Bilişsel gelişim zekâ, dikkat, düşünme hızı, bellek kapasitesi, öğrenme ve karar verme gibi çeşitli bilişsel özelliklerdeki gelişimleri içerir.

Bilişsel özellikler yaşlılık döneminde farklı gelişimler sergilemekte, bazılarında gerileme görülürken bazı bilişsel özellikler yaşlılık döneminde korunabilmekte hatta gelişmeye devam edebilmektedir.

Yaşlılık dönenimde bilişsel özelliklerdeki değişim bireyden bireye de ciddi düzeyde farklılık göstermektedir. Bazı bireylerin bilişsel becerilerinde bu dönemde ciddi gerilemeler gözlenirken bazı bireylerde bilişsel becerilerin korunduğu görülmektedir.

Biliş kavramı bilgiyi edinme ve bunu kullanmaya yönelik süreçleri ifade etmektedir.

Bu süreçler algılama, anlama, hatırlama, akıl yürütme, problem çözme, karar verme gibi tüm zihinsel faaliyetleri içermektedir. Ayrıca zekâ ve dil edinimi de bilişsel süreçlerle ilişkili olarak ele alınmaktadır.

Bilişsel gelişim ise bilişsel süreç olarak belirtilen algılama, anlama, hatırlama, akıl yürütme, problem çözme, karar verme gibi tüm zihinsel faaliyetlerin yıllar içerisindeki değişimi anlamına gelmektedir.

Bilişsel kuramların temelinde yer alan ve günümüzde de geçerliliğini sürdüren kuram Piaget’in Bilişsel Gelişim Kuramı’dır.

Bu kuram daha çok çocukluk ve ergenlik yıllarında ki bilişsel gelişime odaklanmıştır. Ancak farklı araştırmacılar bu kurama eklemeler yaparak yetişkinlik yıllarında bilişsel gelişimi açıklamaya çalışmışlardır.

Yetişkinlik yıllarındaki bilişsel gelişimi kapsamlı biçimde ele alan kuram ise Schaie’nin Bilişsel Gelişimin Aşamalı Modelidir.

Piaget’e göre bilişsel gelişim zaman içerisinde bilişsel yapılarda meydana gelen gelişmeler, deneyimler ve sosyal etkileşimle birlikte bilişsel yapının sürekli olarak yeniden inşa edilmesiyle gerçekleşir.

Bilişsel yapının yeniden inşa sürecinde öncelikle her yeni durum bireyin zihninde var olan algı çerçeveleri olan şemalarına dahil edilmeye çalışılır yani özümlenmeye çalışılır. Eğer var olan şema bu durumu anlamaya yeterli ise özümseme gerçekleşir, eğer bu şema yeni duruma uymuyorsa şema güncellenir veya yeni şemalar geliştirilir. Bu süreç ise uyumsama olarak adlandırılmıştır.

Piaget’e göre bilişsel gelişimde bilişsel denge kurma anahtar bir role sahiptir.

Her yeni durumla denge bozulur ve özümseme ya da uyumsama ile denge yeniden kurulur ve birey uyum sağlar. Dengeleme süreci sonunda oluşan yeni şemalar eski şemalarla ilişkilendirilerek örgütlenir. Böylece şemalar arasında bağlantılar kurulur. Tüm süreçler deneyim ve sosyal etkileşim ile gerçekleşir. Olgunlaşmanın da katkısı ile birey daha karmaşık düşünce süreçleri geliştirir

Piaget’e göre bilişsel gelişim özümseme ve uyumsama süreçleri ile olgunlaşma, deneyim ve sosyal etkileşime bağlı olarak gerçekleşir.

Piaget’e göre karmaşık düşünce süreçleri geliştirme yani bilişsel gelişim yaşamda dört aşamadan geçerek gerçekleşir. Bu aşamalar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Piaget’e göre uygun çevresel koşullar olduğunda birey ergenlik dönemi ile birlikte soyut işlemler dönemine geçer ve bu bilişsel gelişimin son aşamasıdır.

