Osmanlı Yenileşme Hareketleri (1703-1876) Final 3. Deneme Sınavı

Mahmud, 30 Mart 1838’de yaptığı bir düzenlemeyle bütün vekillerin başı olmak üzere sadareti başvekâlete dönüştürmüştür. 

Askerlik süresinin belirsizliğinden ve askerlerin her bölgeden bir oran dahilinde değil de, gelişigüzel alınmasından şikâyet edilir ve bunun tarımı, ticareti ve nüfus artışını olumsuz yönde etkilediğine; askerlik süresinin dört veya beş yılla sınırlandırılması gerektiğine vurgu yapılır. Açıkça yargılanmaksızın kimsenin öldürülmemesi; herkesin mal ve mülküne istediği gibi tasarruf edebilmesi; bütün bu haklardan Müslim ve gayrimüslim bütün halkın eşitçe yararlanması; bu hususların ayrıntılarını görüşmekle görevlendirilen Meclis-i Vâlâ’nın üye sayısının arttırılıp vükelâ ve ricalin zaman zaman meclis toplantılarına katılması; askeri ıslahatların Dâr-ı Şûra-yı Askerî’de görüşülmesi tanzimat fermanının savunduğu temel prensipler arasındadır. 

Sultan Abdülaziz’in babasından bir adım daha ileriye giderek yurt dışındaki gelişmelerle idari ve toplumsal düzenleri yerinde görmek üzere Avrupa’yı ziyareti, Osmanlı padişahları açısından bir ilkti. Bu gezide devletle halkın ilişkileri, bireylerin hak ve özgürlükleriyle sosyal yaşam gibi konularda edindiği izlenimlerin, padişahın bu alanlara yaklaşımlarını etkilediği düşünülebilir. Nitekim bu dönemde devletin sosyal ve idari alandaki uygulamalarında sergilediği esnek tutum, iç ve dış kamuoyuyla temasın yansımaları olarak değerlendirilebilir. Doğru cevap E’dir.

Takvim-i Vekayi’in düzenli olarak yayımlanamaması, idari haberlerin zamanla Ceride-i Havadis’e kaydırılmasına yol açtı. “Gazete” kelimesini kullanması, ilâveler neşretmesi, tiyatro oyunlarının Türkçe çevirilerine yer vermesi, hastalıklar hakkında toplumu bilgilendirmesi, yaşama dair ansiklopedik bilgiler vermesi, ölüm ilânları, yazı dizileri, okuyucu mektuplarıyla ölen önemli şahsiyetlerin biyografilerini yayımlaması ve 1853 Kırım Savaşı esnasında savaş muhabiri kullanması, Ceride-i Havadis’in Osmanlı gazeteciliğine getirdiği yeniliklerdi. 

21 Nisan 1853’te yerli bankerlerle anlaşılarak oluşturulan Banka-i Osmanî projesinden devletin beklentisi, iki sene içerisinde mağşuş sikkeyi ortadan kaldırıp yerine uygun ayardaki altın ve gümüş paraları piyasaya sürmesi, para kurunu sabitlemesi, devletten yardım almaksızın on beş sene içerisinde kâğıt parayı ortadan kaldırmasıydı. Devlet, bu süre zarfında her sene bankaya 300.000 lira verecek ve sürenin bitiminde bu para devlete geri ödenecekti. 2 milyon lira sermayeli olması tasarlanan bu banka projesi Kırım Savaşı ve tarafların yükümlülüklerini yerine getirememeleri yüzünden gerçekleştirilemedi.

Fransız Devrimi’nin modern ordu ve savaş yapısında yarattığı büyük dönüşüm genelde bilinmez. 1793’te yürürlüğe sokulan zorunlu vatandaş askerliği uygulaması dünya askerî tarihinde bir milâttır.

Dini kaygılarla matbaaya tepki gösterildiği ya da kitap yazarak veya çoğaltarak geçinen müstensihlerle süslemelerini yapan tezhipçilerin boykotu nedeniyle geç geldiği gibi suçlama ve savunmalar öne çıkan tartışma konularıdır. Dini kitaplarda hatalı bir basımın yaratacağı bilgi yanlışlığı ve bunun ibadetleri geçersiz kılacağı konusu da bazı kesimlerde endişe yaratmıştır. Ancak bu gerekçeler matbaanın geç gelme nedenlerini açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Aslında gerçek daha basittir: arz-talep dengesi ve estetik kaygı.

