Türk mitolojisinin kozmogoni ile ilgili temalarının oluşumunda gece-gündüz farklılığı ve değişiminin bir uzantısı olarak da kabul edilecek bir başka doğal olgu olarak karşımıza, Ay ve gökyüzünün gece görüntüsü ile, yıldızlar ve Samanyolu çıkmaktadır. Güneş ve ay bu olgular içinde yer almamaktadır.

Türk mitolojisinin en erken dönemi bitki kökenli mitolojik bir modele sahiptir ve “ağaç-orman kültü” nü oluşturmuştur.

Türk mitolojisinde güneş, ay ve yıldız, Gök Tanrıya bağlı kültlerdir.

Çocukları anne-babalarının veya bir yakınlarının sesiyle kuyuya doğru çağıran ve kuyuya yaklaşan çocukları kuyuya çekip boğduğuna inanılan kötü ruh Şubat Karısı’dır.

Yakut Türkleri arasında “Er Sogotoh Destanı” adıyla bilinen metinde, yer alan yaratılış mitinde, Er Sogotoh yaratılmış ilk insandır ve yeryüzüne indirilir.

“Yer Ana” büyük bir kayın ağacının gövdesinde yaşayan ak saçlı, yaşlı bir kadın olarak tasvir edilir.

İlkel insanın kafasında oluşturduğu sorulara cevap vermeyi, soyut ve somut her türlü varlığın kökenini izah edip açıklamayı amaçlayan mitler Etiyolojik Mitler’dir. Bu tür mitler, mitolojik zamanı aşamamış ve yaşam tarzı olarak ilkel topluluklarda çok yaygın olarak görülen mitlerdir.

Ülgen Tanrının en yakın elçisine utkuuçı adı verilir.

Altay Türklerinin kam alkış (dua) ve ilahilerinde “Ülgen”, en büyük yaratıcı tanrı olarak yer alır. Ülgen sözcüğü “ulu” veya “büyük, yüce” anlamındadır. Şor, Teleüt ve Güney Altay Türklerinin kam alkışlarında ise, Ülgen’e, “Kuday” (kut+ay) denildiği de görülür. “Kayrakan” da yine en büyük tanrı anlamında kullanılan bir sıfattır, Erlik’e de verilir. Kam alkışlarında görülen “Kızagan” ve “Mergen”, Ülgen’in yardımcısı olan iyi ruhlardır. Altay Türkleri arasında 19. yüzyılda halkbilimsel derlemeler yapan Anohin’in tespitlerine göre Ülgen, ay ve güneşin arkasında, yıldızların üstünde yaşar ve iyilik yapmayı sever bir tanrıdır. Altay Türklerine göre, Ülgen ezeli ve ebedidir. Ülgen gök cisimlerini yönetir, gök gürültüsü, yıldırım yaratır, yağmurları yağdırır. Ülgen gök kuşağını, insanları, hayvanları, otlakları, yaylaları ve ateşi yaratmıştır. Bir insana benzediği düşünülen Ülgen için “ak nur”, “nurlu hakan”, “fırtına koparan”, “şimşek çaktıran” ve “yakıcı” gibi sıfatlar kullanılır. Yo Kan, Talay Kan, Umay ve Ak Ene yeryüzünde bulunan tanrılar ve kutsal ruhlar olduğu için sorunun doğru cevapları arasında yer almaz.

Ülgen gök cisimlerini yönetir, gök gürültüsü, yıldırım yaratır, yağmurları yağdırır. Ülgen gök kuşağını, insanları, hayvanları, otlakları, yaylaları ve ateşi yaratmıştır. Bir insana benzediği düşünülen Ülgen için “ak nur”, “nurlu hakan”, “fırtına koparan”, “şimşek çaktıran” ve “yakıcı” gibi sıfatlar kullanılır.