Bu dönemde düşünme biçiminin en temel özelliği somutluğa ihtiyaç duymadan soyut olarak düşünebilmektir. Bireyler bu dönemin kazanımlarını elde ettiğinde önceki dönemlerden farklı olarak soyut kavramları anlayabilir, varsayımlarla düşünebilir, tümdengelimci bir yaklaşımla düşünerek çıkarımlarda bulunabilir. Bu aşamada birey yetişkin düşünme özelliklerine sahip olur ve bu süreç yetişkinlik boyunca devam eder.

Ergenlikte kazanılan düşünce biçiminin yaşam
boyu devam ettiğine ilişkin görüş zaman içerisinde
eleştirilmeye başlanmış, ergenler ile yetişkinlerin düşünce
biçimlerinin farklı olabileceği ve bilişsel gelişimin yaşam
boyu süreceğine yönelik görüşler ortaya atılmıştır.

Bu görüşe göre soyut işlemler döneminden sonra
Soyut Sonrası Dönem (postformal thinking) olarak
adlandırılabilecek bir dönem daha vardır. Bu dönemin
belirsizliğe tahammülü içeren, esnekliğin arttığı ve bir
problem durumunda birden çok çözümün göz önünde
bulundurulduğu dönem olduğu öne sürülmektedir. Bu
düşünme biçiminde birey bilginin göreceli doğasını daha
iyi anlar, zıtlıkları kabul eder, bu nedenle diyalektik
bütünlük ile bütünleşme söz konusudur.

Soyut işlemler döneminde bir problem durumuna
ilişkin tek bir doğru yanıt aranırken soyut sonrası
düşüncede bir problemin farklı yollarla çözülebileceğine
ilişkin düşünce gelişmiştir. Soyut işlemler döneminde daha
net yanıtlara ihtiyaç duyulurken soyut sonrası dönemde
birey duruma özgü süreçleri daha iyi anlar ve kabul eder.
Soyut işlemler dönemi düşüncesinden daha gelişmiş bir
düşünce biçimi olan soyut işlem sonrası düşünce
deneyimler ile gelişir ve bunun sonucunda yetişkinlik
boyunca gelişmeyi sürdürür.

Perry bilişsel gelişimin bilişsel esnekliğin artışıyla
ergenlik sonrasında da devam ettiğini öne sürmektedir.
Birey bakış açısına göre olayların farklı biçimlerde ele
alınabileceğini keşfederek bilişsel gelişimini sürdürür.
Yetişkin bireyler olaylara farklı bakış açılarının olduğunu
bilen, bunlardan birisini seçen ama diğerlerinin de bakış
açısına göre doğru olabileceğini kabul eden bireylerdir.

Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den
farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele
alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne
odaklanılmıştır.

Schaie bilişsel gelişimi çocukluktan yaşlılığın
sonuna kadar yedi aşamada ele almaktadır.

Bu modelde çocukluk ve ergenlik yılları kazanım
aşaması olarak adlandırılmıştır. Bu aşamada birey sürekli olarak mümkün olduğunca çok bilgi edinmeye ve beceri
geliştirmeye odaklanır.

Başarma aşaması genç yetişkinlik yıllarını kapsar
ve birey bu aşamada daha önceki yıllarda toplamış olduğu
bilgileri uygulamaya odaklanır. Bu bilgiler bağımsız
olmak, toplumun yetkin bireyi olmak ve kariyer ve evlilikte
uzun süreli hedeflere ulaşmak için kullanılır.

Orta yetişkinliği kapsayan sorumluluk ve yönetim
aşamasında ise bireyler bilgiyi diğer insanlarla ilgilenmek
amacıyla kullanırlar. Bu yaşlarda çoğunlukla birey bir
aileye sahip olduğu ve iş yaşamında da ilerlediği için
başkalarının gelişimine katkı sağlamaya odaklanır.

Yaşlılık aşaması ise bu modelde üç aşamada ele
alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden
düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu
yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle
birey bilişsel yeterliliğini yaşamını emeklilik yılları için
yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte
gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar
yapmak amacıyla kullanır. Yaşlılığın bir ileri aşaması ise
yeniden birleşme aşamasıdır ve bilişsel çabanın nasıl
harcandığı konusunda çok daha seçici olunan bir dönemdir.
Bu dönemde bireyler yaşamlarında karşılarına sık
çıkmayacak, çok kritik olmayan konularda yeni bilgiler
edinmeye istekli değildirler. Bilgiyi edinirken anlamlılığı
sorgularlar. Yaşlılığın son aşaması ise miras yaratma
aşamasıdır ve bu aşama pek çok yaşlı bireyin ulaştığı bir
aşamadır. Bu aşamada bilişsel yeterlikler geçmişi gözden
geçirme amacıyla kullanılır. Bu dönemde bireyler
varlıklarını yakınları ve arkadaşları ile paylaşabilir ya da
vasiyetlerini hazırlayabilirler.

