İnsan gelişimi genel olarak;
• Bedensel gelişim,
• Bilişsel gelişim ve
• Sosyo-duygusal gelişim başlıkları altında
incelenir.

İnsanın yaşam süreci inceleme kolaylığı açısından;
• Çocuk gelişimi,
• Ergen gelişimi ve
• Yetişkin gelişimi süreçlerinde ele alınmaktadır.

Çocuk gelişiminin kapsadığı dönemler;
• Doğum öncesi,
• Bebeklik,
• İlk çocukluk ve
• Orta çocukluk olarak sıralanabilir.

Bu dönemde motor yetenekler ve koordinasyon,
dil becerisi, duyusal beceri gibi çeşitli açılardan gelişim
gösteren bebekler, aile üyelerine ve diğer bakıcılara
bağlılık duygusu geliştirir; güvenmeyi ya da
güvenmemeyi, sevgilerini ya da başka duygularını
göstermeyi ya da göstermemeyi öğrenir, kendilik duygusu
ile bağımsızlık duygusunu kazanır.

Bebeklerin doğduklarından itibaren sahip
oldukları/sahip olmaları gereken beceriler şöyle
açıklanabilir:
• Görme duyumu oldukça gelişmiştir. Her iki
gözünü bir tek nesne üzerine odaklayabilir,
hareket eden bir objeyi izleyebilir ve bazı renkleri
ayırt edebilir. En önemlisi insan yüzüne özellikle
ilgi gösterir ve ilk iki hafta içinde göz göze
bakabilir beceriye erişir.
• Yenidoğan bebeklerin kulağı çok geniş bir ses
bandına tepkide (spektrum) bulunabilir. Gerçekte
bebeğin en fazla duyarlılık gösterdiği ses insan
sesidir. İnsan sesindeki perde ve şiddet
değişikliğinin farkına varabilen bebek, kısa bir
süre içinde “aşina” olan sesle “yabancı” olan sesi
ayırt edebilir. Ayrıca, yenidoğan bebek sesin
geldiği yönü algılayabilme yeteneğini de
beraberinde getirdiğinden, başını sesin geldiği
yöne çevirerek uygun davranışı gösterebilir.
• Bebekler, koklama ve tat alma duyu organları da
oldukça gelişmiş olarak dünyaya gelirler.
Birbirinden farklı kokuları ve temel tatları
kolaylıkla ayırt edebilirler.
• Yapılan araştırmalar yenidoğan bebeğin hem
operant (sebep-sonuç ilişkisine dayanan)
koşullanma hem de klasik koşullanma yoluyla
öğrenebildiğini göstermiştir.
• Bebek duyu organlarının doğuştan itibaren
hemen hemen mükemmel bir biçimde isleyişinin
yanı sıra, kendisini besleme konusunda son
derece yararlı bazı refleksleri de beraberinde
getirir. Bunların başında emme refleksi gelir.
Annesinin memesini veya emziği dudağında
hisseden bebek hemen emmeye başlar. Bu refleks
o kadar kuvvetlidir ki emecek bir şey bulamayan
çocuk parmağını emer.

Bedensel gelişim; bedeni oluşturan tüm
organların gelişmesi, boyun uzaması, kilonun artışı,
kemiklerin gelişimi, dişlerin çıkması ve değişmesi, kas,
beyin ve tüm sistemler (sinir, sindirim, dolaşım, solunum,
boşaltım) ile duyu organlarının gelişimidir.

Çocuğun genel büyüklüğü arttıkça, vücut
parçaları farklı oranlarda büyür. Bu değişiklikleri iki
büyüme düzeni tanımlar:
• Sefalokaudal (baştan ayağa) ve
• Proksimodistal (yakından uzağa) eğilim.

Sefalokaudal (baştan ayağa) eğilim; gelişim
eğilimi bebek ve çocukların baş ve beyinlerinin bacakları
ve ayaklarından daha hızlı gelişmesini sağlayan insan
gelişimindeki baştan ayağa ilerleyen eğilimdir.

Proksimodistal (yakından uzağa) eğilim;
gelişmenin merkezden dışarıya doğru bir yön izlemesidir.
Örneğin, önce omuz kasları sonra kol kasları gelişir.

Vücuttaki kemiklerin gelişimini ölçen iskelet yaşı
yöntemini kullanmaktır.

İlk dişler yaklaşık olarak 6-10. ayda çıkmaktadır.
Bazı bebeklerde dişin ilk çıkışı 12. aya kadar
olabilmektedir.

İki yaşını dolduran çocuk, ergenlik dönemine dek
daha yavaş ancak düzenli bir şekilde yılda 5 cm-7 cm
uzar ve 2,5 kg alır.

Hayatın ilk birkaç gününde, bebeklerin çoğu
vücut ağırlığının %5-%7 arasında bir oranını emerek,
yutarak ve sindirerek kaybeder.
Cevap: Ardından, birinci ayın her haftasında, ortalama
141,5 gr-170 gr arasında kilo alarak hızlı bir şekilde
büyür. Bebekler, ilk yıl boyunca ayda yaklaşık 2,5 cm
uzar ve ilk doğum günlerinde de doğdukları uzunluğun
yaklaşık iki katı kadardırlar.

