İşletmelerin hem hayatta kalabilmek hem de başarılı olmak için ihtiyaç duydukları kaynakların tamamına tek başına sahip olmaları mümkün değildir. Bu nedenle çevrelerinde faaliyet gösteren diğer işletmelerin kaynaklarına gereksinim duymaktadır ve bir şekilde bu kaynaklara erişim sağlamaları gerekmektedir. Diğer taraftan artan rekabet, hızlı değişim ve bunların getirdiği belirsizlik ve karmaşıklık, içinde faaliyet göstermenin oldukça zor olduğu bir işletmecilik çevresi yaratmaktadır. İşte bu noktada, işletmelerin ihtiyaç duydukları kaynaklara erişme ve böylelikle bir taraftan varlıklarını devam ettirebilme diğer taraftan rekabet üstünlüğü kazanabilme yolunda uyguladıkları stratejilerinden birisi olarak, işbirlikleri karşımıza çıkmaktadır.

İşletmeler için işbirliği, benzer çıkar ve amaçlar için iki ya da daha fazla işletmenin karşılıklı fayda sağlamak üzere kurdukları iş ilişkisidir.

Ortak girişim belirli ortak amaçları gerçekleştirmek üzere ortakların oluşturdukları ayrı bağımsız bir organizasyon altında işbirliği yaptığı oluşumdur. Oluşturulan yeni organizasyon, onu oluşturan ortaklardan bağımsız faaliyet göstermekte, ancak ortaklardan girdi sağlamaktadır.

Stratejik işbirlikleri, iki ya da daha fazla işletme arasında belirli stratejik amaçları gerçekleştirmek üzere ortak çalışmaya yönelik yapılan anlaşmalardır. Havacılık alanındaki ortak girişimler aslında stratejik havayolu işbirliklerinin bir türü olmakla birlikte en ileri düzeydeki havayolu işbirlikleridir.

Stratejik işbirliklerini ve ortak girişimleri, birleşme ve satın almalardan ayıran en önemli özellik, ortakların kendi kimliklerini ve bağımsızlıklarını korumaya devam ediyor olmalarıdır. İşbirliğini oluşturan işletmelerin kendilerine ait bir karar merkezleri, amaçları ve stratejileri vardır. Dolayısıyla stratejik işbirlikleri işletmelere, diğer ortaklık biçimlerine göre daha fazla esneklik tanır ve istenildiğinde işbirliğinden ayrılmak daha kolaydır. Burada “stratejik” kelimesi ise ortaklığın uzun dönemli amaçları içeriyor olması anlamına gelmektedir.

Stratejik işbirliklerinin temel amacı, üyelerinin ortak amaçları doğrultusunda birbirlerini tamamlayan varlıklarını bir araya getirerek sinerji oluşturmaktır. İşletmeler işbirlikleri yoluyla kaynak ve kabiliyetlerini sinerji oluşturacak şekilde birleştirerek rekabet üstünlüğü elde etme yoluna gitmektedir. Buna göre stratejik işbirlikleri, her bir işletme için kaynak ve kabiliyetler arasında sinerji oluşturacak şekilde, üyelerinin kaynaklarını işbirliği için ortaya koymayı, bilgilerini paylaşmayı ve değer yaratan faaliyetleri yerine getirmeyi taahhüt ettiği işletmeler arası bir formdur.

Havayolu işbirliği, rekabet üstünlüğü sağlamak amacıyla tarife planlama, yer hizmetleri, teknoloji geliştirme, pazarlama, satış, uçak bakım gibi alanlarda iki ya da daha fazla havayolu işletmesinin ortak faaliyetler gerçekleştirmek üzere yaptıkları bir düzenlemedir.

Dünya ekonomisinde yaşanan değişimler havayolu taşımacılığı endüstrisini önemli bir şekilde etkilemektedir. Aynı zamanda havayolu taşımacılığı turizm, ticaret gibi farklı endüstrilerin gelişimine bağlı olduğundan bu endüstrilerde yaşanan olumsuz gelişmelerden de doğrudan etkilenebilmektedir. Ekonomik gerileme dönemlerinde havayolu işletmeleri maliyetlerini azaltma yönünde büyük bir baskı altına girmektedir. İşbirlikleri ise maliyetleri azaltmanın etkili yollarından biridir. Maliyet ve riskleri paylaşmak, girdileri azaltarak verimli ve etkin faaliyet göstermek için havayolu işletmeleri işbirliklerine yönelmektedir.

