Stres kelimesi kökeni Latince’de “Estrece” kelimesine dayanmaktadır. Bu kelime zorlanma, gerilme ve baskı anlamını taşımaktadır. Stres, bir gerginlik hali, tehdit oluşturan ve değişme ya da uyum gerektiren herhangi bir çevresel istek ya da beklentidir.

Stresi oluşturan durumla karşılaştığı süreç içinde birey, elindeki kaynaklar ve baskı durumu arasında bir denge oluşturarak stres yaratan durumlara uyum yapmaya çalışır. Sağlık psikolojisini ilgilendiren ve bireyin hayatını daha kaliteli bir şekilde sürdürmesine olanak tanıyan bu süreçte bireyin uyum yapma becerisi önemli bir yer tutmaktadır.

Stres durumuyla karşılaşan birey sırasıyla alarm, direnç ve tükenme aşamalarını
geçer.

Alarm aşamasında bireyin otonom sinir sistemi acil duruma ilişkin olarak harekete geçerek salgı bezlerini uyarır ve kana adrenalin pompalanmasını, dolayısıyla vücudun bu alarm durumuna hazırlıklı hale gelmesini sağlar. Salgılanan adrenalinin de etkisiyle, vücutta kan daha hızlı dolaşarak beyin ve kaslara daha fazla enerji iletilir. Tüm bu süreçte kan şekeri yükselmekte ve sindirim yavaşlamaktadır. Birey tüm bu fizyolojik değişimler sonucu ya olaylarla mücadele edecek ya da kaçarak kendini koruyacaktır. 

Bu aşamada alarm tepkisi ortadan kalkarak vücut stres yaratan duruma bir şekilde uyum yapar. Bu süreçte vücut tarafından alarm aşamasında kimyasallar salgılanmaya başlar. Dışarıdan bakıldığında her şey normalmiş gibi görünse de aslında organizmanın ortaya koyduğu ciddi bir direnç söz konusudur. Birey strese karşı kaynaklarını tüketmeye başlamıştır ve aynı anda yaşanabilecek diğer stres unsurlarına daha hassas hale gelmeye başlar. Bu durum organizmanın direnç gücünü yavaş yavaş kaybetmesine doğru ilerleyen bir sürece doğru yönlenir.

Her bireyin uyum yeteneği farklılaşsa da sınırlı olan direnme enerjisi son bulmaya başlar ve organizma geri dönülmesi zor bir sürece girer. Tükenme ile birlikte insan hastalık, psikolojik sorunlar gibi birçok tehlikeye açık hale gelir ve tükenme aşamasında ölümle bile son bulabilecek durumlarla karşılaşabilmek mümkündür.

Davranışsal belirtiler:

Madde ve alkol kullanımı
Sürekli telaş içersinde olmak
Sosyal ortamlardan uzaklaşma,
Aşırı uyuma

Yaşam şartları, kültürel, ekonomik sınırlılıklar, kendimize koyduğumuz hedefler strese yönelik ayrı bir baskı unsuru oluşturabilir. Eğer birey kendisine ulaşamayacağı hedefler koyuyorsa ya da bu hedeflere ulaşma adına yeterli bir çaba içinde değilse bu durumdan dolayı kendisini başarısız olarak nitelendirebilir. Birey kendini, oluşturduğu hedefler doğrultusunda baskı altına alabilir. 

Bireyler gerek kendilerinin oluşturduğu gerekse çevreleri tarafından onlar için oluşturulan hedeflere ulaşmaları önlendiğinde ortaya çıkan engellenme ile ilgili stres yaşayabilirler. Aynı şekilde çözülemeyen sorunlar, istek ve ihtiyaçların karşılanamaması yoluyla engellenen bireyler hayal kırıklığı yaşayabilmektedirler. Çok sevdiği bir kızla maddi sebepler dolayısıyla evlendirilmeyen genç engellenmenin etkisiyle çevresine ve topluma karşı kin ve düşmanlık besleyebilir.

Çevresel stres kaynakları:

Aile sorunları

Monoton yaşam düzeni

Ekonomik sorunlar

Siyasi ve politik belirsizler

Sosyal ve kültürel değişmeler

Trafik ve yaşam sorunları 

Teknolojik değişmeler

Kişinin içe dönük bir yapıda olması onun birçok sorunu kendi sorunu gibi ele almasına ve kafasında farklı şekilde kurmasına neden olabilir. Katı, endişeli, sosyal olmayan bir yapı sergilemeleri, kendilerini sürekli kontrol altında tutmaları stresle ilişkili özelliklerdir. Dışa dönük yapıdaki kişiler ise konuşkan, aktif, sosyal, daha iyimser bir yapı sergilemektedirler. İçe dönük kişilere oranla bu kişilerin stres düzeyleri daha düşüktür.

Bireyler stres yaratan bir durumla karşılaştıklarında farklı seçimler yapabilirler. Birey bu duruma ilişkin olarak ya doğrudan başa çıkma yoluyla strese neden olan durumla yüzleşecek, ya da kendini savunma yoluna başvuracaktır. Baskı, engellenme, çatışma gibi unsurlarla ortaya çıkan stres durumu karşısında birey, tüm kaynaklarını harekete geçirerek elinden geldiğince stresi yenmeye çalışır. Savunma yoluyla başa çıkmayı tercih eden birey olayın olası sorunlarıyla yüzleşmemek için olayın gerçekliğinden kendini sıyırarak bir şekilde kendini kandırır.