Yenidoğan bebeğin kafatası arasında altı tane
boşluk olup bu boşluklar “bıngıldak” (fontonel) adı verilen
“yumuşak noktalara” bölünmüştür.

Bıngıldaklar bebeğin iri başının annenin dar olan
doğum kanalından geçmesine yardımcı olur ve beynin
büyümesiyle ihtiyaç duyulan kafatası genişlemesini
gerçekleşmesini sağlar.

Bebeklere ve okul öncesi çağda bulunan
çocuklara bakıcıları tarafından yaşlarına uygun
materyaller ve eğlenceli günlük rutinler (paylaşılan bir
öğün, saklambaç, yatmadan önce aldırılacak bir duş)
sunuldukça, deneyimler sonucu beklenen beyin gelişimi
erken yaşta ve doğal bir şekilde gelişir.
Elde edilen bu gelişim, yaşamın daha sonrasında ortaya
çıkan deneyime-bağımlı beyin gelişiminin temelini
oluşturmaktadır. Ayrıca, erken öğretmede acele edilmesi
beynin uyarıcılarına baskı kurarak ona zarar verebilir ve
böylece yaşama sağlıklı başlamak için gerekli olan günlük
deneyimlere beynin gösterdiği hassasiyet azalır.

Miyelinleşme, iletilerin sinir hücreleri arasında
iletilmesi için gerekli miyelin maddesini üretilmesidir.

Bebek 2-3 aylık olana kadar tükürük bezi
fonksiyon görmez ancak ağız suyu akar. İlk birkaç ay
pankreas organındaki enzimler yetersiz olduğundan bazı
karbonhidratları ve yağları sindiremez. Mide-bağırsak
doğumda tamamen mikropsuzdur ancak doğduktan sonra
havadan, ağızdan aldığı mikroplarla bu temizlik bozulur.
Doğduğunda mide kapasitesi 30-60 cc’dir.

Bebeklerin solunum yolları dar ve kısadır. Bu
nedenle daha fazla nefes alıp verirler. Yeni doğmuş
bebeğin dakikadaki solunum sayısı 40-60, üç aylık
bebeğin 35-40, bir yaşındaki bebeğin ise 30-35’tir. Bu
dönemdeki solunum hızı yüzeyseldir. Bebeklerin hızlı
solunumuna neden olan yatay durumdaki kaburga
kemikleridir. Bu nedenle bebek solunumu daha çok karın
kasları yardımı ile yapar.

Doğumdan hemen sonra bebeğin idrar yapması
beklenir. Ancak mesane tam gelişmediğinden, ilk günlerde
böbrekleri tam çalışmayabilir. Bebeğin idrar yapma sayısı
beslenme ve çevre koşullarına bağlı olarak değişkenlik
gösterebilir. Bebek günde 20 defadan fazla idrar yapar.
İdrar yapması yeterli sıvı aldığının bir göstergesidir

Motor gelişim hem kaba motor becerileri hem de
ince motor becerileri uygulayabilme yeteneğindeki
ilerleme ve değişimdir.

Bir motor beceriyi iyice öğrenmek, becerinin
çeşitli bileşenlerinin eş güdümlü şekilde aktif kullanma
çabasını gerektirir. Bebekler, yeni bir görev istendiğinde
muhtemel çözümlerin farkına varır ve seçer; kendi mevcut
hareket örüntülerini biraz değiştirerek değişmiş örüntüleri
bir araya getirir. İlk adım, bebek yeni bir başarıya
güdülendiğinde ortaya çıkar.

Hareket girişimleri bebeği daha sakin ve etkin
yapar. Duygusal sakinlik, tekrarlanan hareketler ve bu
hareket sonuçlarının algılanması ile başarılır. Dinamik
sistemler görüşüne göre; emeklemek, erişmek, yürümek
gibi motor gelişimin evrensel temel taşları bile bu uyum
süreci doğrultusunda öğrenilir. Bebekler davranış tiplerinin
muhtemel şekillerini seçerek yeni görevlerine uydururlar.

Bebeklikte kaba motor becerilerine; emekleme ve
yürüme örnek verilebilir.

Bebeklikte ince motor becerilerine; nesneleri
kavrama, kaldırma, bir boya kalemini ya da kurşun kalemi
tutma örnek verilebilir.

Hem kaba hem de ince motor beceriler, her yaşta
aynı biçimde bulunurlar. Bununla birlikte, genel bir kural
olarak, kaba motor beceriler daha erken gelişir ve ince
motor beceriler sonradan gelir. Bu nedenle 6 yaşındaki
çocuklar gayet iyi bir şekilde koşar, zıplar, atlar, sıçrar ve
tırmanırlar; birçoğu iki tekerlekli bir bisiklete de binebilir.
Buna karşılık, bu yaştaki çocuklar henüz bir kurşun kalem
veya pastel boya kalemi kullanma ya da makasla düzgün
bir şekilde kesebilme becerisine sahip değildir.

