Bu yapı 1985 yılında Unesco Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır.

Bilindiği kadarıyla Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nden ilk kez Evliya Çelebi seyahatnamesinde bahsetmiştir.

Büyük Selçuklu Devleti’nin emir ve komutanı Mengücek Gazi, Malazgirt Zaferi’nin (1071) ardından Erzincan, Kemah ve Şebinkarahisar şehirlerini fethederek, 1072-1074 yılları arasında Sultan Alp Arslan’ın kendisine ıkta olarak verdiği Kemah ve Erzincan dolaylarında beyliğini kurmuştur.

Mengüceklilerin ilk idari merkezleri Kemah’tır.

Mengücek Gazi’den sonra başa geçen oğlu İshak Bey’in 1142 yılında ölmesi üzerine Danişmendliler Kemah’ı işgal etmişlerdir.

Mengüceklilerin Kemah-Erzincan koluna 1227-1228 yılında Erzincan’ı alan Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad son vermiştir.

Sivas’ın Divriği ilçesinde, kalenin güneybatı yamacında yer alan Divriği Mengüceklilerinin 1228-1229 tarihinde yaptırdıkları tek bir binadan oluşan külliye, cami, türbe ve şifahaneden oluşur.

Cami ve şifahanenin inşasında çevredeki taş ocaklarından getirilen tüf cinsli taşlar kullanılmıştır.

Kuzey portalin kavsarası altındaki, portal nişinin tüm yüzeylerini dolanan dikdörtgen çerçeve içerisine alınmış tek satırlık Arapça sülüs kitabede; “Bu Ulu Camii’nin yapımını, Allah’ın sevgili kulu ve rahmetine muhtaç kul, Süleyman Şah oğlu Ahmed ŞahAllah mülkünü sürdürsün-1228-1229 yılında emretti” (Huart, 1901, 344), portal alınlığındaki çerçevsiz iki satırlık Arapça sülüs kitabede; “Müminlerin emirinin yardımcısı Keyhüsrev oğlu Ulu Sultan Alâ üddünya ved’din Keykubad’ın hükümdarlığı sırasında” denilmektedir (Berchem-Halil Edhem, 1910, 74). Kitabesinden Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad Dönemi’nde Mengücekli hükümdarı Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah tarafından 1228-1229 yılında yaptırıldığı anlaşılan caminin, kuzey portalinin doğu kapı kanadının üst kısmında ayrıca kaba bir işçilikle İsmail Ağa isimli bir kişiye yazılmış tarihsiz bir methiye bulunmaktadır

Caminin doğu portalinin kavsara mukarnasları arasında bulunan harap olmuş kitabeden; “amel-i Ahmed el-Ahlati” yazısı okunmaktadır. Bu cephenin kuzey köşesinde, doğu cephede gerçekleştirilen onarıma işaret eden 1907 tarihinin yazılı olduğu bir taş bulunmaktadır.

Caminin batı portal kavsarasının altındaki dikdörtgen çerçeve içerisine alınmış üç satırlık Arapça kitabede; “Bu mübarek Cuma mescidinin binasına ilk olarak, Allah-ü Teâlâ’nın rızasını kazanmak için zayıf, Allah’ın rahmetine muhtaç kul, müminlerin emirinin yardımcısı Şehinşah’ın oğlu Süleyman Şah’ın oğlu Ahmed Şah-Allah saltanatını ebedileştirsin ve şanını kat kat eylesin-626 (1228-1229) senesinin aylarından birinde başlattı” denilmektedir.

1228-1229 tarihli kitabelerden, Divriği Mengücekli kolu hükümdarı II. Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah’ın camiyi, Behram Şah’ın kızı adil melike ünvanını kullanan Turan Melek’in Şifahaneyi yaptırdığı anlaşılmaktadır.

Behram Şah (1162-1225) Kemah Erzincan kolu hükümdarı ve Ahmed Şah’ın büyük dedesinin kardeşi I. Davut Şah’ın oğludur.

Ahlatlı Hürremşah’ın, şifahanenin ana eyvanının tonoz kemeri altına adının yazılmış oluşuna dayanılarak külliyenin tüm sanatkârlarını yöneten baş mimarı olduğu kabul edilmektedir.

Divriği Ulu Camii, kuzey güney doğrultusunda boyu eninin iki katı olan dikdörtgen biçimli bir alana inşa edilen büyük külliye binasının içinde, kuzey kesimde yer almaktadır.

Yapının özgün örtüsünü koruyan birimlerinin değişik biçimli haç, yıldız ve bileşik tonozlarla örtülü oldukları görülür.

Cephe duvarından daha yüksek ve taşkın olan kuzey portal, serbest üsluplu yüksek kabartma bezemelerinden dolayı Barok Kapı (Arel, 1962: 101; Resim 4.6-4.11), adıyla da adlandırılmıştır.

Kuzey ve batı portallerinden farklı olarak Selçuklu portallerinin üslubunu taşıyan doğu portal (Resim 4.18), açıldığı hünkâr mahfili nedeniyle Şah Kapısı adıyla da anılmaktadır.

Yapının, ana eyvanının tonoz kemeri altında bulunan “Ahlatlı Hürremşah’ın işi” olarak okunan bir diğer kitabeden, caminin başmimarı Hürremşah’ın şifahanenin de mimarı olduğu anlaşılmaktadır.

Düz kaval ve iç bükey silme gruplarının oluşturduğu zengin profilli ve kademeli bir kaide üzerine oturan şifahane portali, Gotik üsluplu kademeli sivri kemerleri, tam ortasına bir sütunun yerleştirildiği üst penceresi, yüksek kabartma bezemeleri, kabartma insan başlarından oluşan figürlü bezemeleri, kalın kaval silmeleri ve heykel bütünlüğüne sahip oluşuyla diğer portallerden ayrılır.