Açıklamalar temel olarak ikiye ayrılırlar:
• Yalın olguların açıklanması,
• Düzenliliklerin açıklanması;
• Yer ve zamanla sınırlı düzenliliklerin
açıklanması,
• Sınırsız doğa olaylarının açıklanması.
Örnek verecek olursak Neptün’ün belli bir t zamanında
belli bir u konumunda olmasının açıklaması bir yalın olgu
açıklamasıdır.
Güneş’in gezegenlerinin yörüngesinin yaklaşık olarak
elips şeklinde olmasının açıklaması bir sınırlı düzenlilik
açıklaması; Newton’un genel çekim yasasının açıklaması
ise bir doğa yasası açıklamasıdır

İlgili sorular şöyle sıralanabilir:
• (i) A durumu gerçek mi?
• (ii) A durumu niye gerçektir?
biçiminde iki temel soru vardır.
Dikkat edilirse (ii) sorusunu sorabilmek için (i) sorusunun
yanıtı olumlu olmalıdır. Başka bir deyişle;
• (iii) A durumu gerçektir
önermesi (ii) sorusunun bir ön dayanağıdır.
(i) sorusuna sınamaya yol açan soru, (ii) sorusuna ise
açıklamaya yol açan niye sorusu diyeceğiz. A durumu yalın
ise sınamaya yol açan soru gözleme yol açan soru olur.
Eğer A durumu olanaklı bir düzenlilik ise, “A” önermesi
bir hipotez olduğundan, (i) sorusuna hipotez sınamaya yol
açan soru denir.

Bu modeller sırasıyla;
• Yasacı,
• Birleştirici,
• Pragmatik ve
• Nedensel-mekanik açıklama modelleridir.
İlk üç model epistemik (bilgisel), sonuncusu da ontik
(varlıksal) olarak nitelenmiştir.

A olgusunun karşılığı olduğu “A” önermesine
açıklanan-önerme denir.

A olgusunun karşılığı olduğu “A” önermesine
açıklanan-önerme, sorunun yanıtını oluşturan önermelerin
bütününe açıklayan-önerme denir.

Açıklayan-önerme, yasa önermesini kapsayan
açıklayan-önermeden tümdengelimsel ya da tümevarımsal
bir çıkarımla türetilebilmelidir.

Herhangi bir açıklamada, açıklanan-önerme,
açıklayan-önermeden tümdengelimsel bir çıkarımla
türetilebilirse, bu açıklamaya tümdengelimsel-yasacı
açıklama denir.

Tümdengelimsel-yasacı açıklamada, açıklayanönermenin
bileşenleri arasında en az bir olasılıksal yasa
bulunursa, böyle bir açıklamaya olasılıksal
tümdengelimsel-yasacı açıklama denebilir.

Açıklanan-önerme, açıklayan-önermeden bir
tümevarımsal çıkarımla türetilebilirse, bu açıklamaya
olasılıksal tümevarımsal-yasacı açıklama denir.

Tümdengelimsel-yasacı açıklamayı
örneklendirmek için niye-sorusunu ele alalım. Genel
olarak “Niye A?” biçimindeki her niye-sorusu belli bir
bağlam içinde sorulur. Bu bağlam, bir yandan soruyu
soran K kişisi ile K’nin soruyu sorduğu t zamanı, öbür
yandan K kişisinin t zamanındaki arkaplan bilgilerini
kapsar. Bu bilgiler K’nin üyesi olduğu bilim insanları
topluluğunca pekiştirilerek t zamanında kabul edilmiş
bilimsel önermeler (özellikle yasa önermeleri) ile t
zamanında kabul edilmiş gözlem önermelerinin ifade
ettiği tüm bilgiler demektir. “Niye A?” biçimindeki bir
niye-sorusunu ele alalım.
Böyle bir sorunun öndayanağı;
• (i) “A” önermesi doğrudur,
• (ii) “Niye A?” sorusunun en az bir yanıtı vardır,
koşullarından oluşur.
“Niye A?” sorusunun bir doğru yanıtı;
• “A, çünkü B”
biçiminde bir önermeye açıklama-önermesi diyoruz.