Tipik bir yenidoğan bebek günde yaklaşık olarak
18 saat uyur fakat yenidoğan bebeklerin ne kadar uyuduğu
bebekten bebeğe çok farklılık gösterir. Söz konusu aralık,
yaklaşık olarak, 10 saat ile 21 saattir. Uykuya ayrılan toplam zaman bir şekilde tutarlıdır. Bir bebeğin uykusu
çeşitli zamanlarda günde 7-8 saat uykudan günde 3-4 kere
birkaç saat uyuma şeklinde değişebilir. 6-9 aylık
çocukların çoğu gün içerisinde iki kere kısa süreli uyur.
Bu dönemde, gecelerin çoğunu uyuyarak ve gün boyunca
zamanın çoğunu uyanık geçirerek yetişkine benzer uyku
düzenlerine daha yaklaşmış olurlar. 18 aylık olduklarında
ise çocuklar genellikle gün içerisinde bir defa uykuya
ihtiyaç duyarlar. 2 yaşındaki bir çocuğun ortalama uyku
ihtiyacı 12 ya da 13 saattir.

Mary Shirley adlı bir Amerikalı psikoloğun 1933
yılında yaptığı araştırma bulgularına dayanılarak saptanan
ve daha sonra yapılan araştırmalarla da desteklenen
sonuçlara göre; her çocuk ayrı aylarda, haftalarda ya da
günlerde farklı aşamalara ulaşsa da hareket aşamalarını
sırasıyla takip eder. Dünyanın değişik yörelerinde yapılan
araştırmalar, çocuğun hareket gelişmesinde izlediği sıranın
evrensel olduğunu göstermiştir. Hangi ırktan ya da hangi
milletten olursa olsun ve hangi iklim kuşağında büyürse
büyüsün her çocuk gelişim sırasını izler. Bu gözlem
bedensel gelişimin ilk yıllarda olgunlaşmaya bağlı
biyolojik bir süreç olduğunu gösterir.

Duyu, verinin duyu alıcılarıyla -gözler, kulaklar,
dil, burun ve deri- karşılıklı etkileşim sonucunda ortaya
çıkar. İşitme duyusu, havadaki titreşim dalgalarının dış
kulakta toplanıp iç kulaktaki kemikler ve işitsel sinirlerle
beyin hücrelerine yönlendirilmesi yoluyla oluşur. Görme
duyusu, ışık ışınları gözlerle temas edince retinada
odaklanır ve optik sinirlerle beynin görme merkezine
taşınmasıyla ortaya çıkar.

Algılama, hissedilenlerin yorumlanmasıdır.
Kulakla temas eden hava dalgaları, örneğin gürültü veya
müzikal ses olarak yorumlanabilir. Gözün retinasına
taşınan fiziki enerji, algılanışa göre belirli bir renk, kalıp
veya şekil olarak yorumlanır.

Doğumdan hemen sonra parlaklıktaki değişime
duyarlıdırlar ve bu duyarlılık iki ay içerisinde hızla gelişir.
Yenidoğan bebekler 19 cm uzaklıktaki nesneleri net
görebilir. Dört aylıkken normal bir yetişkin gibi görebilir.

5-7 hafta arasındaki bebeklerin daha çok gözlere
baktığı belirlenmiştir. Bu nedenle bebekle sağlanan göz
teması, bebekle bakım veren arasında sosyal bağın
gelişmesinde önemli rol oynar.

İki aylık bebeklerin şeklin değişmezliği algısına,
dört aylık bebeklerin ise rengin değişmezlik algısına
ulaşmış oldukları görülmüştür.

Derinlik algısının bebeklerde 1-1,5 ay sonra
geliştiği düşünülmektedir. Nesne kavramı, nesnenin
sürekliliğine ilişkin ilk kanıt iki ay dolaylarında kendini
gösterir. Bebeğe gösterilen oyuncak saklanınca şaşırdığı
görülür. Ancak arama davranışı 6 ay dolaylarında
gerçekleşir. Tamamen görüş alanından çıkan nesnelerin
aranması ise 8-12 aylar arasında gelişir.

Yeni doğmuş bebeklerin yetişkinlere yakın bir
keskinlikle duyabildikleri belirlenmiştir.

Çok küçük bebekler konuşma seslerini
algılayabilir ve onları seslerinden ayırt edebilir. Gerçekten
de bebekler anne babalarının yüzlerini daha henüz
tanımadan önce, onları seslerinden ayırt edebilir gibidirler.

Yeni doğmuş bebekler kokuları ayırt edebilse de
koku duyusu ancak 6 yaşına kadar tamamlanır. Yeni
doğmuş bebekler tatlı, ekşi ve biberli tatlara duyarlıdırlar,
aralarında ayırım yapabilirler.

Yaşamın ilk 18 ayında bebeğin öğrenmesi, algı
ve hareketlerini organize etme, düzenleme ve
geliştirmeden ibarettir.

