Bir toplumda düzenli, planlı, zamanı ve mekânı belli, hedef kitlesi ve amacı belirgin, idari kontrol altında yapılan resmî eğitime “örgün eğitim” denir. Bunun dışında kalan, kesin bir plan ve programdan mahrum, zamanı ve mekânı çok kesin olmayan, hedef kitlesi ve amacı dağınık olan, hayat boyu devam eden eğitime de “yaygın eğitim” denir.

Osmanlı Devleti’nin, kuruluşundan itibaren birçok örgün ve yaygın eğitim kurumlarına sahip olduğu görülür. Osmanlı Devleti’nin örgün eğitim kurumları, başta medreseler olmak üzere, Sıbyan/mahalle mektepleri, Enderun Mektebi ve farklı seviyelerdeki askerî okullardır. Bunun yanında bütün toplum kesimlerine hitap eden yaygın eğitim kurumları vardır. Camiler, mescitler, ribat, tekke, zaviye, kervansaray, ahi teşkilatları, loncalar, kütüphaneler, sahaflar ve kitapçı dükkânları, âlim ve devlet adamlarının ev, konak ve sarayları ile kahvehaneler, başta gelen yaygın eğitim ya da halk eğitimi mekânlarıdır.

İslam medeniyetinde mescit, din eğitimi yönüyle önemli bir kurumdur. Mescidin yanında tekke ve medrese de zamanla gelişmiştir. Tasavvuf hayatı yaşayan grupların şehirdeki mekânlarına daha çok tekke, köy ve kasabalardakine ise zaviye ya da dergâh, denilmiştir.

Ribat, birçok unsuru bir arada toplayan kenarları duvarlarla çevrili tekke, han, kervansaray benzeri yapılardır. Kervansaray ve han, yolcuların rahat etmeleri için inşa edilen yerlerdir. Burada yolculara din, dil, ırk farkı gözetmeksizin hizmet verilir, emniyet içinde olmaları sağlanırdı. Aynı zamanda han ve kervansaraylarda ibadet edilebilir, dileyen başkalarından ilim öğrenebilirdi.

Bir tür ticari örgütlenme olan Ahi ve lonca teşkilatlarını da önemli bir eğitim örgütlenmesi olarak saymak mümkündür. Zira buralarda usta çırak usulüne göre farklı meslekler, sanatlar ve zanaatkârlık öğrenilirdi. Çocuğa ticaretin metodu, kaliteli üretim, güven, doğruluk, dürüstlük, sözünde durma gibi sosyal erdemler, Ahi ve lonca teşkilatlarında öğretilirdi. Ayrıca esnaf arasındaki sorunların çözüm yeri de burasıydı. Her esnaf grubunun bir başı (kethüda) vardı ve her türlü kuralı koyan ve denetimini yapan oydu. En ufak bir usulsüzlük derhâl lonca başkanına iletilir ve yaptırım uygulanırdı.

Kahve, bir içecek olarak 16. yüzyılda Arap diyarından İstanbul’a getirilmiş ve bu tarihlerden sonra da bugün kahvehane olarak bilinen kıraathaneler (okuma yerleri) ortaya çıkmıştır. Kıraathane, sadece kahvenin içildiği bir ticari işletme olmayıp, aynı zamanda kamuoyunun oluştuğu, siyasi meselelerin tartışıldığı, fikir alış verişlerinin yapıldığı ve kitapların okunduğu bir eğitim merkezi olarak gelişme göstermiştir. Kahvehanelerde erkekler vakit geçirir, sohbet ederdi. Burada ara sıra gösteriler yapılır, oyunlar oynanır ve eğlenilirdi.

Osmanlı devlet idarecileri 1860’lardan sonra devlet kontrolünde, planlı ve programlı, devlet okullarından yetişmiş öğretmenlerin görev aldığı, ilköğretim düzeyinde “ibtidaî mektep” adında yeni okullar açmaya başladı. Devlet bu okulları sürekli destekledi ve çoğalmasını sağladı. II. Meşrutiyet Dönemi’ne gelindiğinde geleneksel mahalle/sıbyan mektepleri azaldı ve Cumhuriyet’in ilanı sonrasında bu okullara son verildi. İbtida-i mektepler ilköğretim adıyla geliştirildi.