Liberalleşmenin bir sonucu olarak pazara erişim ve giriş önündeki kısıtlamaların kalkması havayolu taşımacılığının küreselleşmesine zemin hazırlamaktadır. Havayolu taşımacılığında küreselleşme aslında havayolu işletmelerinin gelişiminin doğal bir sonucu olarak da karşımıza çıkmaktadır. İç hat havayolu pazarlarında yolcu potansiyelinin sınırlı olmasından dolayı belli bir ölçeğe kadar büyüyebilen havayolu işletmeleri, daha fazla büyüme isteklerini uluslararası pazarlardan karşılama yoluna gitmektedir.

İşletmeler işbirlikleri yoluyla iki temel amacı gerçekleştirmeyi hedeflemektedir:

• Birincisi, üretilen ürünün geliştirilmesi ve iyileştirilmesi ya da üretim maliyetlerinin azaltılmasına ilişkin ürüne dayalı amaçlar;

• İkincisi ise, işbirliği tarafları arasında bilginin transfer edilmesi yoluyla ortakların birbirlerinden bir süreç ya da yeni bir teknolojiyi öğrenmesine ilişkin amaçlardır.

Ölçek ekonomisi, işletmenin toplam üretim miktarının artmasına bağlı olarak birim maliyetlerinin azalması anlamına gelmektedir.

Havayolu işbirlikleri kapsamında;

• Ortak satın alma,

• Ortak yatırım yapma ve

• Hava alanlarındaki faaliyet ve tesisleri paylaşma yoluyla ölçek büyüklüğünden kaynaklı maliyet üstünlükleri elde edilmektedir.

Yakıt, uçak yedek parçası, bakım hizmeti, ikram, havaalanı ücretleri, kabin içi ürünler gibi ürün ve hizmetlerin işbirliği üyelerince ortaklaşa satın alınması, havayolu işletmelerini tedarikçilerle müzakere konusunda güçlü kılmaktadır. Büyük miktarlarda ürün ve hizmet satın alınması, satın alma maliyetlerinde avantajlar sağlayabilmektedir.

Aktarma havaalanlarında terminal ve (iş amaçlı yolculara yönelik) yolcu bekleme salonlarının inşa edilmesi, uçak koltuğu üretimi, bilgi teknolojilerinin (örneğin, bilgisayarlı rezervasyon sistemleri-BRS) geliştirilmesi gibi yüksek yatırım maliyetleri içeren alanlarda ortak yatırım yaparak yatırım maliyetlerini azaltma şansı elde etmektedir.

İşbirliği kapsamında havayolu işletmeleri havaalanları bekleme salonları, kapı pozisyonları, check-in kontuarları gibi bazı havaalanı tesislerini ortak kullanmakta, bakım hizmetleri, yer hizmetleri gibi belli faaliyetleri ortak bir şekilde yerine getirmektedirler. Havaalanı kaynaklarının paylaşılması ve faaliyetlerin ortaklaşa gerçekleştirilmesi, hizmet üretiminde ihtiyaç duyulan girdi miktarını azaltarak verimlilik yaratmakta ve havayolu maliyetlerinin azalmasına katkıda bulunmaktadır.

Yoğunluk ekonomileri, sabit bir ağ büyüklüğü içinde artan yolcu trafiğine bağlı olarak birim maliyetlerin azalması ile oluşmaktadır. Başka bir deyişle aynı sayıda havaalanı (ya da şehir ile) ile daha fazla ücretli yolcu km üretilmesi birim maliyetleri azaltmaktadır.

Yoğunluk ekonomileri ağ üzerinde iki yerde elde edilmektedir:

• Tek başına şehir-çifti pazarlarında (link density) ve

• Uçuş ağının tamamında (network density).

Belirli bir şehir çifti pazarında trafik hacminin artmasına bağlı olarak birim maliyetlerin azalması durumunda hat yoğunluk ekonomisi elde edilir. Çünkü söz konusu hatta yolcu trafiğinin artması uçak doluluk oranlarının artmasını sağlayacak ve daha fazla yolcu gelirinin üretim maliyetlerine yayılması sonucu birim maliyetler azalacaktır. Bir başka sebep ise, artan trafik hacminden dolayı daha geniş gövdeli uçakların kullanılmasıdır. Büyük uçaklar daha düşük birim maliyetler ile işletilebilmektedir. Aynı zamanda artan trafik, uçakların ve ekibin ilgili hatlarda daha verimli kullanılmasına olanak sağlayarak yine yoğunluk ekonomilerinin oluşmasını sağlamaktadır. Benzer ekonomiler, uçuş ağını oluşturan tüm hatlar üzerinde gerçekleşirse, o zaman ağ ekonomileri elde edilmiş olur.