Bebek doğumunun ilk gününden itibaren
çevresini keşfetme çabasına başlar. Keşif çabasında
kullandığı temel araçlar doğuştan getirdiği duyusal ve
hareketsel yeteneklerdir. Piaget, bu devreye duyusalhareketsel
(sensory-motor) aşama adını verir. Dokunma
gibi basit duyusal verilerden, tutma ve emme gibi basit
hareketlerden işe başlayan çocuk, temel süreçlerin üzerine
yenilerini koyarak çevresini anlayabilecek bir bilişsel
sistem geliştirmeye başlar.

Bilişsel gelişimin aşamalarından birini çocuk
nesnelerin değişmezliğini (object constancy) keşfederek
başarır. Önceleri bebek için nesne ancak kendi görsel alanı
içindeyken vardır. Nesne ortadan kaldırılınca, nesnenin
yok olduğunu, artık var olmadığını düşünür. Eline aldığı
topun ya da çıngırağın, on dakika önce eline aldığı aynı
çıngırak ya da top olduğunu bebek bilmez. Onun için her
an dünya yeni baştan var olur ve duyu organlarının dışında
bir dünyanın varlığı düşünülemez. Bir yaşına doğru çocuk
nesnenin değişmezliği kavramını anlamaya başlar ve göz
önünden kaldırılan bir nesneyi, etrafına veya masanın
altına bakarak arar. İki yaşına doğru bebek dış nesne ve
olayların iç temsilcilerini geliştirmeye başlar. Nesnelerin
sürekli olduğunu ve göz önünden kaldırılınca bile var
olmaya devam ettiklerini anlar ve bu nesneyi bir süreçle temsil etmeye başlar. Böyle bir iç temsil süreci, kavram ve
dil gelişiminin başlangıcını oluşturur.

Piaget (1952) insanların bebeklikten yetişkinliğe
gelişimi boyunca nasıl düşüneceklerini öğrenirken çeşitli
aşamalardan geçtiklerini öne sürmüştür. İnsanların bilişsel
ve düşünme yetilerini geliştirme aşamalarını dikkate alan
kuramında, hemen tüm insanların nasıl düşüneceğini aynı
aşamalardan geçerek öğrendiğini kabul etmiştir. Bebeklik
ve erken çocukluk aşamasında, düşünme son derece basit
ve somuttur. Çocuklar geliştikçe, düşünme ilerler, daha
karmaşık ve soyut hâle gelir. Bilişsel gelişimin her
aşaması, bir bireyin düşünmesinin belirli ilke ve yolları ile
karakterize olur.

Piaget’in ortaya attığı bilişsel gelişim evreleri
şöyle sıralanabilir:
• Duyu-motor dönemi (0-2 yaş),
• İşlem öncesi düşünce dönemi (2-6 yaş),
• Somut işlemler dönemi (6-12 yaş),
• Soyut işlemler dönemi (12-18 yaş).

Lev Vygotsky, Piaget tarafından geliştirilen
kurama alternatif bir sosyokültürel bilişsel gelişim kuramı
öngörmüştür. Piaget’ye göre çocuk hızla ilerleyen yalnız
bir maceracıdır; ancak Vygotsky’e göre ise çocuklar
gelişimsel yolda nadiren yalnız başlarına ilerler, daha çok
uzman bir ebeveyn eşliğinde yürürler.

Lev Vygotsky’nin bilişsel gelişim kuramının
ilkeleri şöyle sıralanabilir:
• Çocuğun gelişimi etrafında neler olup bittiğine
göre farklılaşacaktır.
• Çocuklar çeşitli toplumsal durumlara ve
değişimlere maruz kaldıklarında gelişirler.
• Gelişim çocukların grup aktivitelerindeki
etkileşimlerinin bir parçası olarak gelişir.
• Çocuklar diğerlerini gözlemleyerek, onlardan
etkinlikleri öğrenerek ve etrafındakilere göre
performans sergileyerek gelişirler.
• Çocukların gördüğü ve öğrendiği becerileri
işleyebilmesi için bir semboller şeması
kullanması gerekir.
• Çocuklar etrafındaki kişilerle etkileşim yoluyla
kültürel değerleri öğrenirler.

Bellek; zamanla bilginin tutulmasını
içermektedir. Kodlama adı verilen sürecin bir parçası
olarak dikkat, bellekte önemli bir rol oynar. Bazı
araştırmacılar, 2-6 aylık bebeklerin bir buçuk yaşından iki
yaşına kadar yaşantılarından bazılarını hatırlayabildikleri
sonucuna varmıştır. Çoğu araştırmacı, bebeklerin
yaşamlarının ilk yıllarının ikinci yarısına kadar açık
belleği göstermediklerini bulmuştur.

yapılan bazı çalışmalarda bebeklerin doğumdan
sonraki ilk birkaç gün içinde yüz ifadelerini taklit
edebildikleri, bebeklerin taklit becerilerinin bütünleşik bir
beceriye benzemediği, daha çok esneklik ve uyarma
içerdiği vurgulanmıştır. Bir çalışmada 9 aylık bebeklerin
24 saat önce gördükleri bir kutudaki “bip sesi” çıkaran
gömme düğmeye basma gibi eylemleri taklit
edebildiklerini göstermiştir.