İlgili önermenin tümdengelimsel yasacı-açıklama
modelindeki doğru olma koşulları şöyledir:
• (i) “A” açıklanan-önermesi doğrudur.
• (ii) “A” açıklanan-önermesi, “B” açıklayanönermesinden
bir tümdengelimsel çıkarımla
türetilir.
• (iii) “B” açıklayan-önermesi
"B_1^…^B_n^C_1^…^C_k" biçiminde bir
tümel-evetleme önermesidir (“^” simgesi tümelevetleme
eklemidir). B bileşenleri başlangıç
önermesi, C bileşenleri yasa-önermeleridir. B
önermelerinin bileşenleri arasında C
önermelerinin bileşenleri olmak zorundadır.
• (iv) “B” açıklayan-önermesi olumsal bir
önermedir, yani “B” önermesinin doğru olması
da yanlış olması da olanaklıdır. “B” önermesinin
bilimsel yönteme dayanarak sınanması da
olanaklıdır.
• (v) “B” açıklayan-önerme, dolayısıyla
"B_1^…^B_n^C_1^…^C_k" bileşenlerinin her
biri doğrudur.

Açıklanan-önermenin karşılığı olan açıklananolgu
bir olayın meydana gelme olgusudur.

Açıklanan-önermenin karşılığı olan açıklananolgu
bir olayın meydana gelme olgusudur. Söz konusu
olaya açıklanan-olay denir.
Yalın olgu açıklamaları çoğunlukla nedensel
açıklamalardır. Öte yandan her yalın olgu açıklaması bir
olay açıklamasına dayanmaz.

Tümdengelimsel-yasacı açıklamalar ile bilimsel
öndeyiler arasında yapısal benzerlik vardır. Bilimsel
öndeyi: K bilim insanının t zamanında doğru veya yanlış
olduğunu bilmediği “A” önermesinin doğru olduğu
öndeyisinde bulunması, K’nin “A” önermesini t
zamanında kabul ettiği “B” önermesinden türetmesi
demektir. “A” önermesine öndeyi-önermesi, “B”
önermesine öndeyi-kaynağı önermesi, A olgusuna öndeyiolgusu
ve B olgusuna öndeyi-kaynağı olgusu denir.
“B” öndeyi-kaynağı önermesi, tıpkı tümdengelimselyasacı
açıklamadaki açıklayan-önerme gibi, "B", "_1",
"^…^", "B", "_n", "^", "C", "_1", "^…^", "C", "_k"
biçiminde bir tümel-evetleme önermesi olup, “B_1”, ...,
“B_n” önermeleri t zamanında doğrulanarak kabul edilmiş
yalın önermelerdir.
Buna karşılık “C_1”, ..., “C_k” yasa-görünümlü
önermelerden bazılarının, sözgelişi “C_1” önermesinin, t
zamanına değin ne pekiştirilmiş ne de çürütülmüş olması
olanaklı olup, sınama amacıyla geçici olarak kabul edilmiş
yasa-görünümlü hipotezlerdir.

Tümdengelimsel-yasacı açıklama modelinin
karşılaştığı güçlükler vardır. Tümdengelimsel-yasacı
açıklamayı tanımlayan, yukarıda 11. sorudaki (i)-(iv)
koşullarının bilimsel açıklama için ne yeterli ne de gerekli
olduğu karşı-örnekler yardımıyla gösterilmiştir.
Örnek verecek olursak;
• Gönder ve gölgesi: Yaklaşık 10 metre
yüksekliğindeki bir gönderin (bayrak direğinin)
gölgesi, güneşin yükseliş açısı yaklaşık 30°
olduğunda, yaklaşık 17.33 metredir. Gönderin
yüksekliğini h, gölgesinin uzunluğunu g ve
güneşin yükselişinin karşılığı olan açıyı α ile
gösterelim.
Buna göre “h = 10 m”, “g = 17.33 m” ve “α =
30°” önermelerinden her biri söz konusu örnekte
doğrudur. Işığın doğrusal yayılımı yasasını dile
getiren, dolayısıyla doğru olan, önerme “C_1”
olsun. Dikkat edilirse α açısı, gönderin
tepesinden inen güneş ışını ile gölge çizgisi
arasındaki açıya eşittir. Dolayısıyla tg α = h / g
olur (“tg” trigonometrik bir fonksiyon olan
tanjant fonksiyonunun kısaltmasıdır).
O halde g = h / tg α elde edilir. Bu durumda K
kişisi t zamanında doğru olduğunu bildiği “h = 10
m” ve “α = 30°” başlangıç önermeleri ile “C_1”
yasa-önermesinden tümdengelimsel bir çıkarımla
“g = 17.33 m” önermesini türetebilir. Nitekim g =
h / tg α = 10 m / (1 / tg 30°) = 10 m / (1 /√3) =
√3×10 m = 1.733×10 m = 17.33 m. K kişisi t
zamanında “g = 17.33 m” önermesinin
doğruluğunu biliyorsa, bu önermenin
tümdengelimsel-yasacı açıklama modeli gereği
bir açıklamasını vermiş olur.
Diğer yandan tümdengelimsel-yasacı açıklamanın
koşullarından (iii) koşulunun (yani açıklayanın
bileşenlerinden en az birinin bir yasa olmasını öngören
koşulun) gerekli olmadığını gösteren karşı-örneklerden
birisi şöyledir:
• Mürekkep şişesi: K kişisi, ağzı açık bir mürekkep
şişesine t_1 zaman anında dikkatsizlikle dirseğini
çarpıyor. Çarpma nedeniyle şişe devrilip düşüyor.
Düşen şişenin ağzından mürekkep akıp yerdeki
halıyı t_2 zaman anında lekeliyor.
Buna göre t_2’de halının lekelenmiş olması
olgusunun tek nedeni, açıklaması, K kişisinin
mürekkep şişesini devirmesi olgusudur. Bu
açıklamada bir yasanın yeri yoktur.