Küresel işbirlikleri ile etkin bir şekilde kurulabilen Topla-Dağıt (T-D) ağ yapısı, yoğunluk ekonomilerinden faydalanmanın en etkin yoludur. Bu sistem sayesinde havayolu işletmesi, hem çevre havaalanlarında hem de merkez havaalanında toplanan yolcuların sayısını artırmaktadır. Böylelikle çevre havaalanlarında uçuş sıklığını ve doluluk oranlarını artırma fırsatı yakalamaktadır. Diğer yandan, merkez havaalanından yolcuları daha büyük uçaklarla gitmek istedikleri noktalara dağıtabilmektedir. Büyük uçaklarla daha sık uçuş yapılmasına rağmen doluluk oranının yüksek olması birim maliyetleri azaltacaktır. Bu sayede maliyetlerin daha fazla yolcu üzerine dağıtılması mümkün olmaktadır.

Kapsam ekonomileri; birden fazla ürünün birlikte üretilmesi sonucunda oluşan maliyetin, her bir ürünün ayrı ayrı üretilmesi durumunda oluşacak maliyetlerin toplamından daha az olması sonucunda gerçekleşir. Havayolu işletmeleri, mevcut uçuş ağlarına yeni uçuş noktaları ekleyerek uçuş ağlarını büyütmeleri sonucunda kapsam ekonomileri elde edebilirler.

İşbirliği yapan bir havayolu işletmesi, kendi dağıtım kanallarından işbirliği kapsamındaki her hangi bir uçuş noktasına bilet satışı yaparak kendi markasına olan sadakati artırma olanağı elde etmektedir. Ayrıca sık uçan yolcu programlarını (SUYP) çok daha etkin bir şekilde kullanabilmektedir. Çünkü yolcular işbirliği üyeleri arasında bütünleştirilen SUYP’lar sayesinde işbirliği tarafı havayolu işletmeleri ile uçmaları halinde, dünyanın birçok noktasına olan uçuşları için mil puanlarını biriktirebilmektedir. Mil puanını daha fazla biriktirmek isteyen yolcular, mil puanlarının bölünmemesi için işbirliği üyeleri ile uçmayı tercih etme eğiliminde olacaklardır.

Havayolu işletmeciliği bağlamında pazar gücü, bir havayolu işletmesinin rakiplerin pazara girişini engelleyebilme ya da pazarda faaliyet gösteren havayolu işletmelerinin rekabetçiliklerini azaltabilme gücüdür. Pazar gücü işletmelerin ekonomik getiri kaynaklarını korumak için kullanılan stratejik bir araçtır ve sonuç olarak normalin üstünde kazançlar elde edilmektedir. Özellikle topla-dağıt ağ yapısında merkez havaalanı – merkez havaalanı (hub-to-hub) pazarlarında işbirlikleri sayesinde havayolu işletmeleri pazar gücü elde etmektedir.

Bir havayolu işletmesi için işbirliğine üye olmakla iki şekilde öğrenme gerçekleşir:

• Birincisi uyum süreci yoluyla öğrenmedir. Küresel bir havayolu işbirliğine üye olan işletmeler ilk başta uzun süren bir bütünleşme sürecine tabi olmaktadır. Bu süreçte operasyonlarını, bilgi teknolojilerini, müşteri hizmetlerini, müşteri sadakat programlarını, emniyet standartlarını birbirleriyle uyumlu hale getirmektedirler.

• Bir diğer öğrenme biçimi ise ortaklaşa gerçekleştirilen günlük operasyonlarda üyelerin birbirlerinden teknik ve operasyonel yeteneklerini ve en iyi uygulamalarını (best practices) öğrenmeleridir.

Havayolu işbirlikleri farklı bakış açıları ile sınıflandırılabilmektedir. En yaygın sınıflandırma;

• İşbirliğinin finansal kaynaklara dayalı olup olmamasına göre “hisse temelli” ve “hisse temelli olmayan”,

• Kapsamına göre “stratejik” ve “taktik”,

• İşbirliği yapılan konuların türlerine göre “pazar odaklı” ve “maliyet odaklı” havayolu işbirlikleri şeklinde yapılan sınıflandırmadır.

Bir havayolu işbirliğinin hisse temelli bir işbirliği olması, ortaklardan birinin diğerinin belli bir miktarda hissesini satın alması ya da ortaklar arasında belli miktarda hissenin karşılıklı değişimi kapsamında yapılan işbirliği anlamına gelmektedir. Hisse temelli olmayan işbirliği ise karşılıklı hisse sahipliği olmadan oluşturulan işbirliğidir. Ortakların birbirilerinin hisselerine sahip olmaları, ekonomik düzenlemelerin izin verdiği ölçüde gerçekleşmektedir.