Devletin Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp Asakir-i Mansure ordusunu kurmasından sonra hazineye gelir temin etmek üzere kereste, kömür, palamut, afyon, hububat gibi bazı maddelerin ticaretini bizzat yapmak üzere piyasaya girmesi ve müdahalesi anlamında kullanılan tabir Yed-i Vahid’tir. Doğru cevap A'dır.

Yeni Osmanlılar terimi, önderliğini Namık Kemal, Ziya Bey (Paşa), Ali Suavi ve Âgâh Efendi gibi fikir adamlarıyla gazetecilerin yaptığı siyasi hareketi tanımlar. 

II. Mustafa döneminde saray teşkilâtında esaslı bir düzenleme yapıldı. Padişahın silahtarlığa getirmek istediği Çorlulu Ali Paşa, o zamana kadar Bâbüssaade ağaları vasıtasıyla yapılagelen telhislerin padişaha sunulması ve çıkan hatt-ı hümayunların teslim alınması görevinin silâhtarlar aracılığıyla yapılması şartıyla görevi kabul edebileceğini bildirmesi üzerine, bu görev silâhtarlara intikal etti; ayrıca, Dârüssaade ağasının dışındaki bütün Bâbüssaade ve Enderun hademeleri de silâhtarın gözetimine verildi. Böylece padişahın özel hizmetiyle ilgili olan Has Oda görevlileri, padişahın idareyle olan ilişkilerini de düzenleyen bir konum kazanmaya ve Has Oda’da bir saray kitabeti oluşmaya başladı. Doğru yanıt “B” şıkkıdır.

İlk Osmanlı gümüş sikkesi olan akçe 1326’da Orhan Bey ve ilk altın para ise Fatih Sultan Mehmed döneminde basıldı.

Daha önce Asâkir-i Mansure ve Asâkir-i Hassa olarak ikiye ayrılmış olan ordu, 1843 yılında cografi bölgeler esas alınarak beş ordu komutanlığı şeklinde yeniden teşkilatlandırıldı. Bu beş ordunun ve merkez karargâhlarının bulunacağı şehirler şu şekildeydi: Hassa Ordusu, İstanbul; Dersaadet Ordusu, İstanbul; Rumeli Ordusu, Manastır; Anadolu Ordusu, Harput (sonradan Erzincan) ve Arabistan Ordusu, Şam.

Osmanlı Devleti’nde mesleki hak ve çıkarları savunmak amacıyla toplu iş bırakma eylemlerine 1870’li yılların başlarında rastlanır. Bu dönemde işçilerin en yoğun olduğu sanayi kolları, kara, deniz ve demiryolu ulaşımı, inşaat, dokuma, madencilik, cam, kâğıt, tütün ve gıda sektörleriydi. Bu iş kollarında Müslümanların yanında büyük oranda gayrimüslim çalışmaktaydı. İlk örgütlü işçi eylemi olarak 1863’te Zonguldak kömür madeni işçilerinin iş bırakması görülüyor. Ocak 1872’de ise tersane işçileri greve gitti. Beyoğlu Telgraf­hanesi işçilerinin Şubat 1872’deki iş bırakma eylemi, gerçek anlamda ilk grev olarak kabul edilir. 1872-76 yılları arasında tersane ve demiryolu işçilerinin başı çektiği onlarca iş bırakma eylemi yaşandı. Bu dönemde işçiler arasında sınıf bilincinin oluşmaya başlamasıyla, Osmanlı sosyal ve ekonomik yaşamını ciddi anlamda etkileyen yeni bir kavram, “tatil-i eşgâl”, yani grev ortaya çıktı. Doğru cevap B’dir.

