Dar anlamda anayasa yargısı, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimini konu almaktadır. Geniş anlamda ise anayasa yargısı, anayasaya aykırılık oluşturan tüm sorunların yargısal çözümünü ifade etmektedir.

Kanunların anayasaya uygunluk denetiminin genel yetkili mahkemeler tarafından yapıldığı sisteme ABD modeli denmektedir. Bu modelde, kanunların anayasaya uygunluk denetimi, tek bir mahkeme tarafından değil, yargı sisteminin farklı basamaklarında yer alan tüm mahkemeler tarafından yapılabilmektedir. Bu nedenle ilk derece mahkemeleri, istinaf mahkemeleri ve temyiz mahkemesi bu denetimi yapma yetkisine sahiptir. Bu modelde anayasaya uygunluk denetiminin tüm mahkemeler tarafından yapılabilmesi, yargı kuruluşlarının kendilerine intikal eden uyuşmazlıkları çözerken, o uyuşmazlığa uygulayacakları normun hukuken geçerli olup olmadığını tespit etmekle yükümlü olmalarından kaynaklanmaktadır. Eğer bir mahkeme, uyuşmazlığa uygulayacağı normun anayasaya aykırılığını tespit ederse, bu tespit o normun hukuken geçersiz olduğu anlamına gelecektir. Böylece tespiti yapan mahkeme, uyuşmazlığı bir üst norm olan anayasa hükümlerine göre çözmek durumunda kalacaktır. Bu model, hukukun temel prensiplerinden olan üst normun kendisinden sonraki normu bertaraf edeceği anlamına gelen lex superior derogat legi inferiori kuralına dayanmaktadır.  Ne var ki ilk derece mahkemelerinin tüm kararları temyiz denetimine tâbi olduğundan, anayasaya uygunluk denetimi konusundaki nihai kararı da temyiz mahkemesi verecektir. ABD modelinde, anayasaya aykırılığı tespit edilen norm, iptal edilerek yürürlükten kaldırılmaz. Anayasaya aykırılık tespiti ile birlikte norm ihmal edilir; uyuşmazlık, anayasa hükümleri doğrudan doğruya uygulanarak çözüme bağlanır. Bu nedenle mahkemeler anayasaya aykırılığa hükmeden kararlarından vazgeçtikleri takdirde, norm tekrar uygulamaya girer. Böyle olmakla beraber mahkemeler anayasaya aykırılığı tespit edilen normu stare decisis (emsallere bağlılık) ilkesi gereğince uygulamama eğilimindedir. Böylece hakkında anayasaya aykırılık hükmü olan norm, açık olarak ilga edilmese de uygulanmamak suretiyle hukuki gücünü kaybeder.

İlk kez ABD’de ortaya çıkan, bu nedenle ABD modeli olarak adlandırılan bu sistemde, kanunların anayasaya uygunluğu, ancak somut norm denetimi yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer bir deyişle, ABD modelinde somut bir uyuşmazlık olmaksızın herhangi bir kişi veya makam bir normun anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle soyut norm denetimine yani iptal davasına başvuramamaktadır. Somut norm denetimi, bir uyuşmazlık nedeniyle o uyuşmazlığa uygulanacak normun anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle harekete geçirilebilmektedir. ABD modelinin ancak somut norm denetimine olanak tanıması, bu denetimi harekete geçirecek kişilerin hukuki bir uyuşmazlığın taraflarından biri, yani davalı veya davacı olmasını gerektirmektedir. Herhangi bir uyuşmazlığa taraf olmayan, davalı veya davacı sıfatı taşımayan kişiler, anayasaya uygunluk denetimini harekete geçirememektedir. Öte yandan bu model, önleyici değil düzeltici denetim türüne tekabül etmektedir. Hatırlanacağı gibi önleyici denetim, bir normun yürürlüğe girmesinden önce o normun yürürlüğe girmesini önlemek üzere başvurulan bir denetim türüdür. Düzeltici denetim ise, bir normun yürürlüğe girmesinden sonra o normun yol açtığı anayasaya aykırılık sorununu çözmek üzere başvurulan bir yöntemdir. Bir uyuşmazlığa uygulanacak norm nedeniyle anayasaya uygunluk denetimine olanak tanıyan ABD modeli ise düzeltici denetim niteliğini taşımaktadır.