Mitlerdeki kahramanlar veya kişiler olağanüstü özelliklere sahip tanrı, tanrıça, yarıtanrı gibi tanrısal varlıklardır. Ancak mitleri gerçekleştiren tanrısal, olağanüstü karakter veya kahraman insan tavır ve davranışları sergiler ve mitler, çoğunlukla bu olağanüstü ve tanrısal varlıkların kâinatın başlangıç zamanında yaratıcı etkinliklerini ortaya koyar. Bu bağlamda, mitler, kutsal ya da olağanüstü olan güç veya güçlerin dünyaya çeşitli zamanlarda yaptıkları heyecan verici, değişip dönüştürücü ve yaratıcı akınlarının tasvir edildiği öykülerdir. Ayrıca, yaşadıkları kültürlerde “gerçek hikâyeler” olduklarına inanılır. Dahası gerçek ve kutsal olan bu inanış ve davranış biçimleri “sosyal bir ferman” (social charter) niteliğine bürünerek o sosyal ve toplumsal yapıdaki davranış ve düşünüş biçimlerini etkileyip yönlendirici bir konuma yükselir. İnsan, miti bilmekle nesnelerin “köken”ini bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmayı ve onları istediği gibi yönlendirip kullanmayı bu bilgiyle başarabileceğine inanır. Bu bilgi, dıştan ve soyut bir bilgi olmayıp mitin bir tören havası içinde anlatılması veya kanıtını oluşturduğu törenin (ritüelin) gerçekleştirilmesiyle, tören (rit) biçiminde yaşanan bir bilgi söz konusudur.

Çankırı’nın Yeşilöz Kasabası ve civarında ‘Yol Azdıran’ adlı bir cinin varlığına inanılmaktadır. Bu cin kaybolan bir hayvanın arkasından giden bir kişiyi, herhangi bir insanın veya kaybolan bir hayvanın kılığına girerek o insanı yolundan azdırır (kaybettirir) ve herhangi bir yere götürerek o insanın bir daha dönmemesine sebep olmaktadır. Bu cinin adına da, insanları bu şekilde yoldan çıkardığı için ‘Yol Azdıran’ denilmektedir.

Dünyanın sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir.

Kültürün kaynakları ve mahiyeti bakımından nesiller boyunca aktarılan yaşantı ve bilgi öğeleri arasında bazı farklılıklar vardır. Söz konusu farklılıklardan dolayı da bütün kültürlerde “resmi kültür” ve “halk kültürü” adı verilen iki katmanlı bir tabakalaşma oluşmaktadır. Bu farklılıkları iki temel kategoriye ayırmak mümkündür. Bunlardan birincisi bilimsel yöntemin kullanılmasıyla elde edilen bilgidir ve herhangi bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu kültürel tabakaya “resmi kültür” adı verilir. İkinci tür bilgi kategorisi olan “halkbilimi” veya “gündelik bilgi” adlarıyla bilinen bilgi çeşidi ise, günlük yaşamın sınırları içinde gelişen ve geçerli olan, kısmen bilimsel doğruluğu olan bir bilgidir. Bu tür bilginin ve ona dayalı yaşantıların oluşturduğu tabakaya da “halk kültürü” adı verilir.

Türk dünyasının en kuzey doğusunda, Sibirya’da yaşayan Türk boyu olan Sahalar(Yakutlar), eski Türk mitolojisini en iyi koruyan topluluktur.

Sadece çapayla yapılan basit tarıma “ilkel bahçe tarımı” denir.

İran mitolojisi ve İran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler MÖ. XV. yüzyıla aittir. İran kahramanlık hikâyeleriyle efsanelerinin tarihi, Aryaların İran topraklarına geldikleri günlerden başlar. Tespitlere göre MÖ. 3000 yıllarında Hint-Avrupa grubundan ayrılıp Hint ve İran ırkları olarak iki ayrı kola bölünmeden önce bunlar, Orta Asya bölgesinde yaşamakta; ortak din, dil, inanç ve mitolojilere sahip olup kendilerini “Arya: şereşi” nitelemesiyle ifade etmektedirler.