Havayolu işletmeleri arasında yapılan işbirliği, satış ve pazarlamadan satın alma ve uçak bakımına kadar birçok alanda işbirliğini kapsaması halinde bu işbirliği stratejik havayolu işbirliği olarak adlandırılmaktadır. Stratejik işbirliklerinde amaç, anlaşma yapan havayolu işletmelerine rakiplerine karşı rekabetçi üstünlük kazandırmaktır ve stratejik işbirliklerinin faydaları uzun vadede elde edilmesi beklenen faydalardır. Taktik havayolu işbirlikleri, daha kısıtlı alanda belli faaliyetlere odaklanarak yapılan dar kapsamlı işbirlikleridir. Taktik nitelikli işbirlikleri ile kısa vadeli faydalar amaçlanmaktadır ve bu faydaların havayolu işletmesine rekabetçi üstünlük sağlayacak stratejik üstünlükler getirmesi beklenmemektedir.

Pazar odaklı işbirlikleri, müşterilere sunulan havayolu ürününün geliştirilmesine odaklanan işbirlikleridir. İyileştirilmiş bir havayolu ürünü ile yolcu trafiği, uçak doluluk oranları ve pazar payının artırılması amaçlanmakta, dolayısıyla gelirlerin artırılması istenmektedir. Bu işbirlikleri temel anlamda kod paylaşımı ve tarife koordinasyonu ve SUYP’ların birleştirilmesi gibi pazarlama uygulamalarını içermektedir. Pazar odaklı işbirliklerinin aksine maliyet odaklı işbirlikleri, hizmetlerin ortak verilmesi, karşılıklı satış yapılması, ortaklaşa bakım faaliyetleri gerçekleştirmek üzere ortak girişim kurulması ve varlıkların paylaşılması yoluyla maliyetleri azaltmak üzere tasarlanmış işbirliği anlaşmalarıdır.

Pazar odaklı ve maliyet odaklı ayrımı yapılmaksızın bu işbirliği biçimleri şöyle sıralanabilir:

• Ayrıcalıklı satış (franchising),

• Interline trafik anlaşması,

• Özel ücret anlaşmaları (special prorate agreements),

• Havaalanı yolcu bekleme salonlarına erişim/karşılıklı yer hizmetleri anlaşmaları,

• Sık uçan yolcu programlarının paylaşılması,

• Kod paylaşımı,

• Ortak girişimler (joint ventures) ve otoritelerden muafiyet alınması.

Ayrıcalıklı satış anlaşması, güçlü markaya sahip büyük bir havayolu işletmesinin (franchisor), görece daha az bilinir markaya sahip daha küçük bir havayolu işletmesine marka kimliğini (örneğin, uçak dış boyaması, kabin içi tasarımı, ekip üniformaları, logosunu ve marka ismini), ilgili hizmet sunma biçimini ve hizmet dağıtım sistemi özelliklerini kullanma hakkını vermesine dayanan ticari bir anlaşmadır. Ayrıcalıklı satış anlaşması kapsamında verilen hizmetler, genellikle marka hakkını veren büyük havayolu işletmesinin tanımlayıcı kodu altında verilir. Marka hakkını veren işletme, BRS ve gelir yönetimi sistemlerinin kullanılması ve SUYP’ların paylaşılması gibi hizmet sunumunu destekleyen bazı hizmetlerin de beraberinde kullanılmasına izin vermektedir.

Interline trafik anlaşmaları tek bir hattı ya da sınırlı sayıda şehir çiftini kapsayan en basit düzeyde havayolu işbirlikleridir. Tek bir havayolu işletmesinin uçuş ağının tüm olası “A (noktası) - B (noktası)” kombinasyonlarını kapsaması mümkün değildir. Bu gerçek yolcuları seyahatleri esnasında aktarma yaparak havayolu işletmesi değiştirmeye zorlamaktadır. Interline anlaşmalar bu problemi çözmenin etkili bir yoludur

Interline trafik anlaşmasının bir ileri seviyesi olan özel ücret anlaşmasında ortaklık yapan havayolu işletmeleri birbirlerine, interline anlaşmasından farklı olarak kendi uçaklarında diğer havayolunun yolcularını taşımak için daha uygun fiyat ya da tarifeler sunmaktadırlar. Özel ücret anlaşmaları, kod paylaşımı ile ilgilenmeyen ancak ek pazarlara erişerek daha geniş bir uçuş ağına erişmek isteyen havayolu işletmelerince kullanılan bir işbirliği türüdür ve ortaklar arasında yüksek düzeyde bağlılık ve iletişimi gerektirmemektedir.