Kanunların anayasaya uygunluk denetiminin genel yetkili mahkemeler tarafından değil; ancak, bu amaca özgü olarak kurulan özel yetkili bir mahkeme tarafından yapıldığı sisteme Avrupa modeli, merkezi anayasa yargısı veya anayasa mahkemesi modeli denmektedir. Sistemin Avrupa modeli olarak adlandırılmasının nedeni, Kıta Avrupasında yer alan geniş sayılabilecek bir coğrafyada uygulanmasıdır. Bu modelin aynı zamanda merkezi anayasa yargısı olarak tanımlanması ise anayasaya uygunluk denetiminin merkezi nitelik taşıyan özel yetkili bir mahkeme tarafından yapılmasıdır.

Avrupa modelini kabul eden anayasa düzenlerinde genel yetkili mahkemeler, kendilerine intikal eden uyuşmazlıkları çözerken bu uyuşmazlığa uygulayacakları normun anayasaya aykırılığını tespit ederlerse, sözü geçen normu ihmal ederek ABD modelinde olduğu gibi anayasa normlarını uygulamak suretiyle uyuşmazlığı karara bağlayamazlar. Genel yetkili mahkemelere tanınan yetki, koşulları mevcut ise anayasaya uygunluğu konusunda şüphe duydukları norm üzerinde yargısal denetim yapması için anayasa mahkemesini harekete geçirmekten ibarettir. Çünkü Avrupa modelinde kanunların anayasaya uygunluk denetimini yapma yetkisi, çoğu kez anayasa mahkemesi olarak adlandırılan özel yetkili mahkemeye aittir. 

Avrupa modelinin önemli özelliklerinden biri de anayasaya uygunluk denetimi sonucunda anayasa mahkemesi tarafından, anayasaya aykırılığı tespit edilen normun ilga edilmesi, yani yürürlükten kaldırılmasıdır. Bu yüzden, Avrupa modelinde anayasa mahkemesinin bir norm hakkında verdiği anayasaya aykırılık kararı, herkes için bağlayıcı, yani erga omnes etkiye sahiptir. Oysa ABD modelinde genel yetkili mahkemeler, anayasaya aykırılığını tespit ettikleri normu iptal, yani ilga yetkisine değil; ancak, ihmal yetkisine sahip olduklarından bu mahkemelerin ihmal kararı, taraflar için bağlayıcı, yani inter partes etkiye sahiptir. ABD modelinde sadece somut norm denetiminin mümkündür, bu denetim türünün de doğası gereği düzeltici nitelik taşır. Oysa Avrupa modelinde hem soyut hem somut norm denetimi olanağı mevcut olduğu gibi, denetimin önleyici ve düzeltici nitelik taşıması da mümkündür.

Anayasaya uygunluk denetimi, denetimi yapan organ, denetimin yapılma zamanı ve bu denetimin harekete geçirilmesinde izlenen yöntem dikkate alındığında, çeşitli türlere ayrılmaktadır. Bunlar sırasıyla, siyasal ve yargısal denetim, önleyici ve düzeltici denetim, soyut ve somut norm denetimi ve nihayet anayasa şikâyetidir.

Kanunların anayasaya uygunluk denetimi siyasal bir organ tarafından yapıldığı takdirde bu denetim türü ortaya çıkmaktadır. Yasama organının iki meclisten oluştuğu bir sistemde birinci meclisin kabul ettiği kanunlar üzerinde ikinci meclis tarafından yapılan denetim bu niteliktedir. Öte yandan parlamentonun kabul ettiği kanun üzerinde devlet başkanına tanınan veto yetkisi de siyasal denetimin örneğini oluşturmaktadır.

