Çoklu yetersizlik, iki veya daha çok yetersizliğin birlikte görüldüğü bir yetersizlik durumudur. Çoklu yetersizliği olan bireylerin fiziksel ve zihinsel güçlüklerinin yanı sıra işitsel ve görsel yetersizlikleri de olabilir. Sayılan bu güçlüklerin farklı şekillerde ve değişen oranlarda birleşimi sebebiyle bu durumu deneyimleyen bireyin kendine has niteliklere ve özelliklere sahip olduğu gözlemlenir.

Çoklu yetersizliği olan bireylerle çalışmalar daha uzun süre alır ve gelişmeler yoğun emeklere rağmen güçlükle gözlenebilir seviyelere ulaşır. Kimisi bağımsız olarak oturma davranışı bile gerçekleştiremez ve destek araç-gerece ihtiyaç duyabilirBu sebeple, bu bireyler için önerilen eğitsel ve terapötik programlar daha çok duyumsal uyarım, işlevsel motor becerileri artırma, iletişim, sosyal beceriler ile kendine yardım ve hayatta kalma becerilerini kapsar.

Müzik, ses ve ritmin farklı hız, dinamik ve formlarda organize olarak duygu ve düşünceleri ifade etmek için kullanılması olarak tanımlanır.

Müzik, insan beyninin pek çok bölümünü aynı anda aktive etme gücüne sahiptir. Bunu sağlayan elbette ki müziğin kendi içinde taşıdığı temel bileşenlerdir. Ses, zaman, doku, yapı ve dinamikler gibi alt bileşenleri bünyesinde barındıran müzik, dinlendiğinde ya da icra edildiğinde insan beyninde yoğun bir nörolojik etkileşim ağı yaratır. 

• Bu bileşenlerden ses, beyinde ince ya da kalın, inici ya da çıkıcı, sıralı ya da atlayıcı, ezgisel ya da armonik açıdan işlem görürken,
• Zaman bileşeni, birim vuruşun kaça bölündüğünü ifade eden ritmik kalıplar, temponun hızlı ya da yavaş oluşu, veya zaman birimlerinin gruplanışı ile beyni meşgul eder.
• Müziğin doku bileşeni müziğin tek sesli ya da çok sesli algılanmasının beyinde yarattığı etkiye işaret ederken,
• Yapı bileşeni müziğin içindeki bölümlerin birbiriyle ilişkisi ve tekrarlanışı ile ilişkilendirilebilir.
• Son olarak müziğin dinamik bileşeni dinlenen ezginin yüksekten alçağa, farklı düzeylerde duyuluşu ile ilgilidir.

Müziğin temel bileşenlerinin etkisi kadar, müziğin uygulanırken ilişki içinde olduğu diğer disiplinler/ alanlar ve bunlara ilişkin ögelerle oluşan kombinasyonlar da müziğin etki alanını genişleten bir unsurdur. İç bileşenleri arasında zaman, ritim, yapı ve dinamikleri barındıran müzik; dil ve iletişim alanı ile etkileşime geçtiğinde söz, şiir gibi dil ögeleriyle buluşur. Böylelikle tekerlemeler ve şarkılar oluşur ve sesletimden bir adım öteye geçerek sözel içeriği bünyesinde barındıran bir şarkı söyleme etkinliği olarak karşımıza çıkar. 

Müziğin temel bileşenlerinin etkisi kadar, müziğin uygulanırken ilişki içinde olduğu diğer disiplinler /alanlar ve bunlara ilişkin ögelerle oluşan kombinasyonlar da müziğin etki alanını genişleten bir unsurdur. İç bileşenleri arasında zaman, ritim, yapı ve dinamikleri barındıran müzik, fiziksel ve psiko-motor alan ile etkileşime geçtiğinde hareket ögesi ile birleşerek yaratıcı hareket ve dans etkinliği olarak uygulanır. 

Müziğin temel bileşenlerinin etkisi kadar, müziğin uygulanırken ilişki içinde olduğu diğer diziplinler/alanlar ve bunlara ilişkin ögelerle oluşan kombinasyonlar da müziğin etki alanını genişleten bir unsurdur. hareket ve dil ile birleştiğinde ise bedensel kullanımı içeren beden dili ve beden perküsyonu etkinliği olarak uygulanır. 