Bu işbirliği çerçevesinde ortak havayolu işletmeleri, check-in ve bagaj işlemleri, uçak bakımı ve müşteri hizmetleri gibi varış ve kalkış havaalanlarındaki hizmetleri karşılıklı ya da ortaklaşa gerçekleştirirler, yolcu bekleme salonlarını, terminal olanak ve tesislerini paylaşırlar. Bu anlaşma türünün amacı, (bagaj işlemleri, check-in, biletleme gibi) yolcu hizmetlerini koordine etmek, kolaylaştırmak ve iyileştirmektir. Örneğin bağlantılı seferleri için yolcuya yolculuğun başladığı ilk noktada tüm seferler için check-in yapma imkânı tanınmakta, böylece aktarma noktalarında yolcunun uğraşmasına gerek kalmaksızın anlaşmalı havayolu işletmelerince bir sonraki sefere bagajlarının aktarımı sağlanmaktadır.

Havayolu işletmeleri arasında sık uçan yolcu programlarının birleştirilmesini içeren anlaşmalar, yolculara işbirliği üyesi farklı havayolu işletmelerinin bağlılık programlarından toplamış oldukları uçuş millerini saydırmaya ve birleştirmeye izin vermektedir. Yolcular anlaşmaya taraf havayolu işletmeleri ile uçtukça mil puanı kazanmakta ve bunları tek bir hesapta biriktirebilmektedir. SUYP paylaşımı küresel uçuş ağını destekleyen en önemli uygulamalardandır.

Uçuş kodu, yolcu biletlerinde, bilgisayarlı rezervasyon sistemlerinde, havayolu tarife rehberlerinde ve havaalanı bilgi ekranlarında havayolu işletmesini tanımlamak amaçlı belirlenen tanıtıcı kodlardır.

Kod paylaşım anlaşması, iki ya da daha fazla havayolu işletmesinin uçuş kodlarını paylaşarak anlaşmaya taraf her bir havayolu işletmesinin kendi uçuş kodu ile bir diğer havayolu işletmesinin seferi için bilet satmasına izin veren anlaşmadır.

Ortak girişimler, olası haksız rekabet yaratabilecek etkileri nedeniyle ilgili havacılık otoritelerinden ve rekabet kurumlarından izin alındıktan sonra uygulanabilen işbirlikleridir. Ortak girişimlerin oluşturulabilmesi, sivil havacılık otoritelerinin ve rekabet kurumlarının onayına tabidir. Havayolu işletmelerinin ortak girişim oluşturma taleplerinin, pazardaki rekabete etkisi açısından değerlendirmesi yapılır ve sakınca görülmemesi halinde bu işletmelere “antitröst muafiyeti” verilir.

Antitröst muafiyeti, havayolu işletmelerinin hatlarını, uçuş tarifelerini, SUYP’lar dâhil pazarlama ve satış programlarını ve belki de en önemlisi fiyatlama ve gelir yönetimi konularını tartışma ve koordine etme izni veren bir muafiyet uygulamasıdır.

KLM ve Northwest Havayolları 1988 yılında en eski stratejik havayolu işbirliğini oluşturmuştur. Bu işbirliği aynı zamanda 1980’lerin en önemli ikili havayolu işbirliğidir.

Günümüzde üç büyük küresel havayolu işbirliği grubu;

• Star,

• SkyTeam ve

• oneworld’dür. Günümüzde rekabet havayolu işletmeleri arasında değil, işbirliği grupları arasında yaşanmaktadır.

1996 yılında Lufthansa, United Airlines ile bir işbirliği oluşturmuş ve 1997 yılında küresel bir uçuş ağı oluşturmak üzere United Airlines, Lufthansa, Air Canada, SAS ve Thai Airways birlikte Star İşbirliği grubunu kurmuşlardır. Bu işbirliği ile Lufthansa, coğrafi kutuplarını oluşturmayı ve büyük rakiplerine karşı kendi stratejisini yapılandırmayı amaçlamıştır. 1997 yılının sonuna doğru Brezilya havayolu Varig Airlines, 1999 yılında Air New Zealand ve Ansett Australia, 2006 yılında da South African Airways’in üye olmasıyla Star İşbirliği tüm kıtalardan üyelere sahip olarak gerçek bir küresel havayolu işbirliğine dönüşmüştür. Gruba yeni üyeler katılırken bazı üyeler operasyonlarını durdurmaları sonucu gruptan ayrılmıştır ve Mart 2016 itibariyle gurubun Türk Hava Yolları’nın (THY) da içinde bulunduğu toplam 28 üyesi bulunmaktadır. THY, Star İşbirliği grubuna 2008 yılında katılmıştır.