Kanunların anayasaya uygunluk denetimi, bir yargı kuruluşu tarafından yerine getiriliyorsa, bu denetim türü yargısal denetim olarak adlandırılır. Yargısal denetimin de genel yetkili veya özel yetkili bir mahkeme tarafından yapılması mümkündür. Genel yetkili mahkeme tarafından yapılan denetime  ABD modeli, özel yetkili mahkeme tarafından yapılan denetime ise Avrupa modeli denmektedir.

Anayasaya uygunluk denetimi, normun yürürlüğe girmesinden önce yapıldığı takdirde, bu denetime önleyici denetim adı verilmektedir. Böylece anayasaya aykırı bir normun yürürlüğe girmesi önlenmektedir. Kimi durumlarda bir normun anayasaya aykırılığı, henüz o norm uygulanmadan kolayca tespit edilebilecek bir nitelik taşıyabilir. Bu tür anayasaya aykırılık sorunlarının çözümünde önleyici denetimin anayasanın üstünlüğü kuralının korunmasında etkili bir rolü olduğu söylenebilir. Bu denetim sayesinde parlamentonun kabul ettiği bir kanuni düzenleme, henüz yürürlüğe girmeden ilgililerin başvurusu üzerine, Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenerek anayasaya aykırı bir normun yürürlüğe girmesi önlenebilir.

Normun anayasaya aykırılığı, her zaman ilk bakışta tespit edilebilecek kadar açık olmayabilir. Kimi durumlarda normun anayasaya aykırılığı, o normun yürürlüğe girmesini takiben somut olaylara uygulanma sürecinde ortaya çıkabilir. Bu olasılık dikkate alındığında, bir anayasa düzeninde sadece önleyici denetim mekanizmasına yer verilmesinin anayasanın üstünlüğü kuralının korunmasında yeterli olmayacağı anlaşılacaktır. Bu nedenle önleyici denetim mekanizmasına yer veren Romanya, Macaristan, Polonya, Portekiz ve İspanya gibi devletlerin anayasalarında aynı zamanda düzeltici denetim mekanizmaları da kabul edilmiştir.

Bir normun yürürlüğe girmesinden sonra yapılan anayasaya uygunluk denetimine düzeltici denetim denir. Düzeltici denetimin soyut norm denetimi ve somut norm denetimi olmak üzere iki türü vardır. Soyut norm denetimi, normun yürürlüğe girmesinin ardından anayasada öngörülen süre içinde devlet başkanı, belirli sayıdaki parlamento üyesi gibi anayasayla yetkili kılınan kişi ve makamlar tarafından harekete geçirilebilmektedir. Buna karşılık somut norm denetimi, bir dava dolayısıyla o uyuşmazlığın tarafı olan kişiler, yani davalı ve davacılar tarafından harekete geçirilebilmektedir.

Soyut norm denetimi, bir normun yürürlüğe girmesini takiben anayasa ile yetkili kılınan devlet başkanı ve belirli sayıdaki parlamento üyesi tarafından anayasanın öngördüğü süre içinde harekete geçirilebilen bir denetim türüdür. Soyut norm denetiminin harekete geçirilebilmesi için her şeyden önce denetime konu olan normun Resmi Gazetede yayımlanması veya yürürlüğe girmesi gerekir. Bu nedenle bu denetim türü, aynı zamanda düzeltici nitelik taşır. Öte yandan soyut norm denetimi somut bir dava dolayısıyla değil, normun anayasaya aykırılığını içeren soyut bir iddia üzerine harekete geçirilmektedir. Bu yüzden bu denetim türü, soyut norm denetimi olarak adlandırılmaktadır. Soyut norm denetimi neticesinde anayasaya uygunluk denetimi yapan organ, anayasaya aykırılık iddiasını isabetli gördüğü takdirde, normun iptaline hükmeder. Böylece anayasaya aykırılığı tespit edilen norm, yürürlükten kalkmış olur. Bu açıklamadan da anlaşılacağı gibi, soyut norm denetimi üzerine verilen iptal kararı, ancak geleceğe dönük hukuki sonuç doğurabilir. Daha açık bir deyişle, iptal kararı, geriye yürüyerek geçmişte normun uygulandığı olaylar üzerinde sonuç doğurmaz.