Bilim felsefesinde üç çeşit olasılık vardır:
• Bilgisel olasılık,
• Varlıksal olasılık ve
• İstatiksel olasılık.
Her üç olasılık, değerleri 0 ile 1 arasında reel sayılar olan
fonksiyonlardır. Ancak bilgisel olasılık fonksiyonunun
argümanları önermeler, varlıksal ile istatistiksel olasılık
fonksiyonlarının argümanları ise olay tipleri ve olaylardır.

A gibi bir bilimsel önermenin P(A) olarak
gösterilen bilgisel olasılığı, bu önermenin bilimsel yöntem
gereği kabul-edilebilirlik derecesini belirten 0 ile 1
arasında bir reel sayıdır.
Eğer A bir gözlem önermesi ise, A’nın gözlem ve/veya
deneyle doğrulanması bu önermeyi en üst derecede
gerekçelendirir.
Böyle olunca A’nın kabul-edilebilirlik derecesi en üst
derecede gerçekleşir. Bu durum A’nın bilgisel olasılığının
1 reel sayı sına eşit olmasıyla, yani P(A) = 1 eşitliği ile
dile getirilir.

Varlıksal olasılık, argümanları olaylar ya da olaytipleri,
fonksiyon değerleri de 0 ile 1 arasında reel sayılar
olan bir fonksiyondur.
Varlıksal olasılık fonksiyonları diye adlandırılan bu
fonksiyonlardan her biri belli bir rastlantı deneyi denilen
bir deney türüne bağlı olarak belirlenir.

Bilgisel olasılık ve varlıksal olasılığa ek olarak bir
de istatiksel olasılık fonksiyonundan söz edilebilir. Bu
fonksiyonu rastlantı deneyinde görebiliriz.

Olasılıksal-yasacı açıklama biçimi;
• Olasılıksal tümdengelimsel-yasacı açıklama ile
• Olasılıksal tümevarımsal-yasacı açıklama
olmak üzere iki çeşide ayrılır.

Bir tümdengelimsel-yasacı açıklamada,
açıklayanın bileşenleri arasında en az bir olasılıksal yasa
bulunursa, böyle bir açıklamaya olasılıksal
tümdengelimsel-yasacı açıklama denir. Bu modelin
tümdengelimsel-yasacı modelin bir alt modeli olduğu
söylenebilir.

Olasılıksal olmayan yasalar, gerekirci
(determinist) yasalardır. Tümdengelimsel-yasacı
açıklamada yer alan yasaların hepsi gerekirci yasalardır.
Dolayısıyla tümdengelimsel-yasacı açıklamaya gerekirci
tümdengelimsel-yasacı açıklama da diyebiliriz.

Bir yasacı-açıklamada, açıklanan önerme
açıklayan-önermenin bileşenlerinden tümdengelimsel
değil de tümevarımsal bir çıkarımla türetilebilirse, böyle
bir açıklama tümevarımsal bir açıklama olur.
Bu çeşit açıklamalarda, açıklayan-önermenin bileşenleri
arasında en az bir olasılıksal yasa-görünümlü önerme
bulunduğundan bu açıklamalara olasılıksal tümevarımsalyasacı
açıklama denir.