Bazı araştırmalar, 3 aylık bebeklerin benzer
görünümdeki nesneleri bir araya toplayabildiğini ortaya
koymuştur. Bu araştırmalar bebeklerin tanıdık bir
nesnedense yeni bir nesneye bakmaya daha eğilimli
oldukları bilgisinden yararlanır. 9-11 aylıklarla yapılan bir
çalışmada ise nesnelerin algısal olarak benzer -uçaklar ve
kuşlar kanatlı- olmasına rağmen bebekler kuşları
hayvanlar ve uçakları araçlar olarak sınıflandırmıştır.

Bebeklerin zekâsını doğru bir biçimde ölçmek
oldukça zordur çünkü bebekler sorulara cevap veremez ya
da talimatları takip edemez. Bebek testlerinin çoğu, algısal
ve motor tepkileri vurgular. Bunun yanında yaşça büyük
olan bebeklerin erken bilişsel ve sosyal davranışlarına
yönelik testlerin geliştirilmesi de yaygınlık kazanmaktadır.

Çocuk, annesinin kendini bırakıp gitmeyeceğine
ve annesinin kendisine önem verdiğine inanırsa, güven
(trust) duygusu doğal olarak gelişir. Çocuk, annesinin
kendisiyle sürekli beraber olacağına ve kendisine önem
vereceğine inanamazsa onda güvensizlik (distrust)
duygusu gelişir.

Bebek henüz kimseye bağlılık geliştirmiş
değildir. Bu aşamada, çocuk yabancılara ve kendini
besleyen herkese gülümser. Beş ay civarına doğru bebek
kendisine bakan annesiyle özel bir bağlantı kurmaya
başlar; bağlılık dereceli olarak gelişir.

Bu evre özel bağlılık devresidir. bebek kendisine
bakan kimseye, çoğunlukla anneye özel bir bağlılık
geliştirir, ona daha çok gülümser, o yanından ayrıldığı zaman huzursuz olur, aşina olmayan sosyal durumlarda
sığınılacak bir kucak olarak onu görür.

Çocuk yavaş yavaş diğer kimselere, anneye
olduğu kadar kuvvetli olmasa da, bağlılık geliştirmeye
başlar. Baba, bakıcı kadın, büyük anne, abla, abi gibi
kimseler çocuğun bağlandığı kimseler arasına girer. Fakat
bu kimseler annenin yerini alamaz. Çocuk en kuvvetli
bağını ikinci aşamada annesiyle kurmuştur ve anneye
bağlılık, bu aşamada kuvvetini kaybetmez.

Anne-babaya karşı güven duygusu
geliştiremeyen çocuklar, ilkokul çağlarında arkadaşlık
kurmakta, beraber oyun oynamakta zorluk çekerler ve ders
ile ilgili konulara diğer çocuklara göre daha az ilgi
duyarlar.

Bebeklerde bağlanma güvenliğini etkileyen
faktörler şöyle sıralanabilir:
• Erken dönemde tutarlı bir bakım veren kişinin
varlığı,
• Bakımın kalitesi,
• Bebeğin özellikleri,
• Ebeveynin içsel çalışma modellerini de kapsayan
aile koşulları.

Ahlak, kişinin doğuştan getirdiği gizil güçler ile
toplumda var olan iyi-kötü ya da doğru yanlış gibi
kavramların, kişinin kendisi tarafından oluşturulan “huy”,
“inanç”, “tutum” ve “âdet” gibi, özellikle manevi
varlığını belirleyen davranışların tümüdür.

Çocuğun ahlaki gelişimini ele alan üç büyük
öğreti kısaca şöyle açıklanabilir:
• Birinci öğreti; St. Augustine gibi teologlar
tarafından ortaya konulmuş olup bireyin doğuştan
günahkâr olduğunu savunur. Bu öğretinin
geliştirilmiş şekli, Freud’un görüşlerinden oluşan
Psikanalitik Kuram tarafından temsil edilir.
• John Locke’ın başlattığı ikinci öğreti, çocuğun
nötr olarak doğduğunu ancak süreç içinde
çocuğun eğitim ve yaşantısından etkilenerek
doğru ya da yanlış bir yaşam oluşturduğunu
savunur. Bu öğretinin bugünkü uzantısı öğrenme
kuramı yaklaşımıdır.
• Jean Jaques Rousseau’nun temsilcisi olduğu
üçüncü öğreti, çocukların doğuştan saf ve temiz
olduklarını, ancak yetişkinlerin müdahalesi
sonucu ahlak dışı davranışları öğrendiklerini
savunur. Bu öğretinin, son önemli temsilcisi Jean
Piaget’dir.