Doğrudan başa çıkma durumunda birey stres yaratan duruma ilişkin üç şekilde tepki verebilir. Bunlar, yüzleşme, uzlaşma ve geri çekilmedir. Bu süreçte yüzleşmede strese ilişkin bir olayla karşılaşan birey tüm gücüyle stresi meydana getiren olayla mücadele edebilir. Uzlaşma durumunda kendinden bir şeyler feda eder veya karşı taraftan alacaklarının bir kısmına razı olabilir. Karşı tarafı bazı isteklerinden vazgeçmesini konusunda razı edebilir. Geri çekilmede ise birey kendisine zarar gelebileceğini ya da sıkıntı yaşayabileceğini düşünerek yenilgiyi kabullenir.

Stresi meydana getiren olay çarpıtılarak ya da farklı duygu ve davranış şekilleriyle ortaya konulabilmektedir. Bu gibi durumlarda insanlar savunma mekanizmalarını kullanmaktadırlar. Savunma mekanizmasını kullanan birey bir şekilde karşılaştığı olayda sorunun kendisini ve nedenlerini değiştirmektedir. İnsanların stres durumunda kullandıkları belli başlı savunma mekanizmaları bulunmaktadır.

Acı ve sıkıntı veren duygu, deneyim ve anıların bilinçdışına itilmesi, orada tutulması ve bir şekilde unutulmasıdır. Diğer bütün savunma mekanizmalarına temel teşkil edecek şekilde bilinçdışına itilerek, orada tutulan dürtüler, istekler, anılar ve duyguların bilinç düzeyine çıkması genellikle benlik tarafından uygun bulunmaz. Bunlar üstbenliğe (süperego) göre yasaklanan ve benliğe acı, bunaltı veren durumlar olduklarından bastırılırlar.

Benlik için tehdit olarak algılanan ve bunaltı doğurabilecek, acı verici bir gerçeği kabullenememek, reddetmek, yok saymak, görmemektir. Birey birçok yanlışını, utanç ya da suçluluk doğuran eski deneyimlerini bilinç altına iterek bunları hiç yaşanmamış gibi algılayabilir. Öfkelendiğinde “kızgın değilim” diyerek içinde bulunduğu durumu inkâr eder şekilde kendini ortaya koymak, bu duruma örnek olarak verilebilir.

Birey inkar edilemeyen ya da bastırılamayan sorunu oluşturan duygu, ihtiyaç ve olayları dışarıya aktarıp ya da başkalarına yükleyip dışarıdan kendisine yöneltiliyormuş gibi algılar. Birey kendi içinde toplumca onaylanmayan ve yadsıdığı bir durumu başkalarında görür ve çatışmanın kaynağını kendi dışına kaydırır. İşyerinde bulunduğu konuma gelebilmek için birçok kişiyi kıran ve üzen bir kişi, suçlunun aslında kendisi olmadığını, iş ortamının çetin ve zorlu yapısının ayakta kalabilmek için bu tarz yaklaşımları zorunlu kıldığını öne sürebilir. Diğer insanlara karşı öfke ve kıskançlık duyguları besleyen bir kişi aslında diğer insanların kendisinden nefret ettiğini ve kendisini kıskandığını ifade edebilir. “Bende yok, asıl onlarda var” mantığı bu savunma mekanizmasını şekillendirir.

Birey, toplumca onaylanmayan bazı ilkel dürtü, eğilim ve gereksinimlerini toplumca hoşa giden kabul edilebilir biçimlere dönüştürür. İçindeki saldırganlıkla ilgili ihtiyacı rekabetçi ortama taşıyarak iş yaşamında başarıya ulaşabilir. Bunun yanında saldırganlıkla ilgili güçlü ihtiyaçlarını spora yönlendirerek dövüş sanatlarında başarı kazanabilir. Sürekli ilgi görmek isteyen bir insan kendini bu isteğini gerçekleştirebileceği sahne sanatlarına yönlendirebilir.

Stres meydan getiren bir olayla karşılaşan birey, sıkıntı veren durumla yüzleşmek yerine çaresizliğini yaşından beklenenin altında bir davranışla ortaya koyar. İşyerinde projesi ve görüşleri kabul görmeyen bir kişi, ağlama nöbeti geçirebilir. Kardeşi olduğunda bütün ilginin ona kaydığını gören 4-5 yaşlarındaki bir çocuk yaşından beklenmeyecek şekilde emeklemeye başlayabilir ya da ilgi çekmek için parmağını ağzına götürme alışkanlığını edinebilir.

Birey bastırdığı güdü ve davranışlarını gerçekten olması gereken değil de onların yerini alabilecek durum ve nesnelere yönlendirir. İşyerinde patronuna kızan bir çalışan patronuna yönelik olarak ortaya koyması gereken öfkesini evde karısına ya da çocuklarına gösterir. Bireyin işyerindeki kızgınlığı, çocuklarına bağırma, masayı tekmeleme, ya da kendisine zarar verme yoluyla bir şekilde yer değiştir.