşan tek kök nedir?
CEVAP:
Türkçede tek ünlüden oluşan tek kök o’dur ve çekimde, ünsüzle başlayan eklerden
önce araya bir ünsüz girer: o-n-da, o-n-un vb. Türkçede kökler genellikle tek hecelidir ve
birden fazla heceli sözcüklerin büyük çoğunluğu türemiştir. Türkçede heceyi ünlü kurduğu için sözcüğün sadece ilk hecesi ünlüyle başlayabilir.
#30
SORU:
Standart Türkçe sözcüklerde heceleme nasıl yapılır?
CEVAP:
Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin söylenişi esas alınır.
Türkçe kökenli çok heceli sözcüklerde sadece ilk hece ünlüyle başlayabilir:
o-da
e-vi
u-çuk
#31
SORU:
Türkçenin heceleme kurallarıyla eklenme arasındaki ilişki nedir?
CEVAP:
Türkçenin heceleme kuralları eklenmeyi de etkiler. Ünlüyle biten bir sözcükten sonra
ünlüyle başlayan bir ek gelince araya bir yardımcı ses girer ve “İlk hece dışındaki heceler
ünlüyle başlayamaz.” kuralına uyulmuş olur:
sev-gi-yi
ka-pı-ya
#32
SORU:
Tipik olmayan sesler nelerdir?
CEVAP:
Tipik Olmayan Sesler
Geniz ünlüleri, gırtlak ünsüzleri, ayın ve hemze Türkçe için tipik olmayan seslerdir. Yine sızıcı sesler de (/f/, /v/, /j/) Türkçe için tipik değildir.
#33
SORU:
İkiz ünlülerden kaçınma nedir?
CEVAP:
İkiz ünlülerden kaçınma da Türkçe için tipiktir. Türkçede bir hecede sadece bir ünlü bulunabilir. İki ünlü iki ayrı hecede de yan yana gelmez, ancak birleşik sözcüklerde bu mümkün olabilir: havaalanı vb. Bu nedenle ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan bir ek
alınca araya yardımcı ses girer: oda-y-a vb. (bk. Heceleme).
#34
SORU:
Türkçe sözcüklerde hece sonunda hangi ünsüz çiftleri bulunabilir?
CEVAP:
Türkçe sözcüklerde, hece sonunda ancak belli ünsüz çiftleri bulunabilir:
-lç, -lk, -lp, -lt: ölç-, ilk, alp, alt
-nç, -nk, nt: inanç, denk, ant
-rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç-, ürk-, sarp, pars, art
-st: üst
#35
SORU:
Türkçede ilk hece dışında bulunamayan ünlüler nelerdir?
CEVAP:
Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri yalnız ilk hecede bulunabilir. -(X)yor
şimdiki zaman eki bağımsız yorı- fiilinden geliştiği için istisnadır. İlk hece dışında bu ünlüleri bulunduran sözcükler yabancı kökenlidir. Ancak ağızlarda ve konuşma dilinde ilk
hece dışındaki /o/ ve /ö/ ünlülerinin yabancı sözcüklerde de sıkça değiştirildiği ve bu ünlüleri barındıran sözcüklerin Türkçenin yapısal kurallarına uygun hâle getirildiği görülür.
#36
SORU:
Bağlama ünlüsü nedir?
CEVAP:
Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret veya çift ünsüzle
başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin
ortaya çıkması durumunda, araya giren ünlüye denir. (benim) anne-m ve (benim) el-i-m
örnekleri karşılaştırılırsa, anne sözcüğünün birinci kişi iyelik ekini -m olarak aldığı görülür.
#37
SORU:
Bağlama ünsüzü nedir?
CEVAP:
Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür (Türkçe kaynaklarda konunun ele alınışı için bk. Karademir 2011). Örneğin Türk-üm derken, sözcüğün ünsüzle bitmiş olması nedeniyle bildirme eki olan -(y)Xm, sözcüğe bir yardımcı öge olmaksızın bağlanmıştır. iyi-y-im sözcüğünde ise /-ii-/ ikiz ünlüsünden kaçınmak için araya /-y-/
yardımcı ünsüzü girmiştir
#38
SORU:
Yardımcı sesler nelerdir?
CEVAP:
Ses olaylarına geçmeden önce, eklenme sırasında ortaya çıkan yardımcı seslerden de söz
etmek gerekir. Bunlara yardımcı ses denmesinin nedeni, eklenme sırasında yardımcı bir
öge olarak görev yapmalarıdır. Nöbetleşmeler bölümünde yeniden üzerinde durulacak
olan yardımcı sesler, eklenme sırasında Türkçenin yapısal özellikleri nedeniyle söz sonunda bulunamayan ünsüz çiftlerinden veya ikiz ünlülerin oluşumundan kaçınmak amacıyla ortaya çıkarlar.