Star İşbirliği 432.000 çalışan, 4657 uçak ile 192 ülkede 1330 havaalanına yıllık 641 milyon yolcu taşıyan en kapsamlı küresel havayolu işbirliği grubudur. Ağ içerisinde Frankfurt, Singapur, Bangkok, Şikago gibi önemli merkez havaalanları ile güçlü bir coğrafi erişim sağlamaktadır. İşbirliği, dünya genelinde 1000’den fazla özel yolcu bekleme salonuna erişim imkânı sunmaktadır.

Star işbirliği, üyeler arasında birleştirilen SUYP’lar ile yolcularına avantajlı mil programları, öncelikli check-in hizmeti, havaalanı özel bekleme salonlarından yararlanma imkânı, öncelikli uçağa alınma, uygun uçuş bağlantıları ve through check-in (bağlantılı tüm seyahatler için uçuşun son noktasına kadar check-in yapma) hizmetlerini sunarak kesintisiz bir havayolu hizmeti sağlamaktadır. Ortak bilgi teknolojileri projeleri, ortak yakıt alımı (dünya üzerinde belli sayıda havaalanında üyeler için uçak yakıtı satın almak üzere “Star Alliance FuelCo” ortak işletmesi kurulmuştur), filo koordinasyonu, ortak reklam ve promosyon gibi ortak faaliyetler yoluyla üyelerine gelir ve maliyet faydaları sağlamayı amaçlamaktadır.

oneworld işbirliği grubu 1998 yılında British Airways ve American Airlines odağında Canadian Airlines, Cathay Pacific ve Qantas havayolu işletmeleri tarafından oluşturulmuştur. Günümüzde işbirliğinin 15 üyesi bulunmaktadır.

SkyTeam en son kurulan küresel havayolu işbirliği grubudur. Air France ve Delta Airlines 1999 yılında işbirliği kapsamında faaliyet göstermeye başlamış ve 2000 yılında bu işbirliğini Aeromexico ve Korean Air’e genişleterek SkyTeam işbirliği grubunu oluşturmuştur. 2001 yılında bu gruba Czech Airlines ve Alitalia dâhil olmuştur.

Mart 2016 tarihi itibariyle SkyTeam 20 üyesi ile ikinci büyük küresel havayolu işbirliği grubudur. İşbirliği kapsamında 179 ülkede 1057 farklı noktaya uçuş düzenlenmektedir. 636 özel bekleme salonları ile 665.4 milyon yolcuya kesintisiz havayolu hizmeti verilmektedir. SkyTeam işbirliği grubunun yönetimi için Amsterdam’da bir yönetim merkezi oluşturulmuştur.

İşletmeler için işbirliği, benzer çıkar ve amaçlar için iki ya da daha fazla işletmenin karşılıklı fayda sağlamak üzere kurdukları iş ilişkisidir.

Havayolu işbirliği, rekabet üstünlüğü sağlamak amacıyla tarife planlama, yer hizmetleri, teknoloji geliştirme, pazarlama, satış, uçak bakım gibi alanlarda iki ya da daha fazla havayolu işletmesinin ortak faaliyetler gerçekleştirmek üzere yaptıkları bir düzenlemedir

Havayolu işbirlikleri kapsamında işletmeler, belirli faaliyetleri ortaklaşa gerçekleştirerek maliyet sinerjileri elde etmeyi amaçlasa da, havayolu işbirliklerinin oluşmasının temelinde işletmelerin tek başına erişim sağlayamadığı pazarlara ortakları vasıtasıyla erişme ve küresel bir ağ yaratma istekleri yatmaktadır. Sektöre özgü ekonomik düzenlemeler havayolu işletmelerinin uluslararası pazarlara erişimleri önünde engel oluşturmaktadır. Bununla birlikte düzenlemeler izin verse bile havayolu işletmelerinin kendi kaynak ve kabiliyetleri ile uçuş ağlarını büyütmeleri de belli bir dereceye kadar gerçekleşebilir. İşte bu nedenlerle stratejik işbirlikleri kurarak havayolu işletmeleri büyük ve geniş bir ağ yapısına sahip olma amaçlarını gerçekleştirmeyi ve böylelikle küresel ölçekli bir havayolu işletmesi olarak müşterilerin istek ve ihtiyaçlarına cevap verebilmeyi istemektedir. Dolayısıyla havayolu işbirliklerinde ortakların işbirliğine getirdikleri en kritik kaynak aslında sahip oldukları ağ yapılarıdır. Günümüzde en bilinen havayolu işbirlikleri, uçuş ağlarını küreselleştirmek adına yapılan küresel havayolu işbirliği gruplarıdır.

