XVII. yüzyılda yazılan Metâli’ü’n-nezâ’ir, derleyeni belli son nazire mecmuasıdır. Budinli Hisâlî (ö. 1062/1652) tarafından derlenen bu mecmua, şiirlerin sadece matla beyitlerine yer verilmesinden dolayı diğerlerinden farklıdır. Bundan dolayı mecmuaya Matâli’ü’n-nezâ’ir adı verilmiştir. Hisâlî’nin kendi matlalarının da bulunduğu mecmuadaki beyitler, vezinlere ve kafiyelere göre sıralanmıştır.

Nazirenin şiirimizde ortaya çıkışını, tarihî gelişmesini ve çıkış durumunu göz önüne alırsak, Behcetü’l-hadâ’ik’tan öğrendiğimize göre Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yûnus Emre (ö. 1320) ile ortaya çık­tığını söylemek mümkündür. Yûnus’un nazireleri, Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yûnus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Sü­leyman Ata (ö. 1194), Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir (Sertkaya 2010: 177-87). 

Vesîletü’n-Necât, Süleyman Çelebi’nin eseridir. 

 Hafî, Fâtih devrinde esnaf arasından çıkan şair­lerden olup kunduracıdır. Bu şairlerin yetişmeleri, ilim ve sohbet meclislerine devamları ile olmuştur. Latîfî’nin ‘kitâb ve deftersiz müftî ve müderris olmış-ıdı’ şeklinde bahsettiği Hafî’nin hafızası güçlüdür. Şöhretini duyan Fâtih, onu saraya çağırıp şiirleri­ni dinlemiş ve kendisine ihsanlarda bulunmuştur. Fâtih’in beğendiği ve nazire mecmualarında pek çok şiiri bulunan Hafî’nin Divan’ı olduğu söylenir. Şairin, sevgiliyi konu alan, sade ve akıcı gazelleri vardır. Ayrıca anlam söz ilişkisine dikkat eden bir şair olup, cinaslı söyleyişlerle dikkat çeker. 

Mevlid, “doğmak”, doğum zamanı” ve “doğum yeri” anlamları olan bir kelimedir. Ancak zamanla Hz. Peygamber’i doğum gü- nünde anmak ve kutlamak için yazılan eserlerin genel adı olmuştur.

Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-nezâ’ir’i

Bugünkü bilgilerimize göre, Türk edebiyatında yazılan ilk nazire mecmuası Ömer b. Mezîd’in orta­ya koyduğu Mecmû’atü’n-nezâ’ir adlı eserdir. İngil­tere (Londra)’de, Türk Dil Kurumu’nda ve Atatürk Üniversitesi Karahanoğlu Bağış Kitapları nr. 10d 91’de olmak üzere üç nüshası bilinen bu eser, 1436 yılında derlenerek Sultan II. Murâd’a sunulmuş­tur (Karabey 1996: 67). 

Şeyhî’nin yeğeni olan Cemâlî, Fâtih dönemi şairlerinden olup Akşehirlidir. 1410 yılına yakın bir
tarihte doğduğu ve II. Bâyezîd’in saltanatının son yıllarında vefat ettiği göz önüne alınırsa, uzun bir ömür sürmüş ve bu üç padişah döneminde şiirler yazmıştır. Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevisine zeyl yazmıştır.

Nazirelerin Nazım Şekilleri ve Nazirelerde Görülen Özellikler

Genellikle gazel ve kaside nazım şekilleriyle yazıldığı görülen nazirelerin, mesnevi, müstezat ve musammat nazım şekillerinde yazılmış örnek­leri de bulunmaktadır (Köksal 2006: 21). Ancak gazel tarzının nazirede önemli bir yeri vardır. Bu bakımdan farklı nazım şekillerinde yazılan şiirlere gazel ile “cevab” veya “nazire” yazıldığını da belirt­mek gerekir. 

Hakîm Süleyman Ata, Ahmet Yesevî’nin “behişt duzeh talaşur talaşmakda beyan bar / duzeh    aytur min artuk minde Firavn Haman bar” ile başlayan manzumesine nazire yazmıştır.

