Gabain, Orhun ve Uygur Türkçelerini, Eski Türkçe (Alttürkische) adı altında değerlendirmiştir (Alttürkische Grammatik, Leipzig, 1941).

Orhun Türkçesinde /n/ (n?y, palatal n) birleşik sesi, Uygurca n ağzında /n/, y ağzında /y/’ye gelişmiştir, yani Uygurcada, Orhun Türkçesindeki kon ve anıg sözleri, n ağzında kon ve anıg, y ağzında ise koy ve ayıg olmuştur.

Orhun Türkçesinde araç durum eki +(X)n’dır. Burada  /ı/, /i/, /u/, /ü/ olacağını belirtmek için “X” ile gösterilen bağlama ünlüsü n ağzında +An, yani +an, +en’dir.

n ağzı Uygurcada belirtme durumu eki +ag'dır.

Mani metinlerinde tapıg “hürmet, hizmet, huzur” tapag; sarsıg “kaba” sarsag; yalı? “yalın, çıplak” yala?; tarıg “ekin, darı” tarag; balı? “balık; şehir” bala? olmuştur.

Tanrıtanımaz (Athee) bir din olan Budizmin beş temel kuralı vardır: 1. Öldürmemek, 2. Yalan söylememek, 3. İçki içmemek, 4. Hırsızlık yapmamak, 5. Kimsenin karısını almamak.

Maniheizm, karşıt güçlerin çarpışması (dualizm) üzerine kurulmuştur. Karanlıklar göğü ile ışık göğü durmaksızın savaşırlar. Burada karanlık tüm kötülükleri, aydınlık ise iyiliği, güzelliği ve ruhu sembolleştirir. Dünyanın yaratılışı sırasında karanlık ile aydınlık birbiri ile karışmıştır. Işığı karanlıktan kurtarmak gerekmektedir. Bu sonuca ulaşıldığı zaman insanlar mutlu olacaklar ve dünyanın sonu gelecektir. Bunun için çalışmak, bu dinin kuralları nı yerine getirmek gerekmektedir. Dua, oruç, günah çıkarma, canlıları öldürmemek, içki içmemek karanlığın içinde bulunan ışık parçalarını kurtararak, onların ışık ülkesine gitmesini sağlayacaktır.

Uygurca denilince, Uygur yazısı ile yazılmış, yazılış yılı belirlenebilen en eski metnin yazıldığı dönem olan 9. yy’dan başlatılarak yüzyıllarca altın devresini yaşamış, en eski Türk kültür dilini anlıyoruz. (S. Tezcan, “Türklerde Yazı kültürü nün başlangıcı ve gelişimi”, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42).

Doğu Türkistan’a yapılan araştırma gezilerinin ilki Ruslar tarafından gerçekleştirilmiştir. İlk Rus heyeti, G. E. Grumm-Grjimaylo ve M. V. Pevtsov başkanlığında 1889-1890 yıllarında düzenlenmiştir.

Budist Uygur yazılı belgelerinin büyük bölümü Çinçe, Tibetçe, Toharca, Soğdça ve Sanskritçeden yapılmış çevirilerdir. Bu nedenle bugün Türkologlar arasında, Uygur yazılı ürünlerinin özgün nitelikli olmadığını düşünenler de vardır. Ancak çeviri olan bu eserlerde çoğu kez genişletme ve eklemelere gidilmiş, böylelikle metnin daha iyi anlaşılır duruma getirilmesine çalışılmıştır. Çeviri eserlerin yanında az sayıda özgün (telif) eser de vardır. Eldeki çeviri eserlerin büyük kısmı Çince’den yapılmış olanlardır. Hangi dilden çevrildiği bilinmeyen metinler de vardır.

Budist Uygurlardan yazma ve basma eserler kalmıştır. Bu metinler, pustaka formatında, Çin kitap tomarı tarzında, katlama kitap gibi çeşitli kitap biçimlerinde hazırlanmışlardır. Yazmalar kâğıt üzerine fırça ya da kalemle ve siyah mürekkeple yazılmıştır. Buda ve bodhisattva (= buda adayı) gibi dinî açıdan önemli sözler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Kimi yazma ve basmalarda konuyla ilgili küçük resimler de bulunmaktadır. Baskı tekniği Çin’den alınmıştır.

Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattların başından geçen olayları anlatan avadana ve jataka öyküleri daha çok, rahip olmamakla birlikte Budizmi kabul eden halk topluluklarına dinsel çoşku vermek için yazılmıştır. Cemaat toplantılarında rahiplerin halka okuduğu bu öyküler, çoğu zaman sutralar (Buda’nın vaazları) içine yerleştirilmiştir. Özellikle Budist Uygur edebiyatı, hem manzum hem de düzyazı şeklinde düzenlenmiş zengin sayılabilecek bir jataka külliyatına sahiptir. Öykülerde anlatım son derece açık ve canlıdır.