Havayolu işbirliklerinin oluşumunda etkili olan faktörler dünya genelinde görülen ekonomik değişimler, serbestleşme, liberalleşme ve küreselleşme eğilimleri, mevcut ekonomik düzenlemelerdir.

Dünya ekonomisinde yaşanan değişimler havayolu taşımacılığı endüstrisini önemli bir şekilde etkilemektedir. Aynı zamanda havayolu taşımacılığı turizm, ticaret gibi farklı endüstrilerin gelişimine bağlı olduğundan bu endüstrilerde yaşanan olumsuz gelişmelerden de doğrudan etkilenebilmektedir. Yaşanan küresel ekonomik krizler sermaye ve işgücünün yoğun, faaliyet (işletim) maliyetlerinin yüksek olduğu bir endüstride faaliyet gösteren havayolu işletmelerinin önemli finansal kayıplar yaşamalarına neden olmuştur. Örneğin, 1970’li yıllarda petrol krizi, 1991 yılında görülen Körfez Savaşı gibi önemli gelişmeler havayolu işletmelerinin maliyetlerini olumsuz yönde etkilemiş, yolcu talebinin azalmasına bağlı olarak gelirlerinde düşüşe neden olmuştur. Sonuç olarak ekonomik gerileme dönemlerinde havayolu işletmeleri maliyetlerini azaltma yönünde büyük bir baskı altına girmektedir. İşbirlikleri ise maliyetleri azaltmanın etkili yollarından biridir. Maliyet ve riskleri paylaşmak, girdileri azaltarak verimli ve etkin faaliyet göstermek için havayolu işletmeleri işbirliklerine yönelmektedir.

Ölçek ekonomisi, işletmenin toplam üretim miktarının artmasına bağlı olarak birim maliyetlerinin azalması anlamına gelmektedir.

Ortak satın alım: Yakıt, uçak yedek parçası, bakım hizmeti, ikram, havaalanı ücretleri, kabin içi ürünler gibi ürün ve hizmetlerin işbirliği üyelerince ortaklaşa satın alınması, havayolu işletmelerini tedarikçilerle müzakere konusunda güçlü kılmaktadır. Büyük miktarlarda ürün ve hizmet satın alınması, satın alma maliyetlerinde avantajlar sağlayabilmektedir. Örneğin, 1995 yılında Delta, Singapore Havayolları ve Swissair, işbirliği çerçevesinde kabin içi hizmetlerde kullanılan plastik bardak gibi küçük ürünleri ortak satın alma yoluna gitmiştir. Küresel havayolu işbirliği grubu Star’ın 2011 yılında ortak yakıt satın alımından yıllık 27 milyon ABD doları tasarruf ettiği belirtilmektedir.

Ortak yatırım: Aktarma havaalanlarında terminal ve (iş amaçlı yolculara yönelik) yolcu bekleme salonlarının inşa edilmesi, uçak koltuğu üretimi, bilgi teknolojilerinin (örneğin, bilgisayarlı rezervasyon sistemleri-BRS) geliştirilmesi gibi yüksek yatırım maliyetleri içeren alanlarda ortak yatırım yaparak yatırım maliyetlerini azaltma şansı elde etmektedir.

Havaalanı faaliyet ve tesislerinin paylaşılması: İşbirliği kapsamında havayolu işletmeleri havaalanları bekleme salonları, kapı pozisyonları, check-in kontuarları gibi bazı havaalanı tesislerini ortak kullanmakta, bakım hizmetleri, yer hizmetleri gibi belli faaliyetleri ortak bir şekilde yerine getirmektedirler. Havaalanı kaynaklarının paylaşılması ve faaliyetlerin ortaklaşa gerçekleştirilmesi, hizmet üretiminde ihtiyaç duyulan girdi miktarını azaltarak verimlilik yaratmakta ve havayolu maliyetlerinin azalmasına katkıda bulunmaktadır.

Yoğunluk ekonomileri, sabit bir ağ büyüklüğü içinde artan yolcu trafiğine bağlı olarak birim maliyetlerin azalması ile oluşmaktadır. Başka bir deyişle aynı sayıda havaalanı (ya da şehir ile) ile daha fazla ücretli yolcu km üretilmesi birim maliyetleri azaltmaktadır.

Kapsam ekonomileri; birden fazla ürünün birlikte üretilmesi sonucunda oluşan maliyetin, her bir ürünün ayrı ayrı üretilmesi durumunda oluşacak maliyetlerin toplamından daha az olması sonucunda gerçekleşir.