Müziğin insan yaşantısında bireysel, sosyal, kültürel, eğitimsel ve terapötik işlevleri vardır.

Eğitsel amaçlı kullanıldığında müzik, çoklu yetersizliği olan bireyin müzik alanında olduğu gibi/
kadar diğer alanlarda da desteklenmesini amaçlar. Çoklu yetersizliği olan bireylerde doğrudan müzikal bilgi ve becerinin geliştirilmesi (müzik eğitimi) ilk aşamada çok mümkün ve de elzem bir amaç olmayabilir. Bu noktada müziğin, çoklu yetersizliği olan bireyin müzikal olmayan -diğer- alanlardaki eğitimine destek ve motivasyon niteliğinde bir “araç” (müzik ile eğitim) olarak görülmesi ve kullanılması daha anlamlı olacaktır.

 Müzik ile eğitimde öğretmen ve öğrenci etkileşimi vardır ve amacı eğitimdir. Eğitsel yaklaşımlarla birlikte eğitsel etkinlikler izlenir. Müziğin teröpatik amaçlı kullanımında terapist ve hasta/danışan etkileşimi vardır. Amaç rehabilitasyon/terapidir. Teröpatik etkinlikler ve teröpatik yaklaşımlar izlenir. Bir başka ifadeyle, uygulayıcının “müzik öğretmeni” mi, “müzik terapisti” mi; katılımcının gerçekleşen sürece “özel gereksinimli öğrenci” olarak mı, yoksa yaşadığı biyolojik ve psikolojik sorunlar sebebiyle “hasta” olarak mı başvurduğu, müziğin ve müzik etkinliklerinin kullanım amacının ve kullanılan yaklaşımların “eğitim” alanına mı, “terapi” alanına mı yakın durduğu gibi, kullanılan yöntemlerin “eğitsel yöntemler” mi, “terapötik temelli uygulamalar” mı olduğu noktalarında ortaya çıkar.

Müzik ve eğitim ilişkisini ele aldığımızda farklı yerleşimlerden bahsetmek mümkündür. Müzik ile eğitim ilişkisi (a) müzik yolu/aracılığıyla eğitim, (b) müziğe doğru eğitim, (c) müzik içinde eğitim ve (d) müzik ile eğitim şeklinde 4 temel düzlemde incelenebilir.

Çoklu yetersizliği olan bireyler ile eğitsel amaçlı kullanıldığında müzik ve eğitim ilişkisi “müzik yolu/aracılığıyla eğitim” olarak açıklanabilir. “Müzik yolu/aracılığıyla eğitim”de, çocukların genel ve kapsamlı eğitiminin müziğin yardımı ile gerçekleştirilmesi söz konusudur. Bu anlayışta müzik, -özel- eğitimde ele alınması gereken başlıca tüm eğitsel alanların merkezinde yer alan ve çocukların dünyayı algılama sürecini başlatan ve sağlayan eğitsel bir araç olarak çalışır. Dolayısıyla
müzik çoklu yetersizliği olan- bireylerle kullanıldığında müzikal bilgi ve becerilerden öte diğer alanlardaki eğitsel hedeflere ulaşma ve hedef davranışları kazanma sürecini desteklemek için kullanılır.

Müzik terapi, müziğin ve müzik uygulamalarının kişiye özel bireyselleştirilmiş hedefleri başarmak amacıyla onaylı bir müzik terapi programını tamamlamış yetkili uzmanlar/müzik terapistler tarafından bireyle terapötik bir ilişki içerisinde yürütülen kanıt temelli klinik kullanımıdır.

Daveson ve Edwards (1998), özel eğitimde müzik terapiyi, müziğin özel eğitim amaçlarının başarılması sürecinde işlevsel olarak kullanılması şeklinde ifade ederken Stephenson (2006) ise makalesinde özel eğitim alanında çalışan bir müzik terapisti tarafından yapılmış bir tanıma yer vermiştir. Yapılan tanımda “müzik terapi, müziğin hasta-terapist ilişkisi kapsamında psikolojik, zihinsel ve fizyolojik sağlığın yeniden kazanıldırılması, devamlılığı ve iyileştirilmesi ve davranışsal, gelişimsel, fiziksel ve sosyal becerilerin gerekli nitelik düzeyine ulaştırılması, rehabilitasyonu ve devamlılığını sağlama amacıyla terapötik bir araç olarak kullanılmasıdır” şeklinde ifade edilmektedir.