Birleştirici açıklama modeli denilen bilimsel
açıklama modelinde A1 açıklanan olgusu tek başına değil
de, A2, A3, ..., An gibi çok sayıda başka açıklananolgularla
birlikte açıklanır. Böyle bir birleşik açıklama,
açıklanan olguları birleştirerek daha iyi anlaşılmalarını
sağlar. Oysa yasacı model gereğince olguları tek tek
açıklamak onların yeterince anlaşılmalarını sağlar.

Birleştirici açıklama modelinin iki biçimi vardır:
• Friedman’ın ortaya koyduğu birinci açıklama
modelinde, açıklamanın birleştirici gücü,
açıklayan-olguların sayı-sının (açıklananolguların
sayısına göreli olarak) az olmasına
dayanır.
• Kitcher’in ortaya koyduğu birleştirici açıklama
modelinde açıklamanın birleştirici gücü, çok
sayıda açıklanan-olguyu birlikte açıklamak
amacıyla kullanılan (tümdengelimsel ve/veya
tümevarımsal) çıkarımların tiplerinin az olmasına
dayanır.

Michael Friedman’ın birleştirici açıklama modeli,
yalnız düzenliliklerin, özellikle yasaların açıklanmasına
yöneliktir. Yalın olguların açıklanması ise ele
alınmamaktadır. Buna göre belli bir alanda açıklanması
istenilen B1, ..., Bn olguları birer yasadır. Bu yasalar
sırasıyla “B1”, ..., “Bn” yasa-önermeleri ile dile getirilir.
Bu önermeler, ilgili bilim insanları topluluğunca belli bir
zamanda kabul edilen önermeler dağarcığına aittir.

Philip Stuart Kitcher’in (1947-) birleştirici
açıklama modeli, Friedman’ınkinden farklı olarak yalnız
düzenlilikler ve yasaların değil, yalın olguların da
açıklamasını sağlar. Açıklamaların birleştirici gücü ise,
ortak açıklayan-önermelerin (başka bir deyişle
aksiyomların) sayısının azlığı değil, açıklamaların
dayandığı çıkarım tiplerinin sayısının azlığı ve bu az
sayıda çıkarım tipine ait çıkarımların toplam sonuçlarının
sayısının büyük olması ile tanımlanır.

Kitcher’ın birleştirici açıklama modelinde
“Çıkarım tipi” kavramı, ilgili bilim insanları topluluğunun
belli bir zamanda kabul ettikleri K önermeler kümesi ve
bu kümenin öğelerinden oluşan çıkarımlara ilişkindir.
K kümesinin öğelerine K-önermesi, öncülleri ve sonucu
K-önermeler olan tümdengelimsel ve tümevarımsal
çıkarımlara K’ ye göreli olarak kabul-edilebilir çıkarım,
kısaca K-çıkarımı diyoruz.
K’nin (yani K-önermeleri kümesinin) tutarlı olduğu ve
K’nin tümdengelimsel sonuçlarının gene K’ ye ait olduğu
varsayılır. Dolayısıyla öncülleri K’ ye ait olan her geçerli
tümdengelimsel çıkarım bir K-çıkarımıdır.
Öte yandan tümevarımsal K-çıkarımlarının öncülleri,
sonucu etkileyen tüm K-önermelerini kapsamalıdır. Yoksa
iki farklı tümevarımsal K-çıkarımının sonuçları çelişkili
olabilir.
Dolayısıyla (her K-çıkarımının sonucu, tanım gereği, K’
ya ait olduğundan) K kümesinde çelişik önermeler
bulunacaktı. Bu ise, K tutarlı olduğundan, olanaksızdır.

Bas van Fraassen (1941-) tarafından ortaya
konulmuş pragmatik açıklama denilen bilimsel açıklama
modelinde, açıklama, bir önerme, bir çıkarım ya da bir
dizi önerme ile özdeş olmayıp, “Niye A?” biçiminde
açıklamaya yol açan bir niye-sorusunun bir yanıtıdır. Bu
nedenle;
• Bir açıklama kuramı,
• Bir niye-sorusu kuramı olmalıdır.
Niye-sorusunun kabul-edilebilir yanıtı veya yanıtları, bu
sorunun kullanım bağlamınca belirlenen olanaklı-yanıtlar
arasında yer almalıdır. Dolayısıyla böyle bir soruyu
yanıtlama anlamına gelen açıklama pragmatik bir işlem
sayılmalıdır.
Nitekim işlemin pragmatik olması kullanım bağlamınca
belirlenmesi demektir. Modelin “pragmatik” olarak
nitelenmesi, yanıtın kullanım bağlamınca
belirlenmesinden kaynaklanır.

Pragmatik açıklama modelinde, “Niye A?”
sorusunun ilgi konusunu belirtmek amacıyla sorunun
bağlamı alternatif açıklanan-önermeler kümesi denilen
bir önermeler kümesini içerir.
A olarak gösterdiğimiz bu kümenin öğeleri arasında “Niye
A?” sorusundaki “A” açıklanan-önermesi bulunur, yani
“A” ∈A. A kümesinin öbür öğeleri “A” ile bağdaşmayan
alternatif açıklanan-önermelerdir.
“A” önermesi doğru olduğuna göre, A’nın “A” dışındaki
“A*”, “A**”, ... olarak gösterdiğimiz tüm öğeleri yanlış
önermelerdir.
“Niye A?” sorusunun (K, A, Â) bağlamındaki öndayanağı
şöyledir:
• (i) “A” açıklanan-önermesi doğrudur.
• (ii) A kümesinin “A” önermesinden farklı her
öğesi yanlış bir önermedir.
• (iii) “A” açıklanan-önermesinin olanaklı
açıklayan-önermelerinden en az biri doğrudur.

Wesley C. Salmon (1925-2001) tarafından ortaya
konulan nedensel-düzeneksel model denilen bilimsel
açıklama modelinde açıklama işlemi, çıkarım yapmaya
dayanmaz. Onun yerine açıklanan-olgunun
gerçekleşmesine yol açan nedensel süreçler ve nedensel
etkilemeler ortaya konulur.

“A durumu gerçek midir?” sorusu sınamaya yol açan bir sorudur.

“A durumu niye gerçektir?” sorusu açıklamaya yol açan niye-sorusudur.

Yasacı, birleştirici, pragmatik ve nedensel-mekanik açıklama modelleri.

 “Niye A?” biçimindeki bir soruda sözü edilen A olgusunun karşılığı olduğu “A” önermesine açıklanan-önerme denilir.

“Niye A?” biçimindeki bir sorunun yanıtını oluşturan önermelerin bütününe açıklayan-önerme denir.

Tümdengelimsel-yasacı açıklama

Tümevarımsal-yasacı açıklama

Bilim felsefesine göre olasılık çeşitleri bilgisel olasılık, varlıksal olasılık ve istatistiksel olasılıktır.

 P(A) = 1 eşitliği A’nın bilgisel olasılığının 1 reel sayısına eşit olması anlamına gelir.

Olasılıksal tümdengelimsel-yasacı açıklama.

Birleştirici açıklama modelinde, açıklanan olgu pek çok sayıda başka açıklanan-olgularla birlikte açıklanır.

Bu model, yalnız düzenliliklerin, özellikle yasaların açıklanmasına yöneliktir. Yalın olguların açıklanması ise ele alınmamaktadır.

Bu açıklama modelinin başarılı olabilmesi için, açıklayan-önermenin bileşen sayısı,
açıklanan-önermelerin sayısından çok küçük olmalıdır.

Bu açıklama modeli, hem düzenlilikler ile yasaların hem de olguların açıklanmasına yönelik olup, açıklamaların birleştirici gücü bu açıklamaların dayandığı çıkarım tiplerinin sayısının azlığı ve bu az sayıda çıkarım tipine ait çıkarımların toplam sonuçlarının sayısının büyük olması ile tanımlanır.

Çıkarım tipi, ilgili bilim insanları topluluğunun belli bir zamanda kabul ettikleri K önermeler kümesini ve bu kümenin öğelerinden oluşan çıkarımları ifade eder.

Bir çıkarım tipi aşağıdaki üçlüden oluşur:

1. Bir çıkarım şeması,
2. Çıkarım şemasındaki simgelerin yerine konulabilen kimi terimlerin kümeleri, 
3. Çıkarımın mantıksal yapısını belirleyen kurallar kümesi.

K kümesine ilişkin açıklayıcı dağarcık (explanatory store).

Pragmatik açıklama

Nedensel-düzeneksel açıklama modeli.

Sözde-süreç (pseudo-process).