İnsanın gelişimi bedensel gelişim, bilişsel/zihinsel gelişim, sosyo-duygusal gelişim olmak üzere temel üç boyuttan oluşan karmaşık bir süreçtir. Literatürde kimi kaynaklar, algısal gelişim ile ahlak gelişimini de bu süreçlere dahil etmektedir. Her bir boyut gelişimin belirli bir yönünü vurgulasa da söz konusu boyutlar arasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Örneğin; bilişsel gelişim bedensel, duygusal ve sosyal gelişimden etkilenirken sosyal gelişim biyolojik olgunlaşma, bilişsel gelişim ve duygusal gelişim gibi farklı gelişim süreçlerinden etkilenir.

Gelişimin kalıtsal temellerini içerir. Bir bütün olarak insan
vücudunun büyümesi, motor gelişim ve vücut duyu sistemlerindeki değişiklikler, cinsel gelişim, sağlık, beslenme, uyku gibi bedensel gelişim süreçlerini kapsar.

Düşünme, öğrenme, hatırlama, yargıda bulunma, problem çözme ve iletişim ile ilgili bütün bilişsel süreçlerdeki değişimleri içerir. Bilişsel gelişime etkileri nedeniyle kalıtımsal ve çevresel etkenler de bilişsel gelişim süreci kapsamında ele alınır.

Bütün olarak insanda duygu gelişimini kapsar. Sevgi, bağlılık, güven, güvenlik duyguları bir bütün içinde yer alır. Benlik ve özerklik gelişimi, duygusal rahatsızlık, stres ve tepkisel davranışlar
da duygusal gelişim süreçleri içindedir. Sosyal gelişim süreci ise ahlak gelişimini, yaşıtlarıyla ve aile üyeleriyle ilişkilerini içermektedir. Evlilik, anne baba olma, çalışma, mesleki roller ve iş yaşamı gibi çeşitli yönler de sosyal gelişim süreci içinde yer alır.

İnceleme kolaylığı açısından yaşam süreci genellikle çocuk gelişimi, ergen gelişimi ve yetişkin gelişimi olmak üzere üç ana gelişim dönemine ayrılmaktadır. Çocuk gelişimi doğum öncesi dönem, bebeklik, ilk çocukluk (okul öncesi) ve orta çocukluk (okul dönemi)
dönemlerini kapsar. Ergen gelişimi ise ön ergenlik ve geç ergenlik dönemlerini içermektedir.

Çocuğun eğitimi açısından 0–2 yaş döneminin önemi büyüktür. Bu dönemde motor yetenekler ve koordinasyon, dil becerisi, duyusal beceri gibi çeşitli açılardan gelişim gösteren bebekler, aile üyelerine ve diğer bakıcılara bağlılık duygusu geliştirir; güvenmeyi ya da
güvenmemeyi, sevgilerini ya da başka duygularını göstermeyi ya da göstermemeyi öğrenir, kendilik duygusu ile bağımsızlık duygusunu kazanır. Bu dönemde bebekler kişilik ve mizaç açısından belirgin farklılık gösterir.

Bebek aşağıda kısaca verilen beceriler ile birlikte doğar:

1. Görme duyumu oldukça gelişmiştir. Her iki gözünü bir tek nesne üzerine odaklayabilir, hareket eden bir objeyi izleyebilir ve bazı renkleri ayırt edebilir. En önemlisi insan yüzüne özellikle ilgi gösterir ve ilk iki hafta içinde göz göze bakabilir beceriye erişir.

2. Yenidoğan bebeklerin kulağı çok geniş bir ses bandına tepkide (spektrum) bulunabilir. Gerçekte bebeğin en fazla duyarlılık gösterdiği ses insan sesidir. İnsan sesindeki perde ve şiddet değişikliğinin farkına varabilen bebek, kısa bir süre içinde
“aşina” olan sesle “yabancı” olan sesi ayırt edebilir. Ayrıca, yenidoğan bebek sesin geldiği yönü algılayabilme yeteneğini de beraberinde getirdiğinden, başını sesin geldiği yöne çevirerek uygun davranışı gösterebilir.

3. Bebekler, koklama ve tat alma duyu organları da oldukça gelişmiş olarak dünyaya gelirler. Birbirinden farklı kokuları ve temel tatları kolaylıkla ayırt edebilirler.

4. Yapılan araştırmalar yenidoğan bebeğin hem operant (sebep-sonuç ilişkisine dayanan) koşullanma hem de klasik koşullanma yoluyla öğrenebildiğini göstermiştir.

5. Bebek duyu organlarının doğuştan itibaren hemen hemen mükemmel bir biçimde isleyişinin yanı sıra, kendisini besleme konusunda son derece yararlı bazı refleksleri de beraberinde getirir. Bunların başında emme refleksi gelir. Annesinin memesini veya emziği dudağında hisseden bebek hemen emmeye başlar. Bu refleks o kadar kuvvetlidir ki emecek bir şey bulamayan çocuk parmağını emer. 

Bedensel gelişim; bedeni oluşturan tüm organların gelişmesi, boyun uzaması, kilonun artışı, kemiklerin gelişimi, dişlerin çıkması ve değişmesi, kas, beyin ve tüm sistemler (sinir, sindirim, dolaşım, solunum, boşaltım) ile duyu organlarının gelişimidir.