Literatüre bakıldığında müzik terapistlerinin çoklu yetersizliği olan bireylerle çalışırken birbiriyle ilişkili pek çok amaç belirledikleri görülmektedir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:

Bireyin temel ihtiyaçlarını karşılamak,

Bireyde kendilik duygusunu geliştirmek,

Kişiler arası ilişki kurmak veya varolan ilişkileri yeniden yapılandırmak,

Belirli becerilerin geliştirilmesi,

Patolojik bir davranışın giderilmesi,

Müziğin güzelliğine karşı farkındalık ve hassasiyet geliştirmek.

Bu yaklaşımda müzik, çoklu yetersizliği olan bireyin hedeflenen olumlu davranışlarında artış
sağlama ve pekiştirme, olumsuz davranışlarında azalma ve değişim sağlamak amacıyla kullanılır.

Bu yaklaşımda müzikal deneyimler ve onlar yoluyla geliştirilen ilişkiler; aklı, bedeni ve ruhu iyileştirmek, bireyi kendi kendini iyileştirme sürecine teşvik etmek ya da iyi olma durumunu korumak ve geliştirmek amacıyla kullanılır.

Çoklu yetersizliği olan bireylerle bireysel ya da grup düzenlemesinde hangi terapötik yaklaşım doğrultusunda çalışmak tercih edilirse edilsin, müziğin rehabilitasyon sürecinde kullanımı iki temel grupta uygulanır. Kullanılan yöntemler aktif ve reseptif (alıcı) yöntemler olarak ikiye ayrılır. Aktif müzik terapi altında çalgı çalma etkinlikleri, vokal etkinlikler ve hareket etkinlikleri yer alır. Reseptif müzik terapi altında ise duyusal uyarım etkinlikleri, olumlayıcı dinleme etkinlikleri, hareket etkinlikleri yer alır.

Olumlayıcı dinleme, kayıtlı ya da canlı müziğin müzikal olmayan bir davranışın kazandırılmasında pekiştireç ya da ödül olarak kullanılması olarak ifade edilir. Örnek olarak, müzik, bir hareketin taklidi, bir nesneye uzanma ve dokunma, başı dengede tutma, motor beceriler ve diğerleriyle olumlu etkileşim ve kabul sağlamak amacıyla kullanılabilir. 

Müzik ile hareket etkinlikleri çoklu yetersizliği olan bireyler için hareket kontrolü ve koordinasyon geliştirmek, beden imaj hissi ve bedensel farkındalık geliştirmek için de oldukça yararlıdır.
Bu amaçlarla yapılabilecek etkinlikler aşağıda listelenmiştir:
• Müziğe pasif hareketle tepki verme
• Eylem şarkıları
• Hareket taklit şarkı ve dansları
• Belirli beden bölümlerini hareket ettiren şarkılar ve danslar
• Tüm bedeni belirli şekillerde hareket ettiren şarkılar ve danslar
• Müziğe yaratıcı hareketle tepki verme
• Müzik ile rahatlama egzersizleri

En ufak dokunmaya bile hassasiyet gösteren kimi çoklu yetersizlik sahibi birey için aşamalı çalışmalar önerilir. Aşamalı şekilde yapılandırılan bir çalgı çalma deneyimi bu tarz bireyler için daha uygun olabilir. Böyle bir bireyden çalgıyı (örneğin el davulu) sadece dinlemesi, sonra titreşimi hissedebilecek yakınlığa gelmesi, sonra elini çalgının üzerine koyması, sonra çalgıyı yardım ile çalması ve en son bağımsız bir şekilde kendisinin uzanıp çalması istenebilir.

Konuşana bakmak, isimleri söylendiğinde tepki vermek, memnuniyet veren bir uyarana gülümsemek, başkaları şarkı söylerken veya çalgı çalarken onlara bakmak ve bir partnerle veya grupla iş birliği içinde etkinliğe katılım göstermek gibi beceriler sosyal becerilerdir.