“Eski Anadolu Tarihi” Kitabının “Hitit İmparatorluğu’nun Sonu: Geç Hititler” başlıklı 4. Bölümünde bu soru ile ilgili şu bilgiye yer verilmektedir.

Geç Hitit sanatı, kent surları, anıtsal girişlere yerleştirilmiş kabartmalarla bezeli ortostatlar, heykeller ve mezar stelleri gibi eserler yardımıyla tanımlanabilmektedir. Kentlerin birçoğunda benzer özelliklerle yapılmış kabartmalar üzerinde ilahi varlıklar, krallar, savaş sahneleri ve kutsal ziyafet sahneleri işlen­miştir. Hitit İmparatorluk Dönemi’ndeki resmi kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla, sanat eserleri belli kurallara tabiydi ve zanaatkârlar merkezi bir güç tarafından denetim altında tutuluyorlardı. Geç Hitit Dönemi’nin başlaması ile bu durum değişmiş gibi görünmektedir. Geç Hitit sanatı, ortak bir kökenden geldiğini gösteren benzerlikler yanında farklı kentlerde, çevre kültürlerden izler de taşıyan farklı üslup­ları da bünyesinde barındırır. Ayrıca, bu sanat dalı sivil halkın ihtiyaçlarını karşılamak üzere de hizmet vermektedir. Buna en iyi örnek, Kahramanmaraş civarında bulunan bir mezar stelidir. Bu stel üzerinde muhtemelen bölgenin varlıklı bir ailesinden bir kadın ve erkek betimlenmiştir. Ayrıca çocukların tasvir edildiği kabartmalar da mevcuttur. Hitit Dönemi’nde kabartmalar dini törenler ya da mitolojik olay­larla ilgili iken, Geç Hitit Dönemi’nde dünyevi konular da betimlenmeye başlanmış, özellikle savaş sahnelerine ağırlık verilmiştir.

Geç Hitit sanatı, Kuzey Suriye’de köklü bir geçmişi bulunan Hurri kültürü etkisinde gelişmiştir. Yeni Assur Krallığı’nın güçlenmesinden sonra kabartmalardaki saç ve sakal biçimleri ile bazı tanrı sembolleri Assur üslubunda yapılmaya başlamıştır. Arami nüfusunun yoğun olduğu kentlerde ise Sami özellikleri ağır basan, kıyafetlerde ve başlıklarda Arami özellikleri gösteren figürler yapılmıştır. Bu nedenle başlan­gıçta Hitit sanatının devamı niteliğinde olan Geç Hitit sanatı MÖ dokuzuncu yüzyıldan itibaren hem Anadolulu hem de Mezopotamyalı özellikleri bir arada barınmaya başlar. Geç Hitit sanatındaki üslup değişikliklerini takip etmek her kentin coğrafi konumu ve siyasal tarihiyle ilişkili olarak ele alınmakta ve tartışılmaktadır.

Geç Hitit sanatını en iyi şekilde anlamamızı sağlayan buluntulardan bir grubu Kargamış’ta ortaya çıka­rılmıştır. Bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenen ve Kargamış’ın Uzun Duvar, Kral Burcu, Kahramanlar Duvarı ve Su Kapısı olarak adlandırılan kabartmaları orijinal durumlarına uygun olarak yerleştirilmiştir. Kabartmalar üzerinde Tanrıça Kubaba için yapılan dinsel törenler, Kargamış kralı Araras’ın en büyük oğlu Kamanas’ın veliahtlığa atanması sahneleri, savaş arabaları, Assurlular ile yapılan

savaşın zafer sahneleri, tanrı ve tanrıçalar, karışık varlıklar betimlenmiştir. Kabartmalarda Hititli ve Assurlu özelliklerin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Mimari öğe dışında Kargamış, Kartepe-Aslantaş, Zincirli ve Malatya’da Geç Hitit Dönemi’ne ait çoğunlukla tanrı, tanrıça ve kralların tasvir edildiği ebatlı heykeller de bulunmuştur.

Bu nedenle sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

Hitit ekonomisinin temelinde toprağa bağlı üretim, yani tarım ve hayvancılık vardır. Hitit devletinde toprak üçe ayrılır: en büyük grubu, saraya ait olanlar oluşturmaktadır. İkinci toprak grubu tapınağa ait olanlar oluşturmaktadır. Üçüncü grup ise, şahsa ait topraklardır.Doğru cevap B'dir.

Hititlerin tanrılarını kendi­leri­ g­ibi­ düşündüklerini­ en i­yi­ biçimde Boğazköy (Hattuşa)’de yer alan Yazılıkaya Açık Hava tapınağında görmek mümkündür. Boğazköy’ün yaklaşık i­ki­ kilometre kuzeydoğusunda kalker kaya s­ivr­ileri­ arasında yer alan i­ki­ doğal kaya odasını Hititler, kült törenleri­ni yerine getirmek ­iç­in kullanmışlardı.

MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırıları eski gücünü kaybeden Hitit İmparatorluğu’na son vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şehirleri yakılıp yıkılmıştır. Bu saldırılardan kurtulabilen Hititler Güney ve Güneydoğu Toroslar’ın dağlık bölgelerine çekilerek tarihte son Hitit Beylikleri çağını yaşamışlardır. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamamış, Hitit geleneği, bu Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan MÖ 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir. Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Hitit Devleti’nin idare biçimi teokratik monarşi olarak tarif edilebilir. Hitit krallarının üç tür görevi vardı. Önce “başrahip” idiler. Resmî tanrılar topluluğundaki tanrı ve tanrıçalar için belli bir takvime göre uygulanması gerekli dinî bayramların ihmal edilmeden yapılması, tapınaklarının tam donanımlı olması ve kurbanların eksiksiz yerine getirilmesi onların görevleriydi. İkinci olarak kralların “başkomutanlık” görevi vardır. Orduların komutası onlardaydı. Kralların üçüncü görevleri “baş yargıç”lıktı. Kral, önemli davaların karara bağlanmasında görevliydi. Doğru cevap E'dir.

D seçeneğinde adı geçen Gurgum Krallığı, bugünkü Kahramanmaraş ve çevresi olarak lokalize edilebilir. A seçeneğinde verilen Pattin Krallığı, Antakya ve çevresinde, B seçeneğinde adı verilen Kummuh Krallığı, Adıyaman'da, C seçeneğinde bahsi geçen Que Krallığı, Çukurova'da ve E seçeneğinde adı verilen Hilakku Krallığı da Çukurova'nın batısındaki dağlık alanda (Dağlık Kilikya) kurulmuştur.

Geç Hitit sanatı, Kuzey Suriye’de köklü bir geçmişi bulunan Hurri kültürü etkisinde gelişmiştir. Yeni Assur Krallığı’nın güçlenmesinden sonra kabartmalardaki saç ve sakal biçimleri ile bazı tanrı sembolleri Assur üslubunda yapılmaya başlamıştır. Arami nüfusunun yoğun olduğu kentlerde ise Sami özellikleri ağır basan, kıyafetlerde ve başlıklarda Arami özellikleri gösteren figürler yapılmıştır. Bu nedenle başlan­gıçta Hitit sanatının devamı niteliğinde olan Geç Hitit sanatı MÖ dokuzuncu yüzyıldan itibaren hem Anadolulu hem de Mezopotamyalı özellikleri bir arada barınmaya başlar. Geç Hitit sanatındaki üslup değişikliklerini takip etmek her kentin coğrafi konumu ve siyasal tarihiyle ilişkili olarak ele alınmakta ve tartışılmaktadır.

Anadolu’da bu dönemde yazılan çivi yazılı tabletlerde kullanılan dil Eski Assurca idi. Assurca, Sami Dil Ailesi’ne bağlıdır, yani günümüz Arapça ve İbranice ile aynı dil ailesinin bir parçasıdır. Assurlu tüccarların Anadolu’da bırakmış olduğu bu çivi yazılı tabletler sayesinde Anadolu tarihini anlamak için artık sadece maddi kültüre muhtaç değiliz. Anadolu artık tarihi çağlara geçmiş olduğundan, Anadolu’da yaşayan insanları ve toplumları anlamak için çok daha kesin ve ayrıntı veren bir bilgi kaynağımız vardır: Yazılı kaynaklar.

I. Argişti, krallığı süresinde yaptığı bütün işleri başkent Tuşpa’da kendisi için yaptırdığı anıtsal kaya mezarının girişine kaydettirmiştir. Argişti’nin analları (yıllıkları), babası Minua döneminde belirlenen hedefleri daha ileri taşıma amacıyla seferler yaptığını göstermektedir. Kuzeyde Erzurum bölgesindeki Diauehi yerel krallığı üzerindeki denetim ve baskı devam ettirilmiş, ordular kuzeyde Gürcistan sınırına kadar ulaşarak en kuzeydeki Ardahan/Hanak yazıtını seferin işareti olarak yazmıştır. Batıda Geç Hitit bölgesinden nüfus nakilleri yapılmıştır. Güneydoğuda Urmiye Gölü havzasını aşan ordular ilk kez Parsua (Persler) ile karşılaşmıştır. Bu dönemde ilk kez Assur orduları ile de bir karşılaşmadan söz edilmekte ancak ayrıntı verilmemektedir. Argişti önemli bir karar alarak Aras Nehri’nin kuzeyinde Erebuni (Arin Berd) ve Argiştihinili (Armavir Blur) kentlerini inşa etmiş ve Urartu Krallığı’nın başkent çevresinden sonra ikinci önemli yatırım bölgesini oluşturmuştur. Urartu Krallığı’nın genişleme ve iskân politikası I. Argişti’den sonra tahta çıkan oğlu II. Sarduri döneminde
de devam etmiştir. II. Sarduri de babası gibi faaliyetlerini yıllıklar halinde yazdırmıştır. Van
Kalesi’nin kuzey yamacındaki açık hava tapınağında steller üzerindeki yıllıkları onun, hayvan ihtiyacı için ülkenin kuzeyindeki yarı göçebe topluluklar üzerine sefer yaptığını, doğuda Tebriz’i geçerek daha önce gidilmeyen Hazar Denizi yakınlarına kadar ulaştığını anlatmaktadır.