Zekânın hangi yönlerinde düşüş olduğuna ilişkin
en temel açıklama Catell tarafından oluşturulmuştur.

Catell zekânın farklı alt bileşenleri olduğu
görüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize
zekâdır.

Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel
yetenekleri içermektedir.

Akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur.

Kristalize (birikimli) zekâ bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkilidir.

Kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır. Çünkü bu zekâ eğitim, deneyim ve çevre ile etkileşimin bir sonucudur.

Bilişsel özellikler kristalize zekâ ve akıcı zekâ kavramlarıyla benzer biçimde bilişsel mekanikler ve bilişsel pragmatikler olarak da sınıflandırılmaktadır.

Biliş bir bilgisayar olarak düşünüldüğünde bilişsel mekanikler bilgisayarın ‘donanımları’na karşılık gelmektedir. Nasıl ki bir bilgisayarın bir işlemi ne kadar hızlı yaptığı, verileri depolamak için ne kadar alanı olduğu bilgisayarın sahip olduğu donanımla ilgili ise insanın işlem hızı, belleği, verileri ayırma, kategorize etme ve koordine etme işi de bilişsel mekanikleri ile ilişkilidir. Bu mekanikler biyolojik yapı ile bağlantılı olduğu için yaşla birlikte gerileme göstermektedir.

Biliş bir bilgisayar olarak düşünüldüğünde bilişsel pragmatikler ‘yazılımları’na karşılık gelmektedir. Bilişin yazılımları olan Bilişsel Pragmatikler, okuma-yazma becerileri, dil anlama, profesyonel becerilerin yanı sıra yaşamı yönetmek için gerekli olan stratejilerin bilgisini de içerir. Bilişsel pragmatikler deneyim ve öğrenmeye bağlı olduğu için yaşla birlikte artma eğilimi gösterir.

Bellek bilgilerin zihinde depolandığı alandır

Bilginin nasıl edinilip, saklandığını ve nasıl kullanıldığını açıklayan temel yaklaşımlardan birisi Bilgiyi İşleme Modeli’dir. Bu model bilginin nasıl alınıp, işlenip, kaydedildiğini ve ihtiyaç duyulduğunda nasıl kullanıldığını açıklayan bir modeldir.

Bu modele göre çevreden gelen bir uyarıcı ilk olarak duyu organları aracılığı ile Duyusal Belleğe iletilir.

Eğer birey çevreden gelen bir uyarıcıya dikkat ederse bu bilgi Kısa Süreli Belleğe aktarılır. Örneğin şu an bu cümleyi okurken dışarıdan bir ses geliyor olabilir ya da masanın üzerindeki diğer nesneleri görüyor olabilirsiniz ama bunlara dikkat etmezseniz bu uyarıcılara ilişkin bilgiler kısa süreli belleğe iletilmez, dikkat ettiğiniz anda ise kısa süreli belleğe aktarılır.

Dikkat, Seçici Dikkat, Bölünmüş Dikkat ve Sürekli Dikkat olmak üzere üç boyutta incelenmektedir.

Seçici Dikkat, dış çevreden gelen çok sayıda uyarıcıdan birine odaklanmayı, diğerlerini görmezden gelmeyi ifade etmektedir. Örneğin bu kitabı okurken sadece kitaba odaklanıp, etrafınızdaki diğer nesneleri, sesleri görmezden gelerek seçici biçimde dikkat edersiniz.

Bölünmüş Dikkat, bize aynı anda birden fazla faaliyeti yapma olanağı sağlayan dikkattir. Örneğin bir yandan çorba karıştırıp bir yandan telefon ile konuşabilmeniz ya da hem ders dinleyip hem de not almanız bölünmüş dikkatle mümkün olmaktadır.

