Hukuk kuralıyla somut olay arasında bağlantı kurularak, o olayın hukukun bağladığı sonuca ulaştırılması çabasına hukukun uygulanması denilmektedir.

Bu durumda hâkimin takip etmesi gereken bir sistem bulunmaktadır. Buna göre, hâkim önce o olay için örf ve adet hukukunda bir kural olup olmadığına bakacak; orada da bir kural bulamazsa kendisi kural koyacaktır. Buna hâkimin hukuk yaratması denmektedir.

Yorum, hukuk kuralının anlamının tespitine yarayan bir işlemdir.

Hâkimin kural koyma yani hukuk yaratması için bazı şartların gerçekleşmesi gerekmektedir. Bunlar, kanunda bir boşluk bulunması ile örf ve adet hukukunda kural bulunmaması gerekmektedir. Buna göre, bir uyuşmazlık olduğu zaman, hâkim öncelikle o olaya ilişkin bir kural var ise onu uygulayacaktır. Kural bulunmaması halinde kendisi örf ve adet hukukuna başvuracak ve orada bir kural varsa onu uygulayacaktır. Örf ve adet hukukunda da bir kural bulunmuyorsa, kendisi hukuk yaratacak, yani kendisi kural koyacaktır.

Örf ve adet hukukunda da bir kural bulunmuyorsa, kendisi hukuk yaratacak, yani kendisi kural koyacaktır. Bu duruma “hâkimin hukuk yaratması” denir.

Ceza hukukunda “kanunsuz suç ve ceza olmaz” ilkesi egemendir. Türk Ceza Kanununun ikinci maddesinde düzenlenen bu ilke, hâkimin hukuk yaratmasını engelleyen bir ilkedir. Yani bir konu ceza kanunları ile düzenlenmemişse, hâkim kendisi bir kural yaratamayacak, ortada herhangi bir suç ve ceza bulunmadığı için davayı sonlandıracaktır.

Hâkim hukuk yaratırken, hukukun genel ilkeleri, doktrin ve yargı kararları ile karşılaştırmalı hukuk gibi kaynaklardan yararlanacaktır.

Hâkimin yarattığı hukuk kuralı kanun gücünde değildir. Çünkü hâkimin yarattığı hukuk kuralı, somut bir anlaşmazlığın çözümünü sağlamak amacıyla konulmuş olan bir kuraldır. Bu kural her ne kadar genel ve soyut da olsa diğer hâkimleri ve hatta kendini yaratmış olan hâkimi bile sonradan karşılaşacakları somut olaylar bakımından bağlamayacaktır.

Hâkimin hukuk yaratmasından ayrı olarak, önüne gelen olayda takdir yetkisini kullanarak karar verdiği durumlar da mevcuttur. Takdir yetkisinin kullanılacağı durumlarda hâkimin uygulayacağı bir kanun hükmü, yani bir hukuk kuralı bulunmaktadır. Ancak bu kural kendi uygulama şartlarını ya da bazı şartların gerçekleşmesi halinde hükmün ne olması gerektiğini tam olarak bildirmemekte ve bu tespiti hâkime bırakmaktadır. Bu durumda bir kanun içi boşluğu söz konusu olur. Kanun koyucu hâkime bu boşlukları ne zaman ve nasıl dolduracağını göstermiştir. İşte hâkimin karar verebilmesi için boşluğu hakkaniyet kuralını göz önünde bulundurarak doldurması gerekir. Bu boşluğun doldurulması için hâkimin takdir yetkisini kullanması gerekecektir.

Hukuk yaratma yetkisi, olaya uygulanacak herhangi bir kuralın bulunmadığı durumlarda tanınan yetkidir.

Hâkimin hukuk yaratmasının şartı, kural dışı boşluktur.

Hâkimin takdir yetkisinin şartı kural içi boşluk bulunmasıdır.

Hukuk kurallarının yorumu, hukuk kurallarının anlam bakımından uygulanmasına ilişkindir. Bir hukuk kuralının somut olaya uygulanabilmesi için, onun anlamının tam ve kesin olarak belirlenmesi gerekir. Bazı kuralların anlamı çoğunlukla açık seçik bellidir. Hâkimin bu kuralları önündeki olaya uygulamasında bir problem ortaya çıkmaz. Ancak bazı hükümlerin anlamında bir belirsizlik vardır; dolayısıyla olaya uygulanabilmesi için öncelikle onun anlamının tespit edilmesi gerekir. İşte hukuk kuralının anlamının belirsiz olduğu durumlarda, anlamın belirlenmesine yönelik zihinsel çaba ve faaliyetlere “yorum” adı verilir.