Hitit inanç sisteminin temelini farklı etnik kökenlere ait birçok öğe oluşturur. Bu nedenle gerek dininde gerek mitolojisinde bir kültür mozaiği ile karşılaşılır. Hititler kendilerine ait kültür öğelerinin yanı sıra, tanıştıkları yeni kültürlerden, bünyelerine uygun gördükleri pek çok unsuru da kabul etmişlerdir. Hitit dinindeki çeşitliliği en iyi şekilde geniş pantheonlarında görmekteyiz. Hititler kendilerini
“bin tanrılı” olarak tanımlarlar. Doğru cevap B'dir.

Kargamış’ın iç şehir ve kalesi bugün Türki­ye Cumhuriyeti sınırları içerisinde, Gaziantep ili, Nizip ilçesi, Barak (Karkamış) bucağı, Karkamış köyü yakınlarındadır. Dış şehir ise, büyük ölçüde Suriye’nin Jerablus/Jerabis (Hierapolis) Köyü sı­nırlarındadır.

Güneydoğu Anadolu’da ve kısmen Kuzey Suriye’de kurulmuş Geç Hitit Krallıkları/Beylikleri: Kargamış; Antakya ve Amuk Ovası dolaylarında Pattina (Unqi); Gaziantep ve güneyinde Sam’al; Kahramanmaraş ve dolaylarında Gurgum; Malatya ve çevresinde Melid; Adıyaman dolaylarında Kummuhu; Çukurova ve kuzeyinde Que ve Hilakku; Kayseri ve dolayları Tabal’dır. Doğru cevap A'dır.

Esarhaddon Steli Geç Hitit Devletleri'nden Sam'al kentinde ele geçmiştir.

Bu bölgede bulunan en önemli yazılı belgeler, Adana’nın Kadirli ilçesindeki Aslantaş-Karatepe’de bulunan Fenikece ve Luwi hiyeroglif olmak üzere çift dilde yazılmış olan yazıtlardır. Ayrıca Karatepe’de keşfedilen bazalt taşından blok taşları ve üzerindeki betimler, buranın kurucusu olan Kral Azatiwatas hakkında, ayrıca krallığın ilişkide olduğu diğer devletler hakkında ve dönemin siyasi gelişmeleri hakkında bilgi vermektedir.

Anadolu, çivi yazısı ile ilk defa Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda (yak. MÖ 1950-1750), Assur’dan gelen tüccarlar sayesinde tanışmıştır. Doğru cevap A'dır.

Tabal, Friglerin komşusu olması nedeniyle, daha çok onlarla etkileşim içinde olmuştur. Örneğin İvriz’de yer alan ve bir Bereket Tanrısı huzurunda Kral Warpalawas’ın yer aldığı kabartmada, betimlenen giysiler ve başlık Frig özelliklerini yansıtmaktadır. Doğru yanıt D'dir.

A seçeneğindeki "Hatti" kelimesi Hititlerden evvel Anadolu'da bulunan topluluğun,

C seçeneğindeki "Hittim" kelimesi Tevrat'ta geçen ve Hitit isminin dayandırıldığı İbranice bir kelimenin,

D seçeneğindeki "İttiti" kelimesi, Tevrat'ta "Het Oğulları" olarak geçen bir kelimenin İtalyanca karşılığı,

E seçeneğindeki "Eti" kelimesi Türkçe'ye "Hititler" isminin ilk uyarlanması esnasında tercih edilen kullanımı ifade etmektedir.

B seçeneğinde yer alan "Neşalı" ifadesi ise Hititlere ait Boğazköy arşivlerinde elde edilen bilgiler neticesinde Hititlerin kendilerini adlandırdıkları isim olarak bilinmektedir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Hitit kaynaklarında Maldiya, Assur yazıtlarında Melid adı ile anılan kent, modern Malatya ilinin yedi kilometre kuzeydoğusunda bulunan Arslantepe Höyüğü üzerinde kurulmuştur.