Sürekli Dikkat, bir yöne odaklanıp bu dikkatimizi sürdürmemizi ifade eder. Örneğin kalabalık bir sınıfta ders boyu öğretmeni dinlemek sürekli dikkatle mümkündür.

Kapasitesi ve bilgiyi tutma süresi sınırlı olan kısa süreli belleğe gelen bilginin kalıcı hale gelmesi için hızla işlenip Uzun Süreli Belleğe aktarılması gerekir, yoksa bu bilgi unutulur.

Kısa süreli belleğin sadece bilgileri kaydetmek değil işlemek gibi bir fonksiyonu da bulunmaktadır ve bu fonksiyonları nedeniyle kısa süreli bellek Çalışan Bellek olarak da ele alınmaktadır.

Çalışan bellekteki bilgi tekrar ya da diğer bilgilerle bağlantı kurarak gerçekleştirilen anlamlandırma yoluyla iki biçimde işlenebilir. Örneğin radyodaki şarkıyı uzun süreli belleğe aktarmak için birkaç kez daha dinleyebilirsiniz, böylece bu bilgi tekrar yoluyla uzun süreli belleğe aktarılır.

Uzun Süreli Bellek verileri uzun süreli sakladığımız, kapasitesi sınırsız olan bellek türümüzdür.

Bu bellek farklı bellek bileşenlerinden meydana gelmiştir. Bunlar en temel olarak anlamsal (semantik) ve anısal (epizodik) bellektir.

Anlamsal bellek sahip olduğumuz genel bilgileri içerir. Örneğin arabanın nasıl çalıştığına dair bilgiler bu bellekte yer alır.

Anısal bellek belirli bir zamanda belirli bir olaya ait bilgileri içerir. Örneğin ilk kez arabayı nerede ve yaklaşık ne zaman kullandığınıza dair bilgiler bu bellekte saklanır. Anısal bellekte arabayı ilk kez kullandığınızda yaşadığınız duygular da saklanır.

Anısal bellek diğer belleklerden farklı olarak bireylerin kendisine özgü bilgileri ve duyguları da içerdiği için kişisel bir bellektir.

Uzun süreli belleğe bir bilgi geldiğinde üç aşamadan geçer. Öncelikle veri kodlanır. Kodlandıktan sonra depolanır ve ihtiyaç duyulduğunda bu depolardan geri çağrılır.

Bilişsel işlem hızı birçok işlemin aynı anda ne kadar hızla yapıldığı anlamına gelmektedir.

Bu hız araştırmalarda basit tepki verme hızı ve tepkiyi seçme hızı olarak iyi boyutta ele alınmaktadır.

Deney ortamlarında ışık yandığında butona ne kadar hızlı bastığınız basit tepki verme hızı ile ilgilidir.

Farklı renkte ışıklar yanarken sadece sarı ışık yandığında butona ne kadar hızlı basmanız tepkiyi seçme hızıyla ilişkilidir.

Yaşlılıkta bilgiyi işleme sürecinde en az değişimin uzun süreli bellekte olduğu görülmektedir. Eğer bir bilgi uzun süreli belleğe iletilmişse burada korunmaktadır.

Bellekte bilginin saklanması kadar saklanan bilginin ihtiyaç duyulduğunda geri çağrılması da çok önemlidir. Geri çağırmanın başarısı ve kolaylığı bilginin iyi kodlanması ile ilişkilidir. Ancak yaşla birlikte yeni edilen bilgilerin etkili biçimde kodlanmasında düşüş olduğu görülmektedir. Bu nedenle yeni bilgilerin eski bilgilerle ilişkilendirilerek kodlanmasında yaşlılar genç yetişkinlere göre daha başarısız olmaktadırlar. Bu da bilginin geri çağrılmasında güçlük yaşanmasına neden olmaktadır.

Bu bellek bilinen bir bilgiyi nereden edindiğimizi hatırlama becerisini aynı zamanda hatırlanan bir olayın gerçekten yaşanıp yaşanmadığını kestirme yeteneğini içerir.

Açık bellek bilinçli bir biçimde bilinen olay, durum ya da kavram bilgisini içerir.