Tanzimat Fermanı’nda öngörüldüğü üzere yeniden düzenlenerek üye sayısı ve yetkileri arttırılan Meclis-i Vâlâ, Hariciye Nezareti’yle birlikte reformlar için çok önemli bir misyon üstlendi ve Tanzimat’ın ilk on beş yılında yapılan hemen bütün yenilikler bu iki kurumun öncülüğünde gerçekleştirildi. Yaptığı düzenlemelerle tüzüklerin uygulanıp uygulanmadığını denetleme yetkisine sahip olan meclis, aynı zamanda bir yüksek mahkeme olarak da görev yaptı. Nitekim, Hüsrev Paşa, Âkif Paşa, Nafiz Paşa, Tahir Paşa ve Hasip Paşa gibi o dönemin üst düzey bürokrat ve muhaliflerini Tanzimat’a aykırı hareket ettikleri iddiasıyla yargılayıp cezalandırdı ve kanun ve tüzüklerin yapılmasından arazi anlaşmazlıklarına kadar her konu ile ilgilendi. 

28 Şubat 1838’de Hazine-i Âmire ile Mansure Hazinesi’ni Umur-ı Maliye Nezareti adıyla birleştiren ve sermaye sahipleriyle memurları  her zaman tedirgin eden müsadereyi kaldırıp memurlara maaş bağlayan II. Mahmud’un ölümünden iki ay sonra, 2 Eylül 1839’da Maliye Nezareti lağvedilerek Hazine-i Âmire ile Hazine-i Mukataat Defterdarlıkları kurulmuştu.

Osmanlı maliyesindeki en büyük tağşişin gerçekleştiği II. Mahmud döneminde ise gümüş kuruş değerinin %85’ini kaybetti. Doğru yanıt “D” şıkkıdır.

İltizam Sistemi: Bu sistemin özü güncel ifadeyle devletin vergi sistemini özelleştirmesidir. Maliyenin, kendisine ait belli bir geliri (mukataa) belirli bir süre ve yıllık bir bedel karşılığında kârı ve zararı kendisine ait olmak ve bedelin bir bölümünü peşin almak koşuluyla ve müzayedeyle özel bir şahsa devretmesidir. 

İlk dönemlerden beri hayli karmaşık bir yapı gösteren Osmanlı para sistemi 19. yüz yılın başlarında da bu vaziyetini korumaktaydı. İlk Osmanlı gümüş sikkesi olan akçe 1326’da Orhan Bey ve ilk altın para ise Fatih Sultan Mehmed dönemin de basıldı. Doğru cevap A’dır.

İmparatorluk sınırları esas alındığında basın faaliyetleri 18. yüzyıl sonlarına kadar götürülebilir. 1795’te İstanbul’daki Fransız elçiliği matbaasında basılan ve Bulletin de Nouvelle adıyla yayımlanan ilk gazeteyi, 1796’da Gazette Française de Costantinople adıyla aylık olarak yayınlanan ikincisi izledi. Daha sonra Presse d’Orient (1849­1854), Courrier d’Orient (1854), Gazette Medicale d’Orient (1857) ve Le Commerce de Constantinople gibi Fransızca gazeteler yayımlandı. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

İngiliz sermayesinin yatırım yaptığı bölgelerin başında zengin bir ticaret ve tarım potansiyeline sahip olan Batı Anadolu gelmektedir. 23 Eylül 1856’da İzmir­ Aydın arasında demiryolu inşa imtiyazı İngilizlere verildi. Şirket sözleşme şartla­ rını yerine getiremediği halde imtiyazı dört kere yenilendi. Devlet, şirkete el ko­ yup ihaleyi başka bir şirkete verme hakkı olmasına rağmen, bunun ülkede yatırım yapacak yabancıları korkutacağı gerekçesiyle her seferinde imtiyazı yenilemeyi tercih etti. Neticede İzmir­Aydın arası 1 Temmuz 1866’da işletmeye açıldı. Devlet, sermayesinin %6’sını senelik kâr olarak şirkete garanti etmişti. Diğer bir ifadeyle, hat işletmeye açıldıktan sonra şirketin yıllık kârı, yatırdığı sermayenin %6’sının altına düşerse üst tarafı devletçe karşılanacaktı. Bu hat Osmanlı Anadolusu’nda inşa edilen ilk demiryoludur.