Yasama organı tarafından yorumdur.

1924 Anayasası meclise yasaları yorumlama yetkisi vermişti. 1961 ve 1982 Anayasaları ise böyle bir yetkiyi meclise tanınmamıştır.

Mahkemelerce yapılan yorumdur.

Hâkim, davaya uygulayacağı kuralın anlamını ve içeriğini saptamaktadır. Ancak hâkimin yorumu sadece kendini bağlar. Dolayısıyla yaptığı yorum baktığı davayla sınırlı kalmaktadır.

Hukuk bilimiyle uğraşanların yaptığı yorumdur.

Hukuk kuralında yer alan sözcüklerinin daha ötesine gidilerek anlam verilmeye çalışıldığı yorum türüdür. Örneğin, “kanuna karşı hile” ifadesindeki kanun deyimini hukuka karşı hile olarak yorumladığımızda sadece kanun değil diğer hukuk kurallarını da içine alarak genişletici yorum yapmış oluruz.

Daraltıcı yorum: Hukuk kuralına sözlerinin anlattığından daha dar bir anlam verilerek bir yorum yapılmışsa bu daraltıcı yorum olur. Bir önceki örnekte geçen “kanuna karşı hile” ifadesini yalnızca kanun ile sınırlarsak daraltıcı yorum yapmış oluruz.

Bu yorum metodunda, kuralın anlamı, kanunda geçen sözcüklerin, deyimlerin, cümlelerin sözlük anlamı, dil bilgisi ve mantık kuralları çerçevesinde belirlenmeye çalışılır. Bu metotta yorum, kural metniyle sınırlı kalınarak yapılır ve onun dışına çıkılamaz. Bu yorum metodunda aksi ile kanıt mantık kuralına sıklıkla başvurulur. Sözel yorumla ilgili karşılaşılabilecek bazı sorunlar bulunmaktadır. Bunlardan biri, sözcüklerin ve onlara bağlı kavramların, zamanla yeni anlamlara bürünmesidir. Bu sorun genelde eski tarihli kanunlarla ilgili olarak ortaya çıkmaktadır. Eski kanun döneminde kullanılan sözcüklerin o zamandaki anlamına mı yoksa günümüzde kazandığı yeni anlamına göre mi yorumlanacağı hususu ancak diğer yorum metotlarına başvurularak çözülebilecektir. Diğer bir sorun ise, birden çok dile yazılmış metinlerin yorumunda ortaya çıkar. Böyle bir durumda hangi dile öncelik verilerek hukuk kuralının yorumu yoluna gidilecektir? Bu durumda eğer hangi dile üstünlük verileceği hususunda metinde bir hüküm varsa o dikkate alınarak yorum yapılır. Bu yönde bir hüküm yoksa her dil eşit ölçüde kabul edilerek yorum yapılır.

Bu metot ile kuralı koyan makamın iradesi araştırılarak, hukuk kuralının tarihsel arka planının belirlenmesi ile sonuca varılması amaçlanmaktadır. Tarihsel yorum metodunda, hukuk kuralının hazırlık çalışmalarından kural haline dönüştüğü ana kadar geçen süreçte yapılan görüşmeler, tutanaklar değerlendirilir. Bu metodun tek başına uygulanması büyük bir değer taşımaz. Çünkü kuralın görüşme ve tartışma aşamasında pek çok farklı ve birbiriyle çelişen görüş ve açıklamalar bulunmaktadır. Bunların içinden kanun koyucunun görüşünü sağlıklı olarak saptamak her zaman mümkün olmayabilir. Ayrıca kurallar yürürlüğe girdikten sonra geçmişle olan bağlarını belli ölçülerde keser. Dolayısıyla da yıllar öncesinde çıkartılmış bir kuralın amacını, çıkartılış nedenlerini, gerekçelerini değerlendirmek yorumdan beklenen amaca götürmekten biraz uzak kalır.