Örtük bellek daha çok otomatik olarak gerçekleştirilen beceri ve rutinlere ilişkin bilgileri içerir.

Genel olarak bilgelik yaşla ve deneyimle bağlantılı bir kavram olarak ele alınmakta ve derin bilgi sahibi olmayı ifade etmektedir. Psikolojide de bilgelik çok benzer biçimde ele alınmakta ve bilgelik yaşlıların yaşamdaki sorunların çözümüne yönelik gençlere göre çok daha fazla ve kullanışlı davranışları bilmesi olarak da tanımlanmaktadır. Bir başka görüşe göre de bilgelik yaşamın temel uygulamalarına dair uzmanlık bilgisidir.

Bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür. Bunlar:
? Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi
? Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi
? Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi
? Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi.

Bilgeliğin gelişimine etki eden faktörler şu şekilde özetlenebilir:
? Yaşama ilişkin derin bilgi sahibi olmaya katkı sağlayacak eğitimler almak, bu yönde bir iş yapmak,
? Olumlu ve olumsuz yaşam deneyimleri yaşamak ve bunlardan dersler çıkarmak,
? Yaşama ilişkin derin anlayış için sezgi ve farkındalık geliştirmek,
? Sahip olunan bilgi ve becerileri genç kuşaklarla paylaşmaya istekli olmak, diğerlerinin refahıyla ilgili olmak,
? Yaratıcılık, deneyime açık olmak gibi kişilik özelliklerine sahip olmak,
? Belirli bir zekâ düzeyine sahip olmak.

Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir:
? Bölgesel beyin hacminde
? Kortikal kalınlıkta
? Snaptik yoğunlukta
? Mayelinleşmenin bazı yönlerinde
? Dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin fonksiyonlarında
? Beyin korteksine kan akışında
? Nöronlarda karışıklığın toplanmasında.

Demans zihinsel yeteneklerin aşamalı olarak gerilemesidir ve özellikle bellekte sorunlara neden olur. Demansta yaşın artışına bağlantılı olarak kronik kafa karışıklığı ve unutkanlık görülür. Birey özellikle yakın geçmişi hatırlamakta güçlük yaşayabilir. Demans ilerlediğinde ise birey yemek yemeyi, temizlenmeyi ya da çok yakınlarını bile unutabilir. Demansın görülme sıklığı yaşla birlikte artmaktadır.

Yaşlanma bilişin bazı boyutlarında kaçınılmaz olarak gerilemelerin oluşmasına neden olsa da deneyim ve zengin yaşantılar bilişin bazı boyutlarının yaşlılıkta korunmasını hatta artışını olanaklı hale getirmektedir.

Bilişsel becerilerin artışının gerçekleşmesi eğitim, yaşam deneyimlerinden ders çıkarma, yeni deneyimlere açık olma ve diğer insanlarla ilgili olma ile mümkündür. Bu nedenle yaşlılıkta azalan bilişsel becerilere karşın bilişsel ve sosyal açıdan yaşam boyu aktif olmak bazı bilişsel becerileri korumayı sağlayacaktır.

Piaget’e göre bilişsel gelişim özümseme ve uyumsama süreçleri ile olgunlaşma, deneyim ve sosyal etkileşime bağlı olarak gerçekleşir.

Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne odaklanılmıştır. Modelin her aşamasında bireyin bilişsel kapasitesini kendisi için en anlamlı amaç için kullandığı öne sürülmektedir.

Bilişsel gelişimin önce dört aşamada açıklandığı kuram güncellenerek bilişsel gelişimi çocukluktan yaşlılığın sonuna kadar yedi aşamada ele almaktadır.

Başarma aşaması genç yetişkinlik yıllarını kapsar ve birey bu aşamada daha önceki yıllarda toplamış olduğu bilgileri uygulamaya odaklanır. Bu bilgiler bağımsız olmak, toplumun yetkin bireyi olmak ve kariyer ve evlilikte uzun süreli hedeflere ulaşmak için kullanılır.