Sefalokaudal eğilim, bebek ve çocukların baş ve beyinlerinin bacakları ve ayaklarından daha hızlı gelişmesini sağlayan insan gelişimindeki baştan ayağa ilerleyen eğilimdir.

Proksimodistal eğilim, gelişmenin merkezden dışarıya doğru bir yön izlemesidir. Örneğin, önce omuz kasları sonra kol kasları
gelişir.

Çocuğun genel büyüklüğü arttıkça, vücut parçaları farklı oranlarda büyür. Bu değişiklikleri iki büyüme düzeni tanımlar:
1. ”Baştan ayağa” olarak ifade edilen sefalokaudal eğilimdir. Doğumdan önceki sürede baş vücudun diğer parçalarına oranla çok daha hızlı gelişir. Doğumda, baş tüm vücut uzunluğunun dörtte birine sahipken bacaklar sadece üçte birini oluşturmaktadır. 2 yaşında, baş vücudun beşte birini oluştururken bacaklar yarısını
oluşturur.
2. “Yakından uzağa” doğru ifade edilen proximodistal eğilimdir. Yani gövdenin merkezinden dışarı doğru gerçekleşen büyümedir. Doğum öncesinde; ilk olarak baş, göğüs ve gövde, daha sonra kollar ve bacaklar ve son olarak da eller ve ayaklar gelişir. Bebeklik döneminde, kollar ve bacaklar, eller ve ayaklara göre daha önde
büyümeye devam eder.

Diş tabakalarının gelişimi doğum öncesi dönemde başlar. Olgunlaşmasını tamamlayan dişler, doğumdan sonra belli bir sırayla diş etlerini delerek çıkar. İlk dişler yaklaşık olarak 6-10. ayda çıkmaktadır. Bazı bebeklerde dişin ilk çıkışı 12. aya kadar olabilmektedir. Dört yaşına doğru çocuğun tamamlanan bu dişlerine “süt dişleri” adı verilir. Süt dişleri 20 adet olup 2-2.5 yaşına kadar tamamlanır. Süt dişlerini tamamlayan çocuk yedi yaşına geldiğinde süt dişleri çıkış sırasına göre düşmeye başlar ve yerini kalıcı dişlere bırakır. On iki yaşına geldiğinde ise çocuğun ağzında 28 adet kalıcı diş bulunur. İlk düşen diş, genellikle alt, ön kesiciler olmaktadır.

İskelet sitemi gibi sinir sistemi de bebek doğmadan  tamamlanmıştır. Ancak zamanla sinir hücrelerinin boyutları büyür ve sinir liflerinin bazıları filizlenerek çoğalır. Liflerin üzerinde yer alan ve sinirsel iletilerin sinir hücreleri tarafından beyine aktarılmasını ve beyinden ilgili organlara iletilmesini hızlandıran miyelin kılıfları, bebek doğduğunda henüz tam olarak olgunlaşmamıştır. Miyelin kılıflarının gelişimi büyük ölçüde ilk birkaç yıl içinde tamamlanır. Miyelinleşme aracılığıyla beyin ve duyu organları arasında patikalar oluşur. Sinirlerin ördüğü bu yollarla beyin, iskelet, kas sistemlerinin birbiriyle iletişimi sağlanır ve çocuk hareket eder.

Bebeklerin solunum sistemleri yetişkinlerinkinden farklıdır. Solunum yolları daha dar ve kısadır. Bu nedenle daha fazla nefes alıp verirler. Yeni doğmuş bebeğin dakikadaki solunum sayısı 40-60, üç aylık bebeğin 35-40, bir yaşındaki bebeğin ise 30-35’tir. Bu dönemdeki solunum hızı yüzeyseldir. Bebeklerin hızlı solunumuna neden olan yatay durumdaki kaburga kemikleridir. Bu nedenle bebek solunumu daha çok karın kasları yardımı ile yapar. İlerleyen yaşlarda çocuğun solunumu, gelişimiyle birlikte ilerler ve yetişkin solunumuna yaklaşır.

Doğumdan hemen sonra bebeğin idrar yapması beklenir. Ancak mesane tam gelişmediğinden, ilk günlerde böbrekleri tam çalışmayabilir. Bebeğin idrar yapma sayısı beslenme ve çevre koşullarına bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Bebek günde 20 defadan fazla idrar yapar. İdrar yapması yeterli sıvı aldığının bir göstergesidir.

Algılama, hissedilenlerin yorumlanmasıdır. Algı, insanları çevre ile etkileşim ve uyum sağlamak için temasa geçirir. Bireyler hareket etmek
için algılar, algılamak için hareket eder.

• Görme keskinliği: Doğumdan hemen sonra parlaklıktaki değişime duyarlıdırlar ve bu duyarlılık iki ay içerisinde hızla gelişir. Yenidoğan bebekler 19 cm uzaklıktaki nesneleri net görebilir. Dört aylıkken normal bir yetişkin gibi görebilir.

• Şekil algısı: 5-7 hafta arasındaki bebeklerin daha çok gözlere baktığı belirlenmiştir. Bu nedenle bebekle sağlanan göz teması, bebekle bakım veren arasında sosyal bağın gelişmesinde önemli rol oynar.

