Köylerdeki sömürü düzeni Mehmet Sâdullah’ın “Köylü Mürşidi” (1913) adlı oyununda dile getirilir. Tefecilik ve yobazlık konularının işlendiği bu oyunda gerçekte var olan bir köyle, olması gereken köy arasında karşılaştırma yapılır.

Hacivat’ın da tıpkı Karagöz gibi gerçek bir kişi olup olmadığı konusunda tartışmalar vardır. Yine de Hacivat’ın da kurgusal-yapay bir kişi olduğu görüşü daha baskındır. Karagöz ne kadar halksa, Hacivat da o kadar yarı aydın diye nitelenebilecek bir tiptir. Çünkü çoğunlukla düşündüğü gibi değil de, alıştığı gibi konuşan bir tiptir. Eğitim görmüştür ve görgü kurallarını bilir. Bu yüzden Arapça ve Farsça sözcüklerle örülü tumturaklı bir dille konuşur. Bir yandan düşünceli, uygar, nazik ve iyimser, öte yandan pişkin ve uzlaşmacıdır. Bu yönleriyle hem yönetici sınıfın özelliğini bir dereceye kadar taşımakta, hem de geleneksel Osmanlı tavrını getirerek, görmüş geçirmiş, yani “Eski”yi simgelemektedir.

Bu dönemde, Sigmund Freud’un düşüncelerinin bütün dünyayı etkilediği gibi, Meşrutiyet yazarlarının bir kısmını da etkilemiş ve bazı yazarlar psikolojik oyunlar yazma eğilimine girmişlerdir.

Köy seyirliklerde sıklıkla işlenen motifler Ak-Kara, Ölüp-Dirilme, Kız Kaçırma‘dır.

Belli günlerde oynanan törensel ve büyüsel oyunlar; Hayvancılıkla geçinen yörelerde koyunların çiftleşmesi için yapılan Koç Katımı ve Saya Gezme; Tarımla geçinen yörelerde ürünün bereketli olması için yapılan Hasat Önü, Hasat Sonu Oyunları; Doğaya sıkı sıkıya bağlı olan yörelerde doğa ile yandaş ve barışık olmak için oynanan Güneşi Karşılama, Baharı karşılama gibi oyunlar olarak üçe ayrılır.

Şehabettin Süleyman bir yazısında, tiyatronun bizde neden gelişmediğini şu satırlarla açıklar: “(...) Bu bizde hayat-ı içtimaiyenin [toplumsal yaşamın) mefkudiyyetinden [yokluğundan] ileri geliyor. Osmanlı diyarında müşterek tahassüsat [duygulanmalar] ile müşterek ezvâk [tavır] ile, müşterek bir kalb ile aynı şey karşısında aynı zaman dahilinde çırpınma hassası pek azdır. (...)”

Anadolu halkının ta kendisidir Karagöz. Bir yandan yoksuldur, saftır, açık sözlüdür, kurnaz ve fırsatçıdır. Bilir de bilmezden gelir, bilmez de bilir görünür. İşsizdir ama iş bulmak için çaba da göstermez. Bu özellikleri nedeniyle apartlarla (seyirciye yöneliş) seyirciyle ilişkiyi o kurar.

Dayrezen:dairenin ortasında oynayan kimse değil, def çalan kişidir. 

Dramatik anlatıda zaman, şimdi, şu anda olarak işlenmelidir.

Her türde de dört bölüm vardır: Mukaddime-Muhavere-Fasıl-Bitiş

Bursa’da yaptırılan bir cami inşaatı sırasında yaptıkları tartışmalar ve şakalarla işçileri oyalamakta, bu yüzden de cami yapımı gecikmektedir. Cami yapımının geciktiğini duyan Sultan ikisinin de öldürülmesini buyurur. Öldürülürler, ancak daha sonra Sultan çok üzülür. Şeyh Küşterî isimli bir gölge oyuncusu, onların sûretlerini yaparak Sultanın karşısında oynatır. (Sevilen, 1969)

Ortaoyunu’nda özel bir sahne aydınlatması kullanılmaz. 

Söylem üzerine kurulan dram sanatının zamanı “Şimdiki Zaman”dır.

Özgürlüğü vurgulayan otuza yakın oyun içinde, Hüseyin Kâmi’nin Sabah-ı Hürriyet (1908) adlı eseri de bulunmaktadır. Her bölüm yeni bir kesiti gösteren bu eserde beş bölümün organik bir biçimde birbirine bağlanmadığı görülür.

Her ne kadar bir yöneticisi olsa da, bu oyunlar atadan-dededen miras kaldığı için esas yönetici gelenektir.

Ortaoyunu’nda meydanın bir kenarında, oyun boyunca yer alan ve seyircinin gözü önünde müzik icra eden çalgı takımı zurna, kudüm ve çifte nakkaare denilen çifte dümbelekten oluşur. 

Kişi, uzam, zaman ve eylemler içeren anlatıların, “sen-ben” ilişkisi içinde, “şimdi” ve “burada”lık duygusu yaratacak biçimde, sahnede ya da sahne yerine geçecek bir alanda, oyuncu, kukla, gölge veya çeşitli nesneler kullanılarak, yansılama yoluyla oluşan, seyircisiyle buluştuğunda var olan ve her buluşmada yeniden yaratılan sanata tiyatro denir.

II. Abdülhamit, çeşitli önlemlerle imparatorluğun ölümünü geciktirmeye çalışıyordu. Bu nedenle metne dayanan tiyatro oyunlarının tümü sansürden geçiyordu. İstibdat döneminde, özellikle oyun yazarlığı felce uğramıştı.

Çoğunlukla deve derisinden yapılan Karagöz oyunu figürlerine Tasvir denilir.