Maitrisimit gibi sahneye konulmak üzere yazılmış önemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens) öyküsüdür.

Altun Yaruk/Suvarnaprabhasa sutra, Budist Uygur sahasında Buda vaazlarını konu alan sutralardan (Uygurca sudur) en önemlisidir. Çinceden 11. yy başlarında yaşadığı sanılan, -Hsüan Tsang biyografisini de çeviren- Beş balıklı Şıngko Seli Tutung adlı bir Uygur bilgini tarafından Uygurcaya tercüme edilmiştir. Berlin koleksiyo nunda hiçbiri tam olmayan 6 yazma nın kalıntıları vardır. Leningrad’ta hiç eksiksiz bir yazması bulunmaktadır. Eser 10 kitap, 31 bölümden ibarettir. Bu yazma 1687 yılında kopya edilmiş olmasına rağmen dili klâsik Uygurcadır.

Eserin Leningrad’taki eksiksiz bir yazması üzerinde ilk çalışan W. Radloff olmuştur. Radloff, Malov ile birlikte, 675 sayfa tutan bu eseri, Uygur harfleri ile dizdirerek Almanca çevirisi ile yayımlamıştır (Suvarnaprabhasa, Bibliotheca Buddhica 17 (metin), 27 (Alman ca çeviri), Petersburg 1913, 1930). Eser üzerinde çalışmış olanlar ve bugün halen çalışmalarına devam edenler sırasıyla S. E. Malov, S. Çağatay, Ş. Tekin, C. Kaya, M. Ölmez, P. Zieme ve K. Röhrborn’dur.

Budist Türk edebiyatında Çince’den çevrilmiş uydurma (=apocryphal) sutra’lar da vardır. Sekiz Yükmek “Sekiz Yığın” adlı sutra, bu türe girmektedir. Berlin, Londra, Tokyo ve Leningrad’ta birçok yazma nüshası vardır.

Maniheist Uygur edebiyatının ürünleri arasında öyküler, dinî metinler yani Maniheistlerin uyacakları kuralları anlatan metinler ve bir Mani manastırı yönetmeliği, tövbe duaları ve ilahiler kalmıştır. Özellikle hem ön uyakla hem de son uyakla yazılmış başarılı şiir örnekleri vardır. İlk Türk şairi olarak bilinen Arpın Çor Tigin’in de aşk konusunda yazılmış bir şiiri, Maniheist yazmalar arasındadır. Bu şiirin, Türk lirik şiirinin ilk ve en eski örneği olduğunu R. R. Arat 1960’ta söylemiştir. (R. R. Arat, “Edebiyatımızda İlk Lirik Şiir”, Türk Yurdu, 50. yıl, S. 284, Mayıs 1960, s. 37-38).

Günah çıkartarak tövbe etmek için hazırlanmış metinler arasın da en önemlisi Huastvanift’tir. Koço ve Dunhuang çevresinde bulunan Huastvanift yazmaları, Mani ve Uygur alfabesi ile yazılmış olup bunların Soğdcadan çevrilmiş olabileceği sanılmaktadır. Eser üzerinde 1904 yılında F. W. K. Müller’in başlattığı pek çok çalışma vardır

Gökbilim, takvim, yıldız falı ve sihir ile sağlık bilgisi, fal ve muska kitapları konularında Uygurca yazılı metinler de vardır. Fal kitaplarında ise Maniheist çevrede yazılmış olduğu sanılan, Türk-runik harfleriyle yazılı olan Irk Bitig “Fal Kitabı” son derece önemlidir.

Orhun Türkçesinde gelecek zaman çekimi -DAçI, -çI ve -sIK ekleri ile yapılırken Uygurcada bu zamanın çekiminde diğer eklerin yanı sıra -GAy ekinin görülmeye başlaması iki yazı dili arasındaki morfolojik farklardan biridir. -GAy eki, Köktürk harfleriyle yazılmış olan Uygurca Irk Bitig adlı kitapta da geçmektedir.

Ad durum eklerinden, çıkma durumu eki Köktürkçede +DA iken, Uygurcada bulunma durumu ekinin yanı sıra bu ekin işlevini +DIn almıştır.

İlgi hâli eki Orhun Türkçesinde +I? / +nI? iken Uygurcada ünlü veya ünsüzle sonlanan sözlerden sonra +nI?’dir.