Habîbî

Anadolu Türk birliğinin yeniden kurulmaya başladığı II. Murâd döneminde, beyliklerin Osmanlı idaresi altına girmesi ile kültür ve sanat faaliyetleri de Osmanlı sarayına taşınmıştır. Türk dili ve edebiyatının gelişmesine büyük katkısı olan âlim ve şairler ile haftada iki gün görüşen II. Murâd Han, nerede bir hüner sahibi olduğunu duysa, ona iltifat edip ihsanını esirgememiştir. İyilik yapmayı seven ve hayratının çokluğundan dolayı “Ebu’l-hayr” diye anılan II. Murâd’ın, âlim ve şairlere hatta tarikatlara olan yakınlığı ve onları desteklemesi, adına çok sayıda Türkçe eserin yazılmasına, Türk edebiyatının ve kültür hareketlerinin gelişmesine zemin hazırlamıştır.

A, C, D ve E şıklarındaki eserler Ahmed-i Dâ’î’ye, B şıkkındaki Cemşîd ü Hurşîd mesnevisi ise Ahmedî’ye aittir.

Sarıca Kemâl de, Fâtih devri şairlerinden olup 1483 yılında ölmüştür. Saruhan vilayetinin Berga­ma kasabasından olan şair, Mahmûd Paşa tarafın­dan korunmuş ve teşvik edilmiştir. Devrinin önde gelen şairlerinden olan ve Divan’ı bulunan Sarıca Kemâl, Latîfî’ye göre Mahmûd Paşa’nın hocası ve musahibi, Sehî ve Âşık Çelebi’ye göre ise, Paşa’nın musahibi olup çocuklarının hocasıdır. 

Türk edebiyatında “nazire” kelimesini, “nazireler”anlamında ilk defa Fahreddîn bin Mahmûd Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır. Fahreddîn bin Mahmûd eserinde yer verdiği “koşuk” adı ile bilinen manzumeler için “ve benden dilediler kim bunlarun dilince bu fen içre bir kitâb eyleyem, nükte ve nezâyir birle söyleyem kim bularun dilegi kabul ola” demektedir.

Fuad Köprülü, Harezm Türkçesinin XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıl Türkçesine kadar kullanılmış olduğunu belirttiği Çağataycayı; 1. İlk Çağatay devri (XIII-XIV. asırlar), 2. Klasik Çağatay devrinin başlangıcı (Nevâî’ye kadar), 3. Klasik Çağatay devri (Nevâî devri), 4. Klasik devrin devamı (Babür ve Şeybanlılar devri), 5. Gerileme ve çökme devri (XVII-XIX. asırlar) diye beş döneme ayırmıştır. Sonra da, “Çağatayca, kelimenin en geniş manası ile Moğol istilâsından sonra Cengiz çocukları tarafından kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altın-Ordu imparatorluklarının edebî merkezlerinde XIII-XIV. asırlarda inkişaf eden ve Timurlular devrinde, bilhassa XV. asırda klasik bir mahiyet alarak zengin bir edebiyat yaratan edebî Orta Asya lehçesidir.” şeklinde tanımlamıştır.

Abdülvâsi Çelebi

Nazire, bir şairin tanınmış bir şiirine veya şiirlerine sonradan başka bir şair veya şairin kendisi
tarafından, kafiyeleri veya kafiye ve redi?eri aynı
olan, aynı vezin ve konuda yazılan, çoklukla gazel
ve kasidelerde görülen benzer şiirlerdir. Cevap da
denilen nazirenin, aynı dilde ve şivelerde olması
gerekir.

Cem Sultan, küçüklüğünden itibaren geniş kültürü ile dikkat çekmektedir. Daha 14 yaşında babasının Uzun Hasan üzerine yaptığı seferde Edirne’de Ebulhayr-ı Rûmî’ye Saltuk-nâme hikâyelerinin toplanması için emir vermiş ve bu büyük eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şiirlerinde Cem mahlasını kullanmış, Divan yazmış ve Cemşîd ü Hurşîd mesnevisini Farsçadan tercüme etmiştir.

Fâtih devrinde Amasya’da yetişen iki kadın şairden biridir. musikide de bilgi sahibidir. Onun, tezkirelerde Fâtih adına düzenlediği belirtilen Divan’ı ele geçmemiştir. Şeyhî’ye nazireler yazmış olan Zeynep Hanım’ın, tezkirelerde verilen örneklerden sade ve samimi şiirler yazdığı anlaşılmaktadır. Arapça ve Farsça bilmektedir.

Şeyhî, pa­dişahın verdiği diğer hediyelerle kendisine verilen köye giderken yolda başına gelenleri Har-nâme’de anlatmış ve bu eseri Çelebi Mehmed’e sunmuş­tur.