Havayolu işletmeleri arasında yapılan işbirliği, satış ve pazarlamadan satın alma ve uçak bakımına kadar birçok alanda işbirliğini kapsaması halinde bu işbirliği stratejik havayolu işbirliği olarak adlandırılmaktadır. Stratejik işbirliklerinde amaç, anlaşma yapan havayolu işletmelerine rakiplerine karşı rekabetçi üstünlük kazandırmaktır ve stratejik işbirliklerinin faydaları uzun vadede elde edilmesi beklenen faydalardır.

Taktik havayolu işbirlikleri, daha kısıtlı alanda belli faaliyetlere odaklanarak yapılan dar kapsamlı işbirlikleridir. Taktik nitelikli işbirlikleri ile kısa vadeli faydalar amaçlanmaktadır ve bu faydaların havayolu işletmesine rekabetçi üstünlük sağlayacak stratejik üstünlükler getirmesi beklenmemektedir. Taktik havayolu işbirlikleri genellikle kod paylaşımı anlaşmalarına ve merkez havaalanları trafiğinin beslenmesine yönelik anlaşmalara odaklanmaktadır.

Bir havayolu işbirliğinin hisse temelli bir işbirliği olması, ortaklardan birininin diğerinin belli bir miktarda hissesini satın alması ya da ortaklar arasında belli miktarda hisssenin karşılıklı değişimi kapsamında yapılan işbirliği anlamına gelmektedir.

Hisse temelli olmayan işbirliği, karşılıklı hisse sahipliği olmadan oluşturulan işbirliğidir. Ortakların bir birilerinin hisselerine sahip olmaları, ekonomik düzenlemelerin izin verdiği ölçüde gerçekleşmektedir.

Pazar odaklı işbirlikleri, müşterilere sunulan havayolu ürününün geliştirilmesine odaklanan işbirlikleridir. İyileştirilmiş bir havayolu ürünü ile yolcu trafiği, uçak doluluk oranları ve pazar payının artırılması amaçlanmakta, dolayısıyla gelirlerin artırılması istenmektedir. Bu işbirlikleri temel anlamda kod paylaşımı ve tarife koordinasyonu ve SUYP’ların birleştirilmesi gibi pazarlama uygulamalarını içermektedir.

Maliyet odaklı işbirlikleri, hizmetlerin ortak verilmesi, karşılıklı satış yapılması, ortaklaşa bakım faaliyetleri gerçekleştirmek üzere ortak girişim kurulması ve varlıkların paylaşılması yoluyla maliyetleri azaltmak üzere tasarlanmış işbirliği anlaşmalarıdır.

Ayrıcalıklı satış anlaşması, güçlü markaya sahip büyük bir havayolu işletmesinin (franchisor), görece daha az bilinir markaya sahip daha küçük bir havayolu işletmesine marka kimliğini (örneğin, uçak dış boyaması, kabin içi tasarımı, ekip üniformaları, logosunu ve marka ismini), ilgili hizmet sunma biçimini ve hizmet dağıtım sistemi özelliklerini kullanma hakkını vermesine dayanan ticari bir anlaşmadır.

Interline trafik anlaşmaları tek bir hattı ya da sınırlı sayıda şehir çiftini kapsayan en basit düzeyde havayolu işbirlikleridir. Tek bir havayolu işletmesinin uçuş ağının tüm olası “A (noktası) – B (noktası)” kombinasyonlarını kapsaması mümkün değildir. Bu gerçek yolcuları seyahatleri esnasında aktarma yaparak havayolu işletmesi değiştirmeye zorlamaktadır. Interline anlaşmalar bu problemi çözmenin etkili bir yoludur.

Interline trafik anlaşmasının bir ileri seviyesi olan özel ücret anlaşmasında ortaklık yapan havayolu işletmeleri birbirlerine, interline anlaşmasından farklı olarak kendi uçaklarında diğer havayolunun yolcularını taşımak için daha uygun fiyat ya da tarifeler sunmaktadırlar. Özel ücret anlaşmaları, kod paylaşımı ile ilgilenmeyen ancak ek pazarlara erişerek daha geniş bir uçuş ağına erişmek isteyen havayolu işletmelerince kullanılan bir işbirliği türüdür ve ortaklar arasında yüksek düzeyde bağlılık ve iletişimi gerektirmemektedir. Bu anlaşmalar sayesinde taraf havayolu işletmeleri, kendisinin hizmet verdiği bir uçuş hattını ortağının hizmet verdiği bir uçuş hattı ile birleştirerek yolcularına bağlantılı hizmet seçeneği ve interline anlaşmalara göre daha avantajlı fiyatlar sunabilmektedir