Bu metotta hukuk kuralı, kuralın metnine ve onun tarihsel amacına bakmaksızın, uygulandığı zamanın şartları ve anlayışı içerisinde değerlendirilir. Amaçsal yorumda, tarihsel yorumdan farklı olarak, hukuk kuralının anlamı, kuralı koyanın amacının ve konuluş zamanının dışında, kuralın amacı ve yorumun yapılış anındaki değerlendirmeler ışığında ortaya konulur. Bu yorum metodu, yorumlanacak kuralla ilgili daha geniş kapsamlı bir değerlendirme işlemi olarak ifade edilebilir. Ancak bu yorum metodu bazı yönlerden eleştirilmektedir. Hukuk kuralının değişmekte ve gelişmekte olan sosyal, siyasal ve finansal ihtiyaçlara ve her somut olayın özelliklerine göre değerlendirilmesinin hukuka olan güveni zedelemesi ihtimalinin bulunduğu eleştirilerden en önemlisidir.

Belli bir kuralın anlamı tespit edilmeye çalışılırken, kuralın bütün içerisindeki yerine bakılarak yorum yapılmasıdır. Böylece kural, sistem içindeki yeri ve fonksiyonu saptanarak yorumlanır.

Belirli bir durum veya ilişki için öngörülen kuralın, o durum veya ilişkiye benzeyen fakat hakkında hiç veya yeterli düzenleme bulunmayan bir başka duruma uygulanmasıdır.

Aksi ile kanıt kuralı ile bir hukuk kuralının bir özel durum için öngördüğü sonucun, o durum dışında kalanlar bakımından aksinin uygulanması söz konusu olur. Örneğin tapu kütüğüne kayıtlı taşınmazların satışına ilişkin sözleşmelerin geçerliliğini resmi şekilde yapılmış olmalarına bağlayan hükümden tapusuz taşınmazlara ilişkin satış sözleşmelerinin resmi şekle tabi olmayacağı sonucuna varmak aksi ile kanıt örneğini oluşturur.

Evleviyet kuralının temelinde, azı yasak olan şeyin çoğunun da yasak olacağı, çoğu yapmaya yetkili olanın azı da yapmaya yetkili olacağı fikri yatmaktadır. Örneğin bir kişi evinin satabiliyorsa, evleviyetle kiraya da verebilir.

Lex superior, birbiriyle çatışan iki hukuk kuralı arasında altlık-üstlük ilişkisinin bulunması halinde, üst kuralın uygulanması gerektiğini belirten ilkedir. Örneğin bir kanun ile yönetmelik arasında çatışma varsa, bu ilkeye göre kanun hükmü uygulanacaktır.

Lex posterior, bu ilkeye göre arasında astlık-üstlük ilişkisi bulunmayan ve her ikisi de aynı düzeyde olan iki hukuk kuralı arasında çatışma olduğunda, sonraki tarihte yürürlüğe giren hukuk kuralı uygulama alanı bulur. Örneğin aynı konuyu düzenleyen iki farklı kanun hükmü arasındaki çatışmanın çözümü bu ilkeye göre gerçekleştirilecektir.

Lex specialis, aynı düzeyde bulunan ve aynı tarihte yürürlüğe girmiş olan iki hüküm arasında çatışma söz konusu olduğunda, özel hüküm niteliğindeki hükmün uygulanmasını gerektiren ilkedir. Özellikle aynı metin içerisinde birbiriyle çelişen maddelerin varlığı halinde bu ilke gündeme gelir. Ancak özel hükmün tespiti çok kolay olmamaktadır.

Hukuk kuralları sahip oldukları özellikleri ve taşıdıkları amaçları ile birbirinden farklılık gösterirler. Yani hukuk kuralları nitelikleri bakımından eş değer değillerdir. Buna göre hukuk kuralları emredici hukuk kuralları, yedek hukuk kuralları ve tanımlayıcı hukuk kuralları olarak karşımıza çıkar. Bunların dışında yetki veren hukuk kuralları ve ilga eden hukuk kuralları şeklinde de bir ayrım yapılması mümkündür.

Emredici hukuk kuralları, uyulması zorunlu olan zorlayıcı hukuk kurallarıdır.

Bu kuralların konulmasında kamu düzeninin, genel ahlakın, toplum içinde zayıf bulunanların ve bireylerin kişiliklerinin korunması amaçlanmıştır.

Bir hukuk kuralının emredici olup olmadığı genelde kural ifadesinde yer alan “yükümlüdür”, “zorunludur”, “yapılamaz”, “yasaktır” vb. emir sözcüklerinden anlaşılabilir. Ancak her durumda hukuk kuralı bu kadar açık ibareler taşımaz. Bu durumda da bir kuralın emredici nitelik taşıyıp taşımadığının tespitinde, o kuralın taşıdığı amaç, içerik, koruduğu çevre dikkate alınır.

Yedek hukuk kuralları, uygulanmasının ilgililerin iradelerine bırakıldığı veya ilgililerin aksini kararlaştırabildiği hukuk kurallarıdır.

Eğer taraflar aksini kararlaştırmamışlarsa, bu yedek hukuk kuralları uygulanacaktır. Bu özelliği gereği yedek hukuk kuralı, aslında sözleşmedeki boşluğu doldurur nitelikte bir işleve sahip olmaktadır. Sahip olduğu bu işlev bakımından yedek hukuk kurallarına “tamamlayıcı hukuk kuralları” adı da verilmektedir.

Bir hukuk kuralının yedek hukuk kuralı olup olmadığı kuralın ifade tarzından, içeriğinde verilen bazı ibarelerden anlaşılabilir. Genelde “aksine hüküm bulunmadıkça”, “aksi yönde bir düzenleme yapılmamışsa”, “aksi kararlaştırılmamışsa” gibi ibarelere yer verilmektedir.

Yedek hukuk kuralları kendi içerisinde “yorumlayıcı hukuk kuralları” ve “tamamlayıcı hukuk kuralları” olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Kişilerin beyanlarının veya davranışlarının yeterince açık olmadığı durumlarda, bu beyan veya davranışlarına nasıl bir anlam verilmesi gerektiğini belirlemeye yarayan hukuk kuralları yorumlayıcı hukuk kurallarıdır. Bu hukuk kurallarının da aksi taraflarca kararlaştırılabilir. Yorumlayıcı hukuk kuralları, tarafların kararlaştırdığı ancak eksik veya belirsiz bıraktığı alanları yorumlayıp, açığa kavuşturan hukuk kurallarıdır.

Tamamlayıcı hukuk kuralları uyulması zorunlu olmayan, tarafların aksine bir düzenleme yapabileceği yedek hukuk kurallarıdır.

Tamamlayıcı hukuk kuralları, tarafların karşılıklı olarak serbestçe düzenleyebilecekleri bir alanı, bir konuyu düzenlememiş olmaları halinde devreye girerler. Burada önemli olan tarafların bir alanı düzenlemiş olup olmadıklarıdır. Eğer taraflar içinde bulundukları hukuki ilişki bakımından bir düzenleme yapmışsa, bu düzenleme geçerlidir. Ancak böyle bir düzenleme yapmamışlarsa, artık düzenleme yapılmayan konuda tamamlayıcı hukuk kuralına başvurulacaktır.

Tamamlayıcı hukuk kuralları, bir konunun taraflarca hiçbir biçimde düzenlenmemiş olması yani boş bırakılmış olması durumunda uygulama alanı bulurken; yorumlayıcı hukuk kuralları taraflarca kararlaştırılmış ancak eksik veya belirsiz bırakılmış alanda uygulanır.

Bir hukuk kavramının veya kurumunun anlamını, unsurlarını belirleyen kurallardır.

Kişilere bir takım işlemleri yapıp yapmama, bir takım yetkileri kullanıp kullanmama konusunda yetkiler sunan hukuk kuralları, yetki veren hukuk kurallarıdır.

Bu kuralların işlerlik kazanabilmesi için, tanınmış olan yetkilerin taraflarca kullanılması gerekir.

Var olan bir hukuk kuralını yürürlükten kaldırma amacını taşıyan hukuk kuralları, ilga eden hukuk kurallarıdır.

Hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması, bir ülke vatandaşının başka bir ülkede bulunduğu sırada girdiği hukuki ilişkiler dolayısıyla yaşadığı hukuki uyuşmazlıklara hangi ülke kurallarının uygulanacağını ifade etmektedir.

Yersellik ilkesine göre, bir devletin kanunları, bu devletin sınırları içerisinde bulunan herkese uygulanır. Bu ilke kapsamında, devletin kurallarının uygulanması bakımından, yabancı ya da ülke vatandaşı olmanın bir önemi bulunmamaktadır. Her devletin ülkesinde kendi hukukunu uygulamak istemesi, devletin egemenlik yetkisinin doğal bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Kamu hukukunda egemen olan ilke yersellik ilkesidir. Örneğin Türk Ceza Kanununa göre, Türkiye’de işlenen suçlar hakkında Türk kanunları uygulanır.

Kişisellik ilkesine göre, kişi nereye giderse gitsin kendi devletinin hukukunu da beraberinde götürür. Yani kişi isterse yabancı bir ülkede isterse kendi ülkesinde bulunsun kendi ulusal hukuku uygulanacaktır. Bu ilke özel hukuk alanında geçerli olan bir ilkedir. Ancak kişisellik ilkesinin özel hukuk alanında mutlak olarak geçerli olduğu söylenemez. Örneğin taşınmaz mallarla ilgili uyuşmazlıklarda kişisellik ilkesi yerini yersellik ilkesine bırakır.

Hukuk kurallarının zaman bakımından uygulanması, kuralın ne zaman yürürlüğe gireceği ne zaman yürürlükten kalkacağını ifade eder.

Bir kanunun hangi tarihte yürürlüğe gireceği kendi metninde açıklanmış olabilir. Böyle bir durumda metinde belirtilen tarihte o kanun yürürlüğe girer. Metinde belirtilen yürürlük tarihi, yayım tarihi ya da yayımı izleyen belli bir tarihten sonra veya açık bir tarih koyma şeklinde de olabilir. Örneğin, “İşbu kanun … tarihinde yürürlüğe girer” şeklindeki bir ifade kanunun açıkça yürürlüğe gireceği tarihi kendi içinde belirlemiştir. Her zaman bir kanunun metninde ne zaman yürürlüğe gireceğine ilişkin herhangi bir hüküm bulunmayabilir. Böyle bir durumda o kanun, Resmi Gazetede yayımını takip eden günden itibaren 45 gün sonra yürürlüğe girer.

Bazı kanunlar açıkça ne zaman yürürlükten kalkacağını kendi belirler. Yani kanun metni içerisinde o kanunun yürürlükten kalkma tarihi belirlenmiştir. Bu durumlarda, kanunda belirtilen tarihin gelmesiyle herhangi bir işlem yapılmasına gerek kalmaksızın, o kanun kendiliğinden yürürlükten kalkar. Örneğin Bütçe kanunları bir yıl için çıkarılırlar. 1 Ocak 2016 tarihinde yürürlüğe giren bütçe yasası 31 Aralık 2016 tarihinde yürürlükten kalkar.

Yürürlükten kalkacağı tarih kendi metninde belirtilmeyen bir kanun, başka bir kanunun yürürlüğe girmesiyle yürürlükten kalkabilir. Buna “ilga” denilmektedir.

Hukuk kuralını koymaya yetkili makam, onu kaldırmaya da yetkilidir. Ayrıca normlar hiyerarşisi gereği, her kural, kendi altındaki bir kuralı da ilga edebilir. Bu ilga açık olabileceği gibi örtülü de olabilir. Hukuk kuralını koymaya yetkili makamın, açıkça, kendinden önce yürürlüğe girmiş hukuk kuralının yürürlükten kaldırmasına “açık ilga” denir.

Anayasa Mahkemesi, Anayasaya aykırı olan kanunların iptaline karar verir. Bu iptal kararı kanunun ya tamamı için ya da bazı maddeleri için söz konusu olur. İptal kararının Resmi Gazetede yayımlanmasıyla birlikte iptal edilebilir.

Bir hukuk kuralının yürürlüğe girdiği tarihten önceki olay ve ilişkilere uygulanamaması ilkesine “hukuk kurallarının geçmişe yürümezliği ilkesi” denir.

Kural olarak ceza kanunları geçmişe yürümez. Ancak failin lehine olan kanunun geçmişe yürümesi söz konusudur. Sonra yürürlüğe giren kanun, önceki kanunun suç saydığı bir fiili suç saymıyor veya suç sayıp daha az ceza öngörüyor ise, sonraki kanun failin lehinedir; dolayısıyla bu kanunun uygulanması gerekir.

Kamu düzeni, zayıfların korunması ve genel ahlakı ilgilendiren bir durum söz konusu olduğunda yeni kanunun eski kanun döneminde gerçekleşen olaylara uygulanması söz konusu olabilir. Özel hukuk bakımından kanunların geçmişe yürümezliği ilkesi Türk Medeni Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun tarafından ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu Kanuna göre, Türk Medeni Kanunu yürürlüğe girdiği tarihten önceki olaylar için, o olayların gerçekleştiği zamanda hangi kanun yürürlükte ise o kanun hükümleri uygulanacaktır.

Yargılama hukukunda geçerli olan ilke “derhal uygulama ilkesi”dir. Bu ilkeye göre, her yargılama işlemi, işlem tarihinde yürürlükte olan kanuna göre yapılmaktadır. Bir yargılama devam ederken yeni bir kanun çıktığında, yargılamanın tamamlanan kısmı için değil, devam eden kısmı için uygulama alanı bulur. Dolayısıyla tamamlanan yargılama işlemleri, yeni kurala göre tekrarlanmaz.

Özel hukuk alanında olaya uygulanacak hükmün bulunmaması halinde hâkimin izleyeceği yol, Türk Medeni Kanununun birinci maddesinde düzenlenmiştir. Ancak belirtmek gerekir ki, hâkimin kural koyma yani hukuk yaratması için bazı şartların gerçekleşmesi gerekmektedir. Bunlar, kanunda bir boşluk bulunması ile örf ve adet hukukunda kural bulunmaması gerekmektedir. Buna göre, bir uyuşmazlık olduğu zaman, hâkim öncelikle o olaya ilişkin bir kural var ise onu uygulayacaktır. Kural bulunmaması halinde kendisi örf ve adet hukukuna başvuracak ve orada bir kural varsa onu uygulayacaktır. Örf ve adet hukukunda da bir kural bulunmuyorsa, kendisi hukuk yaratacak, yani kendisi kural koyacaktır. Bu duruma “hâkimin hukuk yaratması” denir.

Kamu hukuku bakımından, hâkimin örf ve adet hukukunu uygulamasından ve hukuk yaratmasından söz edilemez. Örneğin ceza hukukunda “kanunsuz suç ve ceza olmaz” ilkesi egemendir. Türk Ceza Kanununun ikinci maddesinde düzenlenen bu ilke, hâkimin hukuk yaratmasını engelleyen bir ilkedir. Yani bir konu ceza kanunları ile düzenlenmemişse, hâkim kendisi bir kural yaratamayacak, ortada herhangi bir suç ve ceza bulunmadığı için davayı sonlandıracaktır.

Hâkime tanınan hukuk yaratma yetkisi keyfi olarak kullanılamayacaktır. Bu yetkinin ne şekilde kullanılacağı Türk Medeni Kanununun birinci maddesinde belirlenmiştir. Buna göre hâkim, ülkenin mevcut yasama siyasetini, anayasal düzenini, diğer hukuk kurallarına uygunluğunu, boşluğunu doldurduğu kuralın sözünü ve özünü daima göz önünde bulunduracaktır. Bu doğrultuda da soyut bir kural koyacaktır. Hâkim hukuk yaratırken, hukukun genel ilkeleri, doktrin ve yargı kararları ile karşılaştırmalı hukuk gibi kaynaklardan yararlanacaktır.

Hâkimin hukuk yaratmasından ayrı olarak, önüne gelen olayda takdir yetkisini kullanarak karar verdiği durumlar da mevcuttur. Takdir yetkisinin kullanılacağı durumlarda hâkimin uygulayacağı bir kanun hükmü, yani bir hukuk kuralı bulunmaktadır. Ancak bu kural kendi uygulama şartlarını ya da bazı şartların gerçekleşmesi halinde hükmün ne olması gerektiğini tam olarak bildirmemekte ve bu tespiti hâkime bırakmaktadır. Bu durumda bir kanun içi boşluğu söz konusu olur. Kanun koyucu hâkime bu boşlukları ne zaman ve nasıl dolduracağını göstermiştir. İşte hâkimin karar verebilmesi için boşluğu hakkaniyet kuralını göz önünde bulundurarak doldurması gerekir. Bu boşluğun doldurulması için hâkimin takdir yetkisini kullanması gerekecektir. Örneğin ceza hukukunda verilecek cezaların alt ve üst sınırları kanunda belirlenmiştir. Hâkim, önüne gelen somut olayda suçluya vereceği cezayı bu sınırlar arasında verme hususunda takdir yetkisine sahiptir. Yine Türk Medeni Kanununda “adın değiştirilmesi, ancak haklı sebeplere dayanılarak hâkimden istenebilir” şeklinde bir hüküm bulunmaktadır. Burada geçen haklı sebeplerin ne olduğunu, hâkim önüne gelen somut olay bakımından belirleyecek, yani sebeplerin haklı olup olmadığıhususunda takdir yetkisini kullanacaktır.

Hâkimin hukuk yaratması halinde ortada herhangi bir soyut hukuk kuralı yok iken, hâkimin takdir yetkisini kullandığı durumlarda ise soyut bir hukuk kuralı mevcuttur. Ancak var olan bu soyut hukuk kuralında boşluklar bulunmaktadır. Takdir yetkisi sınırsız değildir; hukukun koymuş olduğu sınırlar içerisinde hâkimin bu yetkiyi kullanması gerekir.

Yargısal yorum: Mahkemelerce yapılan yorumdur. Hâkim, davaya uygulayacağı kuralın anlamını ve içeriğini saptamaktadır. Ancak hâkimin yorumu sadece kendini bağlar. Dolayısıyla yaptığı yorum baktığı davayla sınırlı kalmaktadır.

Bilimsel yorum: Hukuk bilimiyle uğraşanların yaptığı yorumdur. Bu tür yorumun herhangi bir bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Ancak yargı mercileri bilimsel yorumlardan yararlanmaktadırlar.

Sözel (lafzi) Yorum: Bu yorum metodunda, kuralın anlamı, kanunda geçen sözcüklerin, deyimlerin, cümlelerin sözlük anlamı, dil bilgisi ve mantık kuralları çerçevesinde belirlenmeye çalışılır. Bu metotta yorum, kural metniyle sınırlı kalınarak yapılır ve onun dışına çıkılamaz. Bu yorum metodunda aksi ile kanıt mantık kuralına sıklıkla başvurulur. Sözel yorumla ilgili karşılaşılabilecek bazı sorunlar bulunmaktadır. Bunlardan biri, sözcüklerin ve onlara bağlı kavramların, zamanla yeni anlamlara bürünmesidir. Bu sorun genelde eski tarihli kanunlarla ilgili olarak ortaya çıkmaktadır.

Tarihsel yorum metodu: Bu metot ile kuralı koyan makamın iradesi araştırılarak, hukuk kuralının tarihsel arka planının belirlenmesi ile sonuca varılması amaçlanmaktadır. Tarihsel yorum metodunda, hukuk kuralının hazırlık çalışmalarından kural haline dönüştüğü ana kadar geçen süreçte yapılan görüşmeler, tutanaklar değerlendirilir. Bu metodun tek başına uygulanması büyük bir değer taşımaz. Çünkü kuralın görüşme ve tartışma aşamasında pek çok farklı ve birbiriyle çelişen görüş ve açıklamalar bulunmaktadır. Bunların içinden kanun koyucunun görüşünü sağlıklı olarak saptamak her zaman mümkün olmayabilir. Ayrıca kurallar yürürlüğe girdikten sonra geçmişle olan bağlarını belli ölçülerde keser. Dolayısıyla da yıllar öncesinde çıkartılmış bir kuralın amacını, çıkartılış nedenlerini, gerekçelerini değerlendirmek yorumdan beklenen amaca götürmekten biraz uzak kalır.

Kıyas, belirli bir durum veya ilişki için öngörülen kuralın, o durum veya ilişkiye benzeyen fakat hakkında hiç veya yeterli düzenleme bulunmayan bir başka duruma uygulanmasıdır. Bazı durumlarda açık bir hukuk kuralıyla kıyasın açıkça benimsenmesi söz konusu iken; bazı durumlarda ise kıyas yasağı bulunmaktadır. Kıyas yasağının bulunmadığı hallerde ise, açıkça kıyasa izin veren bir hüküm bulunmasa da kıyas yoluna başvurulması mümkündür.

Aksi ile kanıt kuralı ile bir hukuk kuralının bir özel durum için öngördüğü sonucun, o durum dışında kalanlar bakımından aksinin uygulanması söz konusu olur. Örneğin tapu kütüğüne kayıtlı taşınmazların satışına ilişkin sözleşmelerin geçerliliğini resmi şekilde yapılmış olmalarına bağlayan hükümden tapusuz taşınmazlara ilişkin satış sözleşmelerinin resmi şekle tabi olmayacağı sonucuna varmak aksi ile kanıt örneğini oluşturur.

Evleviyet kuralının temelinde, azı yasak olan şeyin çoğunun da yasak olacağı, çoğu yapmaya yetkili olanın azı da yapmaya yetkili olacağı fikri yatmaktadır. Örneğin bir kişi evinin satabiliyorsa, evleviyetle kiraya da verebilir.

Lex superior, birbiriyle çatışan iki hukuk kuralı arasında altlık-üstlük ilişkisinin bulunması halinde, üst kuralın uygulanması gerektiğini belirten ilkedir. Örneğin bir kanun ile yönetmelik arasında çatışma varsa, bu ilkeye göre kanun hükmü uygulanacaktır.

Lex posterior, bu ilkeye göre arasında astlık-üstlük ilişkisi bulunmayan ve her ikisi de aynı düzeyde olan iki hukuk kuralı arasında çatışma olduğunda, sonraki tarihte yürürlüğe giren hukuk kuralı uygulama alanı bulur. Örneğin aynı konuyu düzenleyen iki farklı kanun hükmü arasındaki çatışmanın çözümü bu ilkeye göre gerçekleştirilecektir.

Lex specialis, aynı düzeyde bulunan ve aynı tarihte yürürlüğe girmiş olan iki hüküm arasında çatışma söz konusu olduğunda, özel hüküm niteliğindeki hükmün uygulanmasını gerektiren ilkedir. Özellikle aynı metin içerisinde birbiriyle çelişen maddelerin varlığı halinde bu ilke gündeme gelir.

Emredici hukuk kuralları, uyulması zorunlu olan zorlayıcı hukuk kurallarıdır. Bu kuralların konulmasında kamu düzeninin, genel ahlakın, toplum içinde zayıf bulunanların ve bireylerin kişiliklerinin korunması amaçlanmıştır. Emredici hukuk kurallarını bireylerin değiştirmesi mümkün olmadığı gibi aksini kararlaştırmaları söz konusu olamaz. Bu kurallar üzerinde bireylerin iradelerinin hiçbir rolü bulunmamaktadır.

Yedek hukuk kuralları, uygulanmasının ilgililerin iradelerine bırakıldığı veya ilgililerin aksini kararlaştırabildiği hukuk kurallarıdır. Dolayısıyla tarafların bu kurallara uyması zorunlu değildir. Ancak belirtmek gerekir ki, eğer taraflar aksini kararlaştırmamışlarsa, bu yedek hukuk kuralları uygulanacaktır. Bu özelliği gereği yedek hukuk kuralı, aslında sözleşmedeki boşluğu doldurur nitelikte bir işleve sahip olmaktadır. Sahip olduğu bu işlev bakımından yedek hukuk kurallarına “tamamlayıcı hukuk kuralları” adı da verilmektedir.

Kişilerin beyanlarının veya davranışlarının yeterince açık olmadığı durumlarda, bu beyan veya davranışlarına nasıl bir anlam verilmesi gerektiğini belirlemeye yarayan hukuk kuralları yorumlayıcı hukuk kurallarıdır. Bu hukuk kurallarının da aksi taraflarca kararlaştırılabilir. Yorumlayıcı hukuk kuralları, tarafların kararlaştırdığı ancak eksik veya belirsiz bıraktığı alanları yorumlayıp, açığa kavuşturan hukuk kurallarıdır.

Yersellik ilkesine göre, bir devletin kanunları, bu devletin sınırları içerisinde bulunan herkese uygulanır. Bu ilke kapsamında, devletin kurallarının uygulanması bakımından, yabancı ya da ülke vatandaşı olmanın bir önemi bulunmamaktadır. Her devletin ülkesinde kendi hukukunu uygulamak istemesi, devletin egemenlik yetkisinin doğal bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Kamu hukukunda egemen olan ilke yersellik ilkesidir. Örneğin Türk Ceza Kanununa göre, Türkiye’de işlenen suçlar hakkında Türk kanunları uygulanır.

Yürürlüğe giren kanunların, çeşitli şekillerde yürürlükten çıkması söz konusudur. Bu yürürlükten çıkma yollarını;

• Kendiliğinden Yürürlükten Kalkma
• Başka Bir Kanunla Yürürlükten Kaldırma
• Anayasa Mahkemesinin Kararıyla Yürürlükten Kaldırma