Medrese denildiğinde mutlaka iyi bilinmesi gereken kurumlardan biri vakıflardır. Kökeni İslam’ın ilk dönemlerine kadar gider. Devletle halk arasında bir ara kurum işlevi görür ve bir anlamda devletin yapması gereken işleri yapar. Medreseleri tam olarak anlayabilmek için vakıfların hukuki temellerini, mali işletim sistemlerini ve devletle olan ilişki biçimlerini iyi bilmek gerekir. Hemen her medrese bir vakfa bağlıdır ve onun desteği ile varlığını sürdürmüştür. Vakıf, insanların özel varlıklarını, servetlerini toplumun yararına olacak şekilde bağışlamalarıdır. Özel varlığını toplum yararına bağışlayan şahsa vâkıf denir. Vâkıf, bağışladığı servetin ne amaçla ve nasıl kullanılacağına, kimler eliyle (mütevelli heyeti) ve hangi yetkilerle yürütüleceğine, gelirlerin nereden karşılanacağına dair bir belge yazar. Bu belgeye vakfiye ya da vakıfnâme denilir. Bu belgede vâkıf, kurduğu mektep, cami, çeşme, hanın vs. sürekli yaşayabilmesi için mali kaynaklarını da ortaya koyar. Vakfiye, ilgili beldenin kadısı tarafından tasdik edilir ve uygulanır, daha sonra asla değiştirilemez.

1. İslam’ın temeli olan Kitap (Kur’an-ı Kerim) ve Hadis (Sünnet)’ i anlayabilmek için gerekli olarak “araç dersler” (âlet ilimler): Bunlar temel ilimleri okuyabilmek için hazırlık ilimleridir. Medresede öncelikle Arapçayı bütün incelikleriyle öğrenmek gerekirdi. Bunun için fonetik, sözlük bilimi, sözcük bilimi, dil bilgisi, söz dizimi, belagat, ölçü bilgisi, şiir, nesir, tarih de bilmek lazımdı. Yine bu kategorinin içine güzel, etkili, tutarlı konuşabilmek için öğrenilen retorik, mantık ve diyalektik, münazara ve münakaşa bilimlerini de eklemek mümkündür.

2. İslam itikat (inanç) ve amellerinin özü olan temel ilimler: Bunlara ruhani ya da Kur’an ilimleri de denilebilir. Bunların başında Usul-i Fıkıh, Hadis, Tefsir ve Kelam gelir. Bunlara başka ilimler de dâhil edilmiştir. Medresenin asıl amacı bu ilimleri öğretmek ve geliştirmektir. Çünkü bu sayede içinde bulunulan toplumun sorunlarına çözüm getirilebilir ve aynı zamanda huzurlu ve güvenli bir toplum tesis edilebilir.

1. Haşiye-i tecrîd (Yirmili) Medreseleri 2. Miftah (Otuzlu) Medreseleri 3. Telvîh (Kırklı) Medreseleri 4. Haric Medreseleri 5. Dâhil Medreseleri Sahn-ı Seman Medreseleri 6. Altmışlı Medreseler 7. Altmış Üstü Medreseler.

Medrese talebelerinin üç aylarda çeşitli dinî hizmetleri yapmak üzere farklı yerlere dağılmalarına “cerre çıkmak” denir.

Medreseyi bitirene hocası tarafından verilen belgeye icazetnâme denir.

Darülhadisler

Darüttıplar/Darüşşifalar

Darülmesneviler

Darülkurralar

Medresedeki bozulmayı anlatan bir ifade olup, özellikle ulema çocuklarının çok küçük yaşlarda müderris olarak atanmasını eleştirmek üzere ortaya çıkmıştır.

1. Küçük oda 2. Büyük oda: Bu iki koğuşa daha çok Galata, Edirne ve İbrahim Paşa Saraylarından mezun talebeler getirilirdi ve bunların temel görevleri ilim öğrenmek ve ilmî konularda uzmanlaşmaktı. 3. Doğancılar koğuşu: Burada kırk kişi vardı. Vazifeleri padişahın doğanlarına, şahinlerine, atmacalarına bakmak ve onları eğitmekti. 4. Seferli koşuğu: Padişahın resmî ve özel kıyafetleriyle ilgilenmek, onları temizlemek ve hazırlamaktı. 5. Kilerciler koğuşu: Burada bulunanlar padişahın yiyecek ve içeceğini hazırlar ve kontrol ederlerdi. 6. Hazine koğuşu: Burada bulunanların görevi, hazineyle ilgili işleri takip etmek ve korumaktı. 7. Has oda koğuşu: Burada yaklaşık olarak kırk beş kişi vardı. Görevleri, Padişahın hizmetlerini görmek ve bunun yanında, Hırka-i Saâdet (Kutsal emanetlerin bulunduğu yer) odasını korumak ve burada yirmi dört saat Kur’an-ı Kerim okumaktı.

Erzurumlu İbrahim Hakkı

Medrese talebeleri arasında sıkça kullanılan bir sözlük olan Cevheri’nin Vankulu Lügati'dir.

Osmanlı toplumunu oluşturan gayrimüslim cemaatler kendi kültür, gelenek ve inançlarını çocuklarına öğretebilmek için, baştan beri Müslüman okullarına benzer farklı seviyelerde okullar açmıştır. Osmanlı tebaasından olan bu cemaatlerin açtıkları okullara azınlık okulları denir.

Osmanlı Devleti topraklarında tebaası olmadığı halde yabancı devletlerin misyonerlik amaçlı açtıkları okullara yabancı okulları denmiştir.

Saint Beneoit Lisesi.