Yaşlılık aşaması bu modelde üç aşamada ele alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle birey bilişsel yeterliliğini yaşamını emeklilik yılları için yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar yapmak amacıyla kullanır. Yaşlılığın bir ileri aşaması ise yeniden birleşme aşamasıdır ve bilişsel çabanın nasıl harcandığı konusunda çok daha seçici olunan bir dönemdir. Bu dönemde bireyler yaşamlarında karşılarına sık çıkmayacak, çok kritik olmayan konularda yeni bilgiler edinmeye istekli değildirler. Bilgiyi edinirken anlamlılığı sorgularlar. Yaşlılığın son aşaması ise miras yaratma aşamasıdır ve bu aşama pek çok yaşlı bireyin ulaştığı bir aşamadır. Bu aşamada bilişsel yeterlikler geçmişi gözden geçirme amacıyla kullanılır. Bu dönemde bireyler varlıklarını yakınları ve arkadaşları ile paylaşabilir ya da vasiyetlerini hazırlayabilirler (Schaie ve Willis, 2000).

Catell (1971’den akt., Baltes, 1987) zekânın farklı alt bileşenleri olduğu görüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize zekâdır.

Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel yetenekleri içeren akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur. Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir (Schaie ve Wills, 1993). Akıcı zekânın içerdiği yetenekler büyük oranda merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir ve kısmen çevre ve öğrenmenin etkisinden bağımsızdır. Buna karşın bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkili olan kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır. Çünkü bu zekâ eğitim, deneyim ve çevre ile etkileşimin bir sonucudur (Horn ve Catell, 1967; Erber, 2013; Onur, 2008).

Bu modele göre çevreden gelen bir uyarıcı ilk olarak duyu organları aracılığı ile Duyusal Belleğe iletilir. Bu bellekte çok sayıda bilgi milisaniyelerle ölçülen çok kısa süreliğine tutulur. Eğer birey çevreden gelen bir uyarıcıya dikkat ederse bu bilgi Kısa Süreli Belleğe aktarılır. Bu noktada Dikkat önemli bir role sahiptir. Bilgi dikkat aracılığı ile kısa süreli belleğe aktarıldığı zaman bilgi kısa süreli olarak burada saklanır. Bilginin tutulduğu sürenin kısa olmasının yanı sıra bu belleğin bilgi depolama kapasitesi de sınırlıdır. Bir başka ifadeyle, kısa süreli bellek az sayıda bilginin kısa bir süreliğine saklandığı bir bellektir. Kapasitesi ve bilgiyi tutma süresi sınırlı olan kısa süreli belleğe gelen bilginin kalıcı hale gelmesi için hızla işlenip Uzun Süreli Belleğe aktarılması gerekir, yoksa bu bilgi unutulur. Kısa süreli belleğin sadece bilgileri kaydetmek değil işlemek gibi bir fonksiyonu da bulunmaktadır ve bu fonksiyonları nedeniyle kısa süreli bellek Çalışan Bellek olarak da ele alınmaktadır (Baddeley ve Hitch, 1974 ). Çalışan bellekte bilgi akışı çift yönlüdür. Bir yandan duyusal bellekten gelen yeni bilgiler uzun süreli belleğe aktarılırken bir yandan da uzun süreli bellekten geri çağrılan bilgiler kısa süreli bellekte işlenerek duyular ve kaslarla tepkiye dönüştürülür.

Kısa süreli bellekte bilgi işleme basamakları kodlama, depolama ve geri çağırma aşamalarından oluşmaktadır (Cavanaugh ve Blanchard, 2006).

Dikkat, seçici, bölünmüş ve sürekli dikkat olmak üzere üç farklı türe ayrılır. Seçici dikkat belirli bir yöne odaklanmayı, bölünmüş dikkat aynı anda birden fazla etkinliğe odaklanmayı, sürekli dikkat ise bir yöne odaklanmayı uzun bir süre korumayı ifade eder.

Çalışan bellek (kısa süreli bellek)te bilgi işleme yöntemleri tekrar ve anlamlandırmadır.

Uzun Süreli Bellek verileri uzun süreli sakladığımız, kapasitesi sınırsız olan bellek türümüzdür. Uzun süreli bellek genel olarak tüm öğrenme yaşantılarımızın temelinde yer alsa da günlük yaşantı ve işlerimizde de önemli bir yere sahiptir. Evden çıkarken ocağı kapatıp kapatmadığınız, ilacınızı zamanında alıp almadığınıza dair bilgiler bu bellekte saklanır (Erber, 2013; Onur, 2008; Terry, 2012). Uzun süreli belleğe bir bilgi geldiğinde kısa süreli bellekte olduğu gibi üç aşamadan geçer. Öncelikle veri kodlanır. Kodlandıktan sonra depolanır ve ihtiyaç duyulduğunda bu depolardan geri çağrılır (Erber, 2013; Onur, 2008; Terry, 2012).