• Algısal değişmezlik: İki aylık bebeklerin şeklin değişmezliği algısına, dört aylık bebeklerin ise rengin değişmezlik algısına ulaşmış oldukları görülmüştür.

• Derinlik algısının bebeklerde 1-1,5 ay sonra geliştiği düşünülmektedir. Nesne kavramı, nesnenin sürekliliğine ilişkin ilk kanıt iki ay dolaylarında kendini gösterir. Bebeğe gösterilen oyuncak saklanınca şaşırdığı görülür. Ancak arama davranışı 6 ay dolaylarında gerçekleşir. Tamamen görüş alanından çıkan nesnelerin aranması ise 8-12 aylar arasında gelişir.

• Yenidoğmuş bebeklerin yetişkinlere yakın bir keskinlikle duyabildikleri
belirlenmiştir.

• Konuşma algısı: Çok küçük bebekler konuşma seslerini algılayabilir
ve onları seslerinden ayırt edebilir. Gerçekten de bebekler anne babalarının yüzlerini daha henüz tanımadan önce, onları seslerinden
ayırt edebilir gibidirler.

• Yenidoğmuş bebekler kokuları ayırt edebilse de koku duyusu ancak 6 yaşına kadar tamamlanır. Yeni doğmuş bebekler tatlı, ekşi ve biberli tatlara duyarlıdırlar, aralarında ayırım yapabilirler

Vygotsky’nin sosyo kültürel bilişsel gelişim kuramında birçok ilke vardır:
1. Çocuğun gelişimi etrafında neler olup bittiğine göre farklılaşacaktır.
2. Çocuklar çeşitli toplumsal durumlara ve değişimlere maruz kaldıklarında gelişirler.
3. Gelişim çocukların grup aktivitelerindeki etkileşimlerinin bir parçası olarak gelişir.
4. Çocuklar diğerlerini gözlemleyerek, onlardan etkinlikleri öğrenerek ve etrafındakilere göre performans sergileyerek gelişirler.
5. Çocukların gördüğü ve öğrendiği becerileri işleyebilmesi için bir semboller şeması kullanması gerekir.
6. Çocuklar etrafındaki kişilerle etkileşim yoluyla kültürel değerleri öğrenirler.

Açık bellek; bireylerin bilinçli olarak bildikleri ve ifade ettikleri gerçekleri ve yaşantıları içeren bellek. Örtük bellek; bilinçli hatırlamanın olmadığı bellektir. Becerilerin otomatik olarak sergilenen rutin süreçlerin hatırlanmasını içerir.

Çocuğun ilk iki yıl içinde geçtiği duygusal ve sosyal aşamalar üç temel basamakta toplanabilir:

1. Doğum-5 ay: Çocuk henüz kimseye bağlılık geliştirmiş değildir. Bu aşamada, çocuk yabancılara ve kendini besleyen herkese gülümser. Beş ay civarına doğru çocuk kendisine bakan annesiyle özel bir bağlantı kurmaya başlar; bağlılık dereceli olarak gelişir.
Öğrenme psikologları çocuğun annesine ve babasına bağlanmasını, “öğrenme sonucu” ortaya çıkan bir davranış olarak görür. Bu görüşe göre çocuk, beslenme ve bakım sonucu kendini iyi hissetme duygusuyla anne-babasının yanında olmasını çağrışım hâline sokar. Bilişsel gelişmeyi temel alan psikologlar ise bağlanmanın temelinde çocuğun zihinsel gelişmesini görür. Onlara göre çocuk nesnelerin sürekliliği kavramını geliştirmeden, annenin ya da babanın her zaman aynı kimse olduğunu kavrayamaz. Bu nedenle bilişsel gelişim çocuğun sosyal ilişkilerinin temelini oluşturur.

2. 5-10 ay: Özel bağlılık devresi. Çocuk kendisine bakan kimseye, çoğunlukla anneye özel bir bağlılık geliştirir, ona daha çok gülümser, o yanından ayrıldığı zaman huzursuz olur, aşina olmayan sosyal durumlarda sığınılacak bir kucak olarak onu görür.

3. 10-24 ay: Çocuk yavaş yavaş diğer kimselere, anneye olduğu kadar kuvvetli olmasa da, bağlılık geliştirmeye başlar. Baba, bakıcı kadın, büyük anne, abla, abi gibi kimseler çocuğun bağlandığı kimseler arasına girer. Fakat bu kimseler annenin yerini alamaz. Çocuk en kuvvetli bağını ikinci aşamada annesiyle kurmuştur ve anneye bağlılık, bu aşamada kuvvetini kaybetmez.

Araştırmalar, bağlanma güvenliğini dört önemli faktörün etkilediğini ortaya koymuştur:
1. Erken dönemde tutarlı bir bakım veren kişinin varlığı
2. Bakımın kalitesi
3. Bebeğin özellikleri
4. Ebeveynin içsel çalışma modellerini de kapsayan aile koşulları