1982 TC Anayasası, dava açma süresini 60 günle sınırlamıştır. 1961 TC Anayasası, bu süreyi 90 gün olarak hükme bağlamıştı.

Somut norm denetimi, somut bir uyuşmazlığa uygulanması gereken normun anayasaya aykırı olduğu kanısıyla uyuşmazlığı görmekte olan mahkeme tarafından anayasa yargısının harekete geçirilmesi üzerine gerçekleşmektedir. Somut norm denetiminde uyuşmazlığa uygulanması gereken normun anayasaya aykırılığı, davaya bakmakta olan mahkeme tarafından resen tespit edilebileceği gibi, davanın tarafları olan davalı ve davacının itirazı üzerine de saptanabilir. Bu nedenle, bu denetim türüne itiraz denetimi de denmektedir. Somut norm denetiminde uyuşmazlığa uygulanması gereken normun anayasaya aykırılık tezi, davanın taraflarınca ileri sürüldüğü takdirde, davaya bakmakta olan mahkemenin bu itirazı değerlendirerek sonuca bağlaması gerekir. Dava mahkemesi, itirazı yerinde gördüğü takdirde, davayı bekletici sorun haline getirerek anayasa mahkemesine başvurur. Anayasaya aykırılık sorunu, anayasa mahkemesi tarafından çözüme bağlanır.

Anayasa şikâyetinin harekete geçirilebilmesi için bir anayasal hakkın ihlal edilmiş olması ve o ihlali ortadan kaldırmak için diğer kanun yollarının tüketilmiş olması gereklidir. Anayasal hakkı ihlal edilen, bu ihlali ortadan kaldırmak için kanun yollarını tüketen kişi, buna rağmen sonuç alamamışsa bu sorunun çözümü için anayasa mahkemesine başvurabilir.

1982 Anayasasının ilk metninde yer almayan anayasa şikâyeti, 12 Eylül 2010 halkoylamasıyla kabul edilen anayasa değişikliği sonucunda Anayasanın 148. maddesinin 3. fıkrasına eklenmiştir. Bu hükme göre: “Herkes, Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollarının tüketilmiş olması şarttır.”

Bir kanunun anayasaya uygun olabilmesi için her şeyden önce, o kanunun yapımında izlenen yöntemin anayasada öngörülen usul kurallarına uygun olması gerekir. Şekil denetiminin konusu, kanunun yapımında izlenen yöntemin anayasada öngörülen usul kurallarına uygun olup olmadığının araştırılmasıdır.

Kanunun yer verdiği düzenlemelerin içerik yönünden anayasa hükümlerine uygun olması gerekir. Aksi halde anayasanın temel norm olmasının hiçbir hukuki değeri kalmaz. Esas denetiminin konusu kanunun yer verdiği hükümlerin içeriği yönünden anayasaya uygun olup olmadığının tespit edilmesidir.

Anayasa yargısı, her şeyden önce yazılı ve sert bir anayasanın varlığını gerektirmektedir; çünkü anayasa yargısının konusunu oluşturan kanunların anayasaya aykırılığı, ancak yazılı ve sert anayasa kavramlarının birleştiği bir sistemde mevcut olabilecektir. Yazılı bir anayasanın mevcut olmaması, kanunların üzerinde bir normun yer almadığı anlamına gelmektedir. Bu tür bir sistemde kanunların çatışacağı bir üst norm olmadığından, bu çatışmayı çözecek anayasa yargısına da ihtiyaç duyulmayacaktır. Nitekim yazılı anayasası olmayan İngiltere’de anayasa yargısı da mevcut değildir. Şu halde anayasa yargısının varlık nedenlerinden biri, yazılı anayasanın mevcut olmasıdır. Çünkü ancak yazılı anayasası olan bir sistemde kanunların çatışma içine girebileceği üst bir normdan söz edilebilir ve bu çatışmayı çözecek bir yargı mekanizmasına ihtiyaç duyulabilir. Anayasa yargısından söz edebilmek için yazılı bir anayasanın varlığı da tek başına yeterli değildir. Bu anayasanın aynı zamanda katı bir anayasa olması gerekir. Esnek anayasa, anayasa hükümlerinin adi kanunlarla aynı yönteme bağlı olarak değiştirildiği modeli ifade etmektedir. Bu nedenle esnek anayasalı bir sistemde anayasa hükümlerini değiştirmekle adi kanun yapmak arasında usulî bir fark mevcut değildir. Bunun sonucu olarak anayasaya aykırılık içeren adi bir kanunun kabul edilmesi, anayasa hükümlerinin dolaylı olarak değiştirilmesi anlamına gelecektir. Böylece esnek anayasalı bir sistemde kanunların anayasaya aykırılığı gibi yargısal yöntemlerle çözülmesi gereken bir sorun da ortaya çıkmayacaktır. 

Katı anayasa, anayasa hükümlerinin adi kanunlara kıyasla farklı yöntemlerle değiştirilebildiği bir modeli ifade etmektedir. Katı anayasaların temel hedefi, anayasa hükümlerinin seçimden seçime değişen adi parlamento çoğunlukları tarafından kolayca değiştirilmesini önlemektir. Bu, anayasanın bir toplum sözleşmesi olmasının gereğidir. Bu nedenle katı anayasa modellerinde, anayasa hükümlerinin değiştirilmesinde izlenecek yöntemi düzenleyen kurallar, bu hükümlerin kolayca değiştirilmesini önlemeyi hedeflemektedir.  Katı anayasalar, anayasa hükümlerinin değiştirilmesini adi kanunlardan farklı yöntemlere bağladıklarından bu anayasa modellerinde adi kanunların anayasaya aykırı hükümler içermesi, bir anayasaya aykırılık sorunu yaratmaktadır. Bu sorunun çözümünü sağlayacak en etkili yöntem ise kanunların anayasaya aykırılığını denetleyen bir yargı mekanizması yaratmaktır. Bu, iki biçimde gerçekleştirilebilir. İlk yöntem, genel yetkili mahkemelere kanunların anayasaya aykırılığı sorununu çözme yetkisinin de tanınmasıdır. İkinci yöntem ise kanunların anayasaya aykırılık sorununu çözmek üzere özel yetkili yargı kuruluşlarının yaratılmasıdır. Bu sistemler kısaca ABD modeli ve Avrupa modeli olarak adlandırılırlar.

Dar anlamda anayasa yargısı, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimini konu almaktadır.

Geniş anlamda ise anayasa yargısı, anayasaya aykırılık oluşturan tüm sorunların yargısal çözümünü ifade etmektedir.

Katı anayasa ise anayasa hükümlerinin adi kanunlara kıyasla farklı yöntemlerle değiştirilebildiği bir modeli ifade etmektedir.

Katı anayasaların temel hedefi, anayasa hükümlerinin seçimden seçime değişen adi parlamento çoğunlukları tarafından kolayca değiştirilmesini önlemektir.

Kanunların anayasaya aykırılığını denetleyen bir yargı mekanizması iki biçimde gerçekleştirilebilir. İlk yöntem, genel yetkili mahkemelere kanunların anayasaya aykırılığı sorununu çözme yetkisinin de tanınmasıdır. İkinci yöntem ise kanunların anayasaya aykırılık sorununu çözmek üzere özel yetkili yargı kuruluşlarının yaratılmasıdır.

Türkiye Cumhuriyeti 1961 Anayasası ile anayasa yargısına ilk kez yer verilmiştir.

