XI-XIII. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ Dersi Karahanlı Türkçesi Grameri I: Ses Bilgisi ve Sözcük Yapımı soru cevapları:
Toplam 20 Soru & Cevap#1
SORU:
Karahanlı Türkçesinde kaç ünlü vardır?
CEVAP:
Kapalı /e/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, e, i, ö, ü.
#2
SORU:
Önlük-artlık uyumu var mıdır?
CEVAP:
Evet, önlük-artlık uyumu daima korunmuştur.
#3
SORU:
Düzlük-yuvarlaklık uyumu var mıdır?
CEVAP:
Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlülerin birbirini takip etmesi kuralına uymayan sözcükler ve ekler bulunmaktadır.
#4
SORU:
Düzlük- yuvarlaklık uyumuna girmeyen kalıplaşmış sözcükler hangileridir?
CEVAP:
ad?ru? ‘farklı, fark’, altun, anu? ‘hazır’, agu ‘zehir’, artu? ‘fazla, çok’, artut ‘hediye’, belgü ‘nişan, alamet, iz’, azu? ‘azık, yiyecek’, ed?gü ‘iyi’, ?amug ‘bütün, hepsi, her’ , bulıt
#5
SORU:
Düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyen kalıplaşmış ekler hangileridir?
CEVAP:
Düzlük-yuvarlaklık uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip yuvarlak ünlülü olan ekler şunlardır: +AGU topluluk sayı adı yapan ekler, -GU gelecek zaman/gereklilik eki, -Ur fiilden fiil yapma eki, -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kişi emir kipi, -U ulaç eki, -GUçI eki, -GUz- eylemden eylem yapan ek, -GUr- eylemden eylem yapan ek, -DUk sıfat-fiil eki, -DUr- eylemden eylem yapan ek, -DÜz- eylemden eylem yapan ek.
Dudak uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip düz ünlülü olan ekler şunlardır: -mIş belirsiz geçmiş zaman, +nI belirtme durumu eki, +DIn ayrılma durumu eki, +DI belirli geçmiş zaman 3. tekil kişi, -gıl/-gil 2. tekil kişi emir eki, -glı sıfat-fiil eki, -gInçA ulaç eki.
#6
SORU:
Ünlü değişmeleri ile ilgili durum nasıldır?
CEVAP:
Gerek Eski Türkçeye göre, gerekse kendi dönemi içerisinde belli durumlar dışında (dudak çekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeşme gibi) değişim yoktur.
#7
SORU:
Ünlü yuvarlaklaşması şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?
CEVAP:
Çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir. Ancak bu sözcükler hem düz hem de yuvarlak ünlüyle yazılmışlardır.
#8
SORU:
Benzeşme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?
CEVAP:
Yuvarlak ünlülerin ilerleyici ve gerileyici benzeşme yoluyla birbirlerini etkilediği ve yuvarlaklaşmanın gerçekleştiği örneklerin sayısı azdır. Bu yolla gerçekleşmiş tutarlı ve düzenli değişimlerden söz etmek mümkün değildir.
#9
SORU:
Büzüşme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?
CEVAP:
Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise -uma-/-üme- biçimini oluşturur. Ayrıca ikegü sözcüğünde de görülür.
#10
SORU:
Yer değiştirme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?
CEVAP:
Az sayıda sözcükte görülen bu ses olayının örnekleri şunlardır: bugday ‘buğday’ ~ budgay, çamgur ‘şalgam’ ~ çagmur, ögren- ‘öğrenmek’ ~ örgen-,yagmur ‘yağmur’ ~ yamgur, ?onşı ‘komşu’ ~ ?oşnı
#11
SORU:
Addan ad türeten ekler hangileridir?
CEVAP:
+agu/+egü, +(a)gu(n)/+(e)gü(n), +ç, +aç/+eç, +ça/+çe, +çı/+çi, +çIl, +daş/+deş, +Dam, +dak, +e, +er, +gaç, +gey, +gıl/+gil, +k, +ak/+ek, +kıya/ +kiye, +kına, +l, +la/+le, +lAg, +lXg, +lXk, +sıg, +sXz
#12
SORU:
Addan eylem türeten ekler hangileridir?
CEVAP:
+A, +(A)d-, +(A)r-, +DA-, +gar-, +gır-, +I-, +(X)k-, +la-/+le-, +lAn-, +U-
#13
SORU:
Eylemden eylem türeten ekler hangileridir?
CEVAP:
-ar-/-er-, -Dur-, -gIr-, -gUr-, -(X)k-, -(X)l-, -msın-/-msin-, -(X)n-, -Ir-(I), -sIk-, -(X)ş-, -(X)t-
#14
SORU:
Eylemden ad türeten ekler hangileridir?
CEVAP:
-(X)g, -(X)glXg, -gUçI, -gUk, -I, -(X)k, -(X)m, -mUr, -Xn, -(X)nç, -(X)ndI, –(X)ş, -(U)t
#15
SORU:
kutsuz sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
kutsuz “şanssız” < kut “şans”
+sXz: (addan ad türeten ek) Olumsuz sıfatlar türetir.
#16
SORU:
belgür- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret”
+(A)r-: (addan eylem türeten ek) Geçişsiz eylemler türetir.
#17
SORU:
yıdı- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
yıdı- “kokmak” < yıd “koku”
+I-: (addan eylem türeten ek) Geçişsiz eylemler türetir.
#18
SORU:
todgur- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
todgur- “doyurmak” < tod- “doymak”
-gUr-: (eylemden eylem türeten ek) Ettirgen çatılı eylemler türetir.
#19
SORU:
bitig sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
bitig “kitap, Kuran-ı Kerim” < biti- “yazmak”
-(X)g: Eylemden ad türünde sözcükler türetir.
#20
SORU:
artu? sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?
CEVAP:
artu? “fazla, ziyade” < art-
-(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar türetir.