Dilthey’e göre akıl saf değil tarihseldir.

Auguste Comte tarihi “üç hal yasası” ile açıklanabilecek ilerleyen bir süreç olarak ele almıştır.

Pozitivizm, bütün gerçekliği yalnızca doğa adını verdiği tek bir gerçekliğe indirgemiş ve tarihi de doğal gerçekliğin bir görünümü olarak ele almıştı. Doğa ve tarih arasında özce bir fark yoktu ve tarihsel gerçeklik insan doğasının yasalarıyla açıklanabilirdi. Bu tek gerçeklik anlayışı da pozitivizmi tek bir yöntem anlayışına götürmüştü. Tarihsel süreç de tıpkı doğa gibi doğa bilimlerinin yöntemleri kullanılarak açıklanmalıydı.

Mill’e göre tarihi belirleyen yasalar bireysel tek insanın biyolojisinden ve psikolojisinden türetilebilecek olan yasalardır. Tarihsel olgular insan psikolojisi ve biyolojisi yasalarıyla açıklanabilir.

G. Lukacs Yeni Kantçılığın ve Dilthey’ın tarih anlayışlarını “burjuva tarih kuramı” olarak betimleyerek eleştirmiştir. Lukacs’a göre burjuva tarih kuramları tarihi tekil ve özel olaylar olarak ele alarak tarihi ussallaştırılmaz bir süreç ve olgular yığını hâline getirmişlerdir. Bu da tarihsel olayları akla uygun olmaktan çıkararak bir belirsizlik içine atmaktadır (Özlem 2010: 183). Bu tür kuramlar Lukacs’a göre kapitalizmin ürünü olan kuramlardır. Bir Marksist olan Lukacs kapitalizme karşı çıkmak adına bu tür burjuva tarih kuramlarına karşı çıkılması gerektiğini düşünür. Lukacs’a göre tarihsel olayları sürekli bir değişim süreci içinde kavrayacak kuramlara gerek vardır. Doğru cevap e'dir.

Tarihsicilik (historicism) sözcüğünü tarihi mutlak ve zorunlu olarak ele alan idealist ve materyalist felsefelerin tarih anlayışının eleştirisi bağlamında ilk kez kullanan Friedrich Nietzsche’dir.

Tarihte olaylar ve eylemler hiç durmaksızın art arda gelir ve sonsuz çeşitlilikte birey, halk ve devlet oluşumları görülür; bir şey yiterse yerini hemen bir başka şey alır. “En soylu en güzel diye bilip bağlandığımız şeyi elimizden alıyor tarih; onu tutkulara kurban ediyor” ve “Her şey, geriye hiçbir şey kalmamacasına gelip geçiyor”. Dolayısıyla değişme kategorisi tarihsel olanın gelip geçiciliğini gösterir.

Hempel doğa bilimlerinin ve tarih bilimlerinin açıklamaları arasında yapı bakımından hiçbir fark görmez. Her iki tür bilimde de açıklamaların yapısı bakımından yasaların kullandığı görülebilir; aradaki tek fark tarih bilimlerinin açıklamalarındaki yasaların örtük yasalar olmasıdır.

Marks ve Hegel asıl mutlak, akılcı ve soyut kavramlarla tarihi açıklamaya çalıştıkları için eleştirilen felsefe kuramcılarıdır.

Tarihçilerin doğa bilimini model alarak tarih yazmaları gerektiğini savunmuşlardır. Haeckel ise insanlık tarihinin aslında doğa tarihinin küçük bir aşaması olduğunu ileri sürmüştür.

Burckhardt tarihin özünü değişmede görmüştür, ilerlemede değil. Tarih sürekli değişip duran bir süreçtir. Tarihte olaylar, kültürler, halklar ve devletler sürekli birbirlerinin yerini alıp dururlar. Ama bu değişmenin bir ilerleme olarak görülmesi beklenemez. Bu değişmenin bir ilerleme olabilmesi için tarihin bir ereği ve anlamının olması gerekirdi ama tarihte böyle bir şey de yoktur. Dolayısıyla tarihin ilerlediği düşüncesi, yerini tarihin değişmekte olduğu düşüncesine bırakmalıdır.

Her tarihsel dönem kendi içinde bütün ve tek olduğundan farklı tarihsel dönemlerin farklı tinsellikleri vardır ve herkes kendi çağının tinselliği içinde yaşamaktadır. Bu yüzden de bir tarihçi yazılı yapıtları yorumlayarak anlamaya çalışacaktır. Tarihçinin tek yapabileceği şey yazılı yapıtları yorumlayarak anlamak, yani hermeneutik yapmaktır. Yoksa bir çağın tinselliğinden veya tarihten dışarı çıkarak bütün çağlara bakabilmenin bir yolu yoktur. Bu yüzden de tarihi incelemek için kullanılabilecek tek yöntem ya da genel olarak tin bilimlerinin yöntemi hermeneutiktir.

Schopenhauer’e göre, felsefe kavrama, tarih ise anlatma çabasıdır.

İdealist, Marksist ve Pozitivist tarihçi anlayışları eleştiren eleştirel felsefelerin ortak noktası yaşamaya ve insani varoluşa verdikleri önemdir.

Tarih nesneyi değil özneyi konu edinir. Tarihçi kendi kişiliğinin tarihsel bir kişilik olduğunun bilincinde olan ve bu bilinçle tarihteki kişilere ve düşüncelere yönelen bir insandır; bu yüzden de tarihçinin tavrı doğa bilimcinin tavrından farklıdır, tarihçinin tavrı doğa bilimine uymaz (Özlem 2012: 218). Tarih bilimi doğal olguların değil, insani olanakların, insani olguların bilimidir.

Doğal olgular matematiksel denklemlerle ifade edilebilirler.

Toplumlar arası benzerliklerin arttığını ve bunun da tarih yazımı açısından daha bilimsel olmak adına kolaylıklar sağladığını savunan düşünür J. S. Mill’dir.

Collingwood Hegel’i bu noktada haklı bulur: Tarih belirli idelere göre yönlenen bir süreçtir. Sözgelişi siyasi tarih hep siyasi idelerin tarihidir. Biz belirli bir çağı o çağa egemen olan düşüncelerin aracılığıyla anlayabiliriz ancak. Öyleyse her çağı o çağa egemen olan idelerin belirleyiciliği altında düşünürüz; belirli bir tarihsel dönemi o döneme egemen olan idelerin altında bütün olarak kavrarız.

Wilhelm Dilthey, insani-toplumsal dünyaya ve tarihe yönelen; olması gerekeni değil, olanı söyleyen bilimlerin olanağına ilişkin yeni bilgi kuramı ortaya koymanın gerekliliğini ileri sürer.