1982 Anayasası 11 asıl 4 yedek üyeden oluşacağını öngördüğü Anayasa Mahkemesi üyelerinin seçiminde TBMM’ne yetki tanımamış, Yüksek Mahkemenin üyelerinin tümünü seçme yetkisini, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak cumhurbaşkanına sunmuştur.

Anayasaya uygunluk denetiminin genel yetkili mahkemeler tarafından yapıldığı sistemlere Amerikan modeli, bu denetimin özel yetkili mahkemeler tarafından yapıldığı sistemlere ise Avrupa modeli denmektedir.

ABD modelinde, anayasaya aykırılığı tespit edilen norm, iptal edilerek yürürlükten kaldırılmaz. Anayasaya aykırılık tespiti ile birlikte norm ihmal edilir; uyuşmazlık, anayasa hükümleri doğrudan doğruya uygulanarak çözüme bağlanır. Bu nedenle mahkemeler anayasaya aykırılığa hükmeden kararlarından vazgeçtikleri takdirde, norm tekrar uygulamaya girer.

ABD modeli olarak adlandırılan sistemde, kanunların anayasaya uygunluğu, ancak somut norm denetimi yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer bir deyişle, ABD modelinde somut bir uyuşmazlık olmaksızın herhangi bir kişi veya makam bir normun anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle soyut norm denetimine yani iptal davasına başvuramamaktadır.

Önleyici denetim, bir normun yürürlüğe girmesinden önce o normun yürürlüğe girmesini önlemek üzere başvurulan bir denetim türüdür.

Düzeltici denetim, bir normun yürürlüğe girmesinden sonra o normun yol açtığı anayasaya aykırılık sorununu çözmek üzere başvurulan bir yöntemdir.

Bir uyuşmazlığa uygulanacak norm nedeniyle anayasaya uygunluk denetimine olanak tanıyan ABD modeli ise düzeltici denetim
niteliğini taşımaktadır.

Bu model, ilk kez 1 Ekim 1920 tarihli Avusturya Anayasasıyla benimsendiği için Avusturya modeli olarak adlandırılmaktadır.

Kanunların anayasaya uygunluk denetiminin özel yetkili bir mahkeme tarafından yapılması, ilk kez Avusturyalı hukukçu Hans Kelsen tarafından öne sürülmüştür. 

Kelsen’e göre, hukuk normları arasında bir hiyerarşi vardır. Bu hiyerarşi içinde anayasa metni en üst normu, diğer bir deyişle, ülkenin temel normunu oluşturmaktadır. Bu sistem içinde anayasadan sonra gelen kanunların anayasaya aykırı olması
düşünülemez.

Fransa’da anayasa yargısı, Anayasa Konseyi tarafından yerine getirilen bir fonksiyondur.

Kanunların anayasaya uygunluğunun şekil ve esas yönünden uygunluk olmak üzere iki boyutu mevcuttur. Şekil denetiminin konusu, kanunun yapımında izlenen yöntemin anayasada öngörülen usul kurallarına uygun olup olmadığının araştırılmasıdır. Esas
denetiminin konusu ise kanunun yer verdiği hükümlerin içeriği yönünden anayasaya uygun olup olmadığının tespit edilmesidir.

Siyasal denetim ve yargısal denetim türü olarak ikiye ayrılır. Kanunların anayasaya uygunluk denetimi siyasal bir organ tarafından yapıldığı takdirde siyasal denetim türü ortaya çıkmaktadır. Kanunların anayasaya uygunluk denetimi, bir yargı kuruluşu tarafından yerine getiriliyorsa, bu denetim türü yargısal denetim olarak adlandırılır. 

Soyut norm denetimi, bir normun yürürlüğe girmesini takiben anayasa ile yetkili kılınan devlet başkanı ve belirli sayıdaki parlamento üyesi tarafından anayasanın öngördüğü süre içinde harekete geçirilebilen bir denetim türüdür.