Uzun süreli bellek farklı bellek bileşenlerinden meydana gelmiştir. Bunlar en temel olarak anlamsal (semantik) ve anısal (epizodik) bellektir. Bunlardan ilki olan anlamsal bellek sahip olduğumuz genel bilgileri içerir. Örneğin arabanın nasıl çalıştığına dair bilgiler bu bellekte yer alır. Bir diğer bellek türü ise anısal bellektir ve belirli bir zamanda belirli bir olaya ait bilgileri içerir. Örneğin ilk kez arabayı nerede ve yaklaşık ne zaman kullandığınıza dair bilgiler bu bellekte saklanır. Anısal bellekte arabayı ilk kez kullandığınızda yaşadığınız duygular da saklanır. Bu nedenle anısal bellek diğer belleklerden farklı olarak bireylerin kendisine özgü bilgileri ve duyguları da içerdiği için kişisel bir bellektir.

Bilgelik uzmanlık bilgisi olarak ele alınmış ve bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür (Blates ve Smith, 1990). Bunlar:

• Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi

• Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi

• Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi

• Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi

• Belirsizlik; yaşamın ve onu yönetme yollarının belirsizliği ve ön görülemezliği hakkındaki bilgi

Bilgeliğin gelişimine etki eden faktörler şu şekilde özetlenebilir (Yıldırım ve Abukan, 2015):

• Yaşama ilişkin derin bilgi sahibi olmaya katkı sağlayacak eğitimler almak, bu yönde bir iş yapmak, • Olumlu ve olumsuz yaşam deneyimleri yaşamak ve bunlardan dersler çıkarmak, • Yaşama ilişkin derin anlayış için sezgi ve farkındalık geliştirmek, • Sahip olunan bilgi ve becerileri genç kuşaklarla paylaşmaya istekli olmak, diğerlerinin refahıyla ilgili olmak, • Yaratıcılık, deneyime açık olmak gibi kişilik özelliklerine sahip olmak, • Belirli bir zekâ düzeyine sahip olmak.

Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir (Santrock, 2014; Polat ve Kumral, 2010 ):

• Bölgesel beyin hacminde • Kortikal kalınlıkta • Snaptik yoğunlukta • Myelinleşmenin bazı yönlerinde • Dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin fonksiyonlarında • Beyin korteksine kan akışında • Nöronlarda karışıklığın toplanmasında

Günlük dilde bunama olarak da adlandırılan demans zihinsel yeteneklerin aşamalı olarak gerilemesidir ve özellikle bellekte sorunlara neden olur. Demansta yaşın artışına bağlantılı olarak kronik kafa karışıklığı ve unutkanlık görülür. Birey özellikle yakın geçmişi hatırlamakta güçlük yaşayabilir. Demans ilerlediğinde ise birey yemek yemeyi, temizlenmeyi ya da çok yakınlarını bile unutabilir. Demansın görülme sıklığı yaşla birlikte artmaktadır (Craig ve Baucum, 2001).

Alzheimer hastalığı beynin dokusunda bozulmalara neden olur. Alzheimer’ın başlangıcında birey hatırlamada güçlük yaşadığını fark eder ve bu süreçle başa çıkmaya çalışır. İlerledikçe dikkat ve kısa süreli bellekte problemler gözlenir, eşyaları koyduğu yerleri unutur. Konuşmada da sorunlar gözlenir. Son dönemde ise ağır bellek kaybı ve beraberinde beslenmeyi unutma, tarihlerin karışması, daha önceden bildiği yolu bulmakta güçlük çekilmesi gibi sorunlar gözlenir (Durak, 2015).

Yaşlılıkta artan zeka yapıları kristalize zeka ve bilişsel pragmatiklerdir.

Yaşlılıkta azalan zeka yapıları akıcı zeka ve